KLÂSİK VE NEOKLÂSİK YÖNETİM TEORİLERİNİN YETKE ANLAYIŞI YÖNÜNDEN İNCELENMESİ

Transkript

1 KLÂSİK VE NEOKLÂSİK YÖNETİM TEORİLERİNİN YETKE ANLAYIŞI YÖNÜNDEN İNCELENMESİ Öğr. Görv. Dr. Erol EREN (I.Ü. İşletme Fakültesi) Yönetim ve Organizasyon Kürsüsü A) YÖNETİM VE YETKE İLİŞKİLERİ : Yönetimi kısaca, işlerin başkalarına yaptırılmasını sağlama fonksiyonu olarak tanımlarsak 1 iş gördürebilmemiz için başkalarını ikna' ve itaate zorlamak durumunda bulunduğumuz ortaya çıkacaktır. İnsan psiko-sosyal bir varlık olduğundan onun psiko-sosyal özellikleri yönetim ameliyesine etkide bulunacaktır 2. Bu etki, kuşkusuz iştirakçi kişileri, arzuları ve istekleri ile çalışmaya özendirmek isteyen yöneticilerin işlerini zorlaştırmaktadır. Çünkü beşerî gelişmeler ile birlikte, bireylerin yetke kabul alanlarının daralması itaat ettirme gücünün önemini gittikçe arttırmaktadır. Bireyleri belirlenmiş bir amaç etrafında toplayabilmek, onlarda arzu ve istek yaratarak veya mevcut arzu ve isteklerini çoğaltarak, iş gördürmeye Özendirmek ve fonksiyonlarını'' ahenkleştirmek 'başlı başına yetenek -ve-yetke işidir. Çünkü onda yaratma ve artıra kapasitesi gizlidir^ Bu cümleden olarak, yönetimi, verilmiş bir amaca ulaşma açısından, çeşitli fonksiyonların ve bu fonksiyonları yapan kişilerin ahenkleştirilmesi ve harekete geçirilmesi diye tanımlayabilir 3^ başka bir deyimle, bir hedefe ulaşmak için insanların işbirliğini sağlama ve onları 'amaca doğru yürütme faaliyet ve çabalarının toplamıdır diye 1) Mehmet Oluç; İşletme Organizasyonu ve Yönetimi, Cilt I, Sermet Matbaası îstanbul 1963, sahife ) Kemâl Tosun; İşletme ve Müesseselerde Sevk ve İdare Prensipleri, Tatbikatı ve Politikası Cilt I, Umumi Esaslar Hüsnütabiat Matbaası,. İstanbul 1961, sh ) T.T. Paterson; Thorie du Management, Gauthier - Villars, «Traduit el, adapte de L'anglais par R. Caude» Paris 1969, sh

2 140 E. Eren açıklayabiliriz. Bu takdirde başkaları vasıtasiyle iş gördürülür ve hedeflere ulaşılmış olur 4. İştirakçi bireylerin kabul alanları genişledikçe yönetilmeleri kolaylaşacağından, bu sahanın telkin, ikna, eğitim ve öğretimle ve özellikle maddî ve gayri maddî özendirme ve tahrik araçları kullanarak genişletilmesine çalışmak gerekir 3. Böylece iştirakçi bireyler, arzu ve istek yönünden güçlendirilecekler ve itaat etme çabaları arttırılacaktır. Bu saymış olduğumuz maddî ve gayri maddî araçların saptanması kullanılma oranlan, biçimleri ve zamanlan üstün yetenek ve çabaları gerekli kılar. Yönetim biliminin kuruluşundan zamanımıza kadar,'geçirmiş olduğu gelişme evrimi içerisinde, insanları bir araya getirip işgördürme usulleri hususunda farklı görüş ve anlayışlara tesadüf edilmektedir. Bundan sonraki inceleyeceğimiz kısımlarda kısaca bu görüşlere değineceğiz. Bu incelemeler sonucunda göreceğiz ki yönetim biliminin geçirdiği evrim içinde, onun en önemli aracı olan yetke anlayışında da büyük ölçüde değişiklikler kaydedilmiştir. B) KLÂSİK YÖNETİM GÖRÜŞÜ VE OTORİTE : Bu okul Birinci Dünya Savaşından Önce yukarıda da açıkladığımız üzere F. W. Taylor tarafından ortaya konulmuş, sonra onu takiben H. Faypl ve Amerikalı yazar ve.düşünürlerden Mooney Reiley, Gulick, Urvvick aynı görüşlerle-klâsik, okulu devam ettirmişlerdir. İkinci Dünya Savaşından sonra da klâsik görüşü savunan düşünürlere rastlamak mümkündür. Bunların başında İngiliz t E. Brech, Amerikalı L.A. Alen gelmektedir. Klâsik doktrin hemen hemen geniş Ölçüde «formel örgüt yapısı»nı incelemekte ve bu temeller üzerine kurulmaktadır". Klâsik organizasyon ve yönetim görüşünün temel ilkeleri, birçok bakımlardan işletme organizasyonlarından farklı olan ordu ve kilise 4) Kemâl Tosun; İşletme Yönetimi, ciit I, Genel Esaslar Fakülteler Matbaası, İstanbul 1971, sh. 5. 5) a.g.e., sh. 31. (il G. Pedraglio; Systemes d'oganisatioıı er, Management Moderne, Dımod Economie, «Collection la Vie de L'Entreprise», Paris 1970, sh. 2.

3 Klâsik ve Neoklâsik Yönetim Teorileri 141 örgütünden alınmıştır 7. Sıkı bir disiplin ve insan tabiatı üzerinde çeşitli varsayımlara dayanır. Bu varsayımları sırâsiy'le inceleyelim. a) Klâsik Teorinin Dayandığı Varsayımlar: aa) Vasat bir insan, doğuştan tembeldir ve elinden geldiği kadar işten kaçar". Bu görüşün kökleri Adem ile Havva'nm dünyaya cezalı olarak çalıştırılmaya gönderildikleri varsayımına kadar gider, insan bu dünyaya çalıştırılmak üzere gönderilmiştir. Öyleyse işletme ve kuruluşların amaçları uğruna işten kaçma eğilimlerine idarenin karşı koyması gereklidir. O halde bütün örgütlerde disiplin gereklidir. Fakat bu, geniş ölçüde kabul görmüş gerçek bir disiplindir 9. Bu disiplin örgütte yetki sahipleri tarafından meydana getirilen nizamlardır. Hattâ Taylor o kadar ileri gitmiştir ki, bu disiplin sistemi içinde insan âdeta makineleşmiştir. Çünkü işte serbest hareket etmek yasaklanmış, çalışma davranış ve hareketleri belirli kaideler içinde ortaya çıkarılmıştır. Çalışan bir insanın bu hareketler dışında davranması yetkeyi ve onun kurmuş olduğu disiplini ortadan kaldırmak anlamına gelecektir. Klâsik teoride bazı bilimsel yollarla bulunmuş ve ortaya konulmuş olan bir takım kaide ve nizamlar, yöneticileri de bağlamaktadır. Bu yüzden bilimsel yetkenin gücü ve parlaklığını bütün açıklığı ile görebilmek mümkündür. bb) İnsan, işi sevmek ve bilimsel usullerle ortaya çıkarılmış kaideler içinde hareket etmekten hoşlanmaz, örgüt amaçlarına ulaşabilmek için onları yeterli çabayı göstermeğe zorlamalı, denetlemeli ve ceza ile korkutmalıdır 10. Yukarıdaki açıklamalarımızda bilgisel yetke gücünün ortaya çıktığına işaret etmiştik. Çünkü, Taylor, bu kaideleri ortaya koyduktan sonra şöyle demektedir: «Güdümlü örgütlerde keyfî veya dikta usullerine dayanan erk (iktidar) bilimsel olarak ortadan kaldırılmıştır. Zira patron ve işçiler insan verimliliği kanunlarına hür- 7) Atillâ Baransel; İşletmenler Dergisi (içinde, Yeni Bir Sevk ve İdare Görüş ve Anlayışı Olarak Beşeri Münasebetler, isimli makaleden) Yıl 1, Sayı 1, sh a) D. McGregor; La Dimension Humaine de L'Entreprise, Traduit par J. Ardoino et M. Lobrot, Gauthier-Villars, Paris 1969, sh. 28,. ve A. Baransel a.g.m., sh ) Frederic W. Taylor; La Direction Scientifique des Entreprises, Traduit par Lue Maury Dunod, Paris 1965, sh ) D. McGregor; a.g.e., sh. 28.

4 142 E. Eren met etmekle.yükümlüdürler» 11. Fakat ortaya, bir disiplinsizlik veya itaatsizlik olayı çıkmış olsaydı ne olacaktı? Taylor bu usullerin verimi de beraberinde arttıracağından söz ederek maaş veya ücretlerin arttırılması, özellikle primli ücret sistemlerine kayılması ve ikramiye sistemlerinin geliştirilmesi fikrini savunmuştur. Fakat işçiyi makine gibi, belirli kalıplar içinde çalıştırmak büyük bir isteksizlik, işde bezginlik ve tatminsizlik olaylarını doğurmuştur. Bu isteksizliği çalışma sonunda elde edilecek Ödüllerle gidermek mümkün değildir 1 *. Bu yüzden sıla bir gözetim ve disiplin sisteminin ortaya çıkardığı cezalara başvurmak zorunluluğu kendisini hissettirmiştir. Klâsik görüşte ikinci yetke, işin bilimsel organizasyonunun yöntemlerini koruyacak, hiyerarşinin çeşitli kademelerinde görev almış yönetici ve gözlemcilere verilmiştir. Pek doğaldır ki, bu yetke, bildiğimiz yetke cinslerinaen «Bünyesel yetke»nin içine girmektedir. cc) Vasat bir insan yönetilmeyi tercih ederek, sorumluluk almaktan kaçınır (çekinir). Çalışma duygusu azdır ve herşeyden önce güvenliği arar' 3. Bu varsayımdan hareketle olağanüstü özellik ve yeteneklere sahip önderlerin araştırılması bu teorinin başta gelen özelliklerinden birini oluşturmuştur. Fayol, sorumluluğu kabul etme ve yükümlenmenin hürmet veren kahramanlık ve her yerde kıymeti olan bir cesaret eseri olduğuna değinerek, sorumluluk alabilmenin mânevi (tinsel) yetke işi olduğuna işaret etmektedir 14. Böyle olduğuna işaret ettikten sonra herkesin sorumluluktan kaçıp yönetici olma peşinde koştuğuna da değinen Fayol, sorumluluk korkusunun birçok teşebbüs, fikirlerini dumura uğrattığına ve değerli bir takım yetenekleri ortadan kaldırdığına da işaret etmektedir 15. Klâsikler ayrıca geniş ölçüde, önderlik Özelliklerinin geliştirilemiyeceğine inanmışlar ve Tanrı vergisi olduğunu kabul etmişlerdir. Hattâ bu yüzden Fayol'un yönetim faaliyetlerini beşli bir tasnife tâbi tutması ve altıncısı olarak kabullendiğimiz «yönetici eğitimi» fonksiyonu- 11) F.W. Taylor; a.g.e., sh Mehmet Oluc; a.g.e., sh ) David R. Hampton; Charles E. Summer ve Ross A. Weber ; Organizational. Behavior and The Practice of Management, Soott, Foresman and Company, Illinois, 1968, sh ) McGregor; a.g.e., sh. 29. A. Baransel; a,g.m., sh ) Henri Fayol; a.g.e., sh _.. 15) A.g.e., sh. 30.

5 Klâsik ve Neaklâsik Yönetim Teoriieri 143 nu ihmal etmesi bu nedene dayandırılabilir. Klâsiklere göre, yöneticiler, suiistimallere ve zaaflara (tutkulara) karşı kişisel özelliklerinden çok seçimle veya malla kazanılmayacak manevi (tinsel) Özellilkerinin yüksekliği ile karşı koymaktadırlar 10. Böylece örgütler için yüksek hiyerarşi kademelerinde istihdam edilecek tinsel yetke sahibi kişiler gereklidir. Tinsel yetkeyi klâsik teorinin önemli görevler yüklediği üçüncü yetke olarak kabul etmekteyiz. Klâsik yönetim teorisi işbölümünü kendisine esas konu olarak almıştır. Bir iş ne kadar çok küçük ve basit parçalara ayrılırsa, işçinin kendi işini görüp tecrübe kazanacağı ve uzmanlaşacağı öngörülmüştür. İşçi kendi işini ne dereceı yetenekle ve başarıyla yaparsa asıl amaç olan üretim sisteminin verimi de artacaktır 17. Böylece tembellikten vazgeçme hedefine 1 " ulaşıldığı gibi, bilgisel yetkenin gerekliliğine de bir kere daha değinilmiş olmaktadır. Klâsik görüşe göre, bütün örgüt bir «otorite merkezi» tarafından denetlenir ve bir üstün 10 dan fazla astı denetlemesi uygun görülmez. Klâsik teorinin bütün savunucuları tek bir otorite ve denetleme merkezinin bulunması gerektiğini kabul ettikleri halde bu ilkenin nasıl uygulanacağı hususunda ayrılığa düşmüşlerdir 19. Her durumda bütün görüş birliğine varmış oldukları husus merkezleşme eğilimlerinin merkezleşmeme eğilimlerine tercih edilmesidir. Şu halde yetke devri hususunda, klâsikler, daha tutucu davranmışlardır. b) Klâsik Teorinin Tenkidi: Klâsiklere en büyük hücumlar, «beşerî ilişkiler» veya «neokîâsik» ekolün kurucularından olan Douglas McGregor'dan gelmiştir. İnsanlar belli bir yaşama düzeyine ulaştıkça, zor kullanma, disiplin ve ceza kurallarının uygulanmasını gerekli kılan klâsik teori işlemez bir duruma gelecektir. Klâsik teorinin koşulları altında yöneticiler, bir iş görene saygıyı, kendi kendine saygıyı, arkadaşlarının kendisine saygısını ve başarı kazanmak olanaklarını sağlayamaz. Ancak kişisel ve 16) H. Fayol; a.g.e., sh ) Amitai Etzioni; Modern Örgütler, Orta Doğu. Teknik Üniversitesi İdari İlimler Fakültesi Uzmanlar Kurulu tarafından çevrilmiştir. Güzel İstanbul Matbaası, Ankara 1969, sh ) A. Tannenbaum; a.g.e., sh. 12..; 19) Amitai Etzioni; a.g.e., sh. 26. t

6 144 E. Eren mânevi gereksinmeleri özendirecek olanakları yaratabiliriz veyahut da aksine olarak engelleyebiliriz 20. Neoklâsikler, klâsik görüş İçinde incelenen bilimsel yönetim cereyanının, zaman ve hareket incelemelerine dayanan; iş akışı, iş basitleştirilmesi, standartlaşma gibi rasyonaiizasyon tedbirlerini, verimliliğin arttırılmasında çok önemli etkenler olarak kabul etmişlerdir. Fakat bu ileri dereceye götürüldüğü takdirde «iş tatminsizliği» şeklinde bir takım sakıncalar doğurmaktadır 21. Buna neden olarak da insanın, akıl, his ve duygulara sahip psikolojik bir varlık olması gösterilebilir. Klâsik görüş, katı mantığı ile klâsik bürokratik ve yönetsel teorilere çok uyar. İnsanı gerekli teknik ilkeler ve basit ekonomik güdülerle hareketleri geliştirilebilen bir robottan pek farklı tutmaz. Klâsik teoride beşerî etken ya tamamiyle görmemezliğe gelinmiş veya da olduğundan çok basit bir sorun addedilmiştir 22. Bu nedenden yöneticilerin bir güç veya bir yetke olduğu düşünül em emiştir. Klâsik yönetimde, işin bilimsel organizasyonuna ve disipline uymayı gerekli kılmak amacıyla, yöneticilerin elinde etkili yöneltme vs kontrol aracı olarak hiyerarşik yetke mevcut idi. Bu görüşe bu yönden de tenkidler yapılmaktadır. Buna göre, bu yetkenin belki bir asır önce etkili bir araç olması mümkündür. Yalnız bugün, disiplini oluşturmak için sert ceza tedbirleri almak tepkilere yol açmaktadır. Ast-üst arasındaki ilişkilerde bağımlılık ve bağımsızlık tek taraflı olmayıp iki taraflıdır 23. Havvthorne incelemeleri, biçimsel olmayan örgütün bireylerin davranış ve duyguları üzerinde büyük Ölçüde etkiye sahip bulunduğunu ortaya çıkarmıştır. Böylece biçimsel (gayri resmi) örgüt gücünün kişiyi tatmin ve verim üzerindeki Önemi ortaya çıkmıştır 24. Kumanda ve denetimle yürütme felsefesi ister sert, ister ılımlı olsun özendirmek konusunda yeterli değildir. Klâsik görüşün dayandığı bireysel gereksinmeler, günümüzün toplumunda oldukça az önemli sayılan davranış motorler (saikleri) dir. Sosyallik ve bencillik duy- 20) McGregor; a.g.e., sh ) Atillâ Baransel; a.g.m., sh ) A.S. Tanenbaum; İşletmede Sosyal Psikloojİ, Çeviren; N. Sağtür, M.E.B. Mesleki ve Teknik Yüksek Öğretim Genel Müdürlüğü Yayını Ajans-Türk Matbaacılık Sanayii, Ankara 1969, sh ) Atillâ Baransel; a.g.m., sh ) A.S. Tanenbaum; a.g.e., sh, 17. <

7 Klâsik ve Neoklâsik Yönetim Teorileri 145 gusu taşıyan kimseleri özendirmede onların Önemli gereksinmelerini karşılayarak yönetme ve kontrol etme dahi sınırlı bir öneme sahiptir 5. Sanayi yöneticileri belli bir düzeye kadar olgun çağdaki insanın da sürekli öğrenme ve gelişme için yeteneklere sahip olduğunda birleşmektedirler. Bu noktayı ihmal eden klâsikler, en az geçerli insan yönetimi üzerinde bir teori kurmuş oluyorlar 36. Eleştirilerimize son vermeden şu noktaya da dikkati çekmek istiyoruz. Klâsik teori az önce belirttiğimiz gibi merkezleşme temelleri üzerine klâsik dediğimiz piramitsel bir organizasyon yapısı kurarak yetki devrini olanaksız duruma getiriyordu. Halbuki astları geliştirme yöntemlerinin sağladığı olanaklar onların örgüt içinde yetki devralmalarını uygun biçime getirmektedir. Öte yandan örgütlerin ortalama iriliklerinin artması bir tek yöneticinin karar ve girişimine bağlı kalmayı sakıncalı kılmaktadır. Yine başdöndürücü ekonomik ve sosyal gelişmeler, zamanında karar alma ve uygulama zorunluluğunu doğurmaktadır. Eğer Taylor gibi bürokrasinin yazılı kaidelerini eli kolu bağlı beklersek örgütün hayatı tehlikeye girebilir. Ayrıca bürokrasinin yüklemiş olduğu masraflar da gözönünde bulundurulmalıdır, Hattâ bu yüzden FayoTun hiyerarşi ile ilgili açıklamalarında önemli uyarmalarını görebiliriz. Demek oluyor ki klâsik görüşün merkezleşmeme eğilimlerine kapalı bulunması da önemli bir sakınca teşkil etmektedir. C) NEOKLÂSİK YÖNETİM GÖRÜŞÜ (Beşeri İlişkiler) VE YETKE: Bu ekol, Hawthorne ve Elton Mayo'nun incelemeleri sonunda İkinci Dünya Savaşı öncesi, Bakke, Whyte, Gardner ve Moore, Keith Davis, D. McGregor, Dubin, Rensis Likert isimli düşünürler tarafından kurulmuştur 27. Bu düşünürlere göre organizasyon ve yönetim anlayışı veya kavramı, önceden zikredilmiş bir anlaşma, vasıtasiyle biçimsel bir düzenleme ile sınırlandırılamaz. Uygulamalı psikolojik araştırmalar bir sosyal organizasyonun fonksiyonlarını iyileştirmektedir ) McGregor; a.g.e,, sh ) A.g.e,, sh ) G, Pedroglio; daha önce a.g.e., sh ) a.g.e., sh. 6.

8 146 E. Eren... Psikolojik, araştırmalar neticesinde. ortaya çıkan.\en: önemli, sonuç.; lan şü şekilde sıralamak;mümkündür:. 1):îşin aşırı.derecede bölünmesi ve sadece belirli bir kısmı üzerinde uzmanlaşma, monotonluk nedeni olmaktadır. Zaten rasyonel çalışma kaidelerinin yaratmış olduğu fizikî yorgunluğa bir de monotonluk sakıncası eklenince bireyin yaratıcı gücü veya ruhsal girişim arzusu ortadan kalkmaktadır, 2) Önderlik ve yetke üzerine yapılan araştırmalar, önder davranış kaidelerinin bir derlemeye, düzenlemeye bağlanabileceğini göstermiştir. Yetke, onu meydana getiren yeteneklerin, sonradan geliştirilmesi sonucunda kuvvetlendi rilebilir. Böylece önderlik yeteneklerinin Önemli bir kısmı Tanrı vergisi olmayıp sonradan kazanılmaktadır. 3) Kumanda.ve kurmay hatları arasında fonksiyonların bölünüşü, haberleşmenin psikolojik güçlüklerini de beraberinde getirmiştir. Kumanda çizgilerinde bulunan yönetici ve gözetimciler kendilerinin de uymalarını gerektiren bilimsel iç organizasyon kaidelerine nedenlerinin açıklanmaması yüzünden hürmet etmek istememişlerdir 29. Bu araştırma ve deneylerin ortaya koyduğu sonuçlar sonunda yeni bir teorinin kurulması gerektiği ortaya çıkmıştır. Yönetimde «Beşerî İlişkiler», akımı adiyle anılan bu teorinin, varsayımları aşağıdaki gibidir. a) Neoklâsik Teorinin Varsayanları aa) İş için harcanan bedensel ve düşünsel çaba, oyun ya da dinlenme kadar doğaldır (elzemdir); vasat bir insan asla işten nefret etmez. İş bir tatmin veya ceza kaynağı olarak alınırsa, yetenekli kişiler İşten tatmin oldukça arzuları artacak, cezalandırıldıkları sürece çalışmaktan kaçınacaklardır 30 Bu görüşe göre, işin bizzat kendisinde ve çalışma yeri havasında, bireylerin çalışma arzu ve isteklerini, yaratacak veya çoğaltacak bir yetke gizlidir. O halde* birinci yetke, işin kendisi ve işyeridir. bb) Kesin ve sert cezaî yaptırımlar (müeyyideler) ceza ve korku ile dış denetim çalışma gücünü örgüt amaçlarına yöneltemiyecektir. Bireyler çalışmak amacıyla bağlandıkları örgüt amaçlanna kendi kendini yönetim ve denetim (se diriger et se contoler lui-meme) yollarını 29) G. Pedroglio; a.g.e., sh ) McGregor; a.g.e., sh. 40.

9 Klâsik ve Neoklâsik Yönetim Teorileri 147 kullanarak erişirler 31. Böylece klâsik teorinin yönetici ve gözetimcilere vermiş olduğu denetim ve itaat ettirme hakkı, yani daha önce izah etmiş olduğumuz hiyerarşik yetke, neoklâsik teoride önemini iyice yitirmiş durumdadır. Şu halde ortaya önemli bir yetke sorunu çıkmaktadır ki, bireyler kendilerini iş görmek hususunda çalışmaya zorlayacak gücü kendi içlerinde ve vicdanlarında bulacaklardır. Burada hiyerarşik yetkenin rolü bireyin kendisinde toplanmış olmaktadır. Yöneticiler denetim ve güdü işini bir tarafa bırakarak sosyal örgüt niteliğini arzeden çalışma yerinde insanlararası ilişkileri düzenleyecekler ve lider görevini yükleneceklerdir. Neoklâsik görüşte, liderin faaliyetleri kişiliğine sıkı sıkıya bağlıdır. Sosyal psikolojinin ve davranış bilimlerinin bilinmesi yönetici başarısının başlıca koşullarından birini meydana getirir 32. cc) Bazı amaçlara karşı sorumluluk, onların gerçekleştirilmeleri ile ilgili ödüllere bağlıdır; bu ödüllerden en önemlisi kişisel tatminleri gerçekleştirme gereksinmesi ve örgüt amaçlarına yöneltilen çabaların direkt ürünleri olabilir 53. Neoklâsik teori ile klâsik teorinin birbirlerine en yaklaşık tarafları buradadır. İtaat ettirme gücü olan yetke burada maddi özendirme araçları ile desteklenmektedir. dd) Vasat bir kişi, uygun koşullar altında sorumlulukları sadece kabul etmeyi değil, fakat aramayı da öğrenir; sorumluluktan kaçınma, güvenliğe aşırı önem verme ve hırs yoksunluğu sonradan eğitim ve tecrübe ile öğrenilir. Bunlar doğuştan elde edilen bireysel özellikler değildir 34. Klâsik teoride işin bilimsel organizasyonunu yapan uzmanlarda toplanan bilgisel yetke, neoklâsik teoride eğitici rolü oynayan liderde ve tecrübe kazandırma işini sağlayan işyeri özelliklerinde toplanmıştır. ee) Örgüt sorunlarının halledilmesinde büyük ölçüde tahayyül (imagination), ustalık (ingeniosite) ve yaratıcılık (creativite) yetenekleri, bireyler arasında dar olarak değil, geniş olarak dağıtılmıştır 35. Bu görüşü savunan bazı düşünürlere göre yetke diye iş yaptıra- 31) a.g.e., sh ) Alparslan Peker;- Yönetim Teorilerine Bir Bakış (Prof. Dr. Refiî Şükrü Suvla armağanından ayrı bası) Sermet Matbaası İstanbul 1970, sh ) McGregor; a.g.e., sh ) a.g.e., sh ) a.g.e,, sh. 40.

10 148 E. Eren çak bir güç ortadan kalkmaktadır. Biz bu düşüncelere karşı.şu tezimizi savunacağız; yetke itaat ettirmek gücünü kendisine taşıdığına göre, bir amaca hizmet etmek sözkonusu olduğunda, faaliyetleri bu amaca yöneltme gücü (itaat ettirme veya. yetke) hiçbir zaman ortadan kalkmayacaktır. Bize göre, neoklâsik, görüşte yetke ortadan kalkmayıp el değiştirmektedir. Yani, hiyerarşik mevkileri işgal eden yönetici ve gözetimcilerin elinden alınıp, bireylerin çalışma arzu ve yeteneklerine emanet edilmektedir. Bireyi itaat ettirecek kendi yeteneği olduğundan yetke kendisinde toplanmaktadır. ff) Modern sınaî (endüstri) yaşamın koşulları içinde, normal bir insanın entellektü'el yeteneklerinin ancak bir kısmından yararlanılmaktadır 37. Örgütlerde> bu yüzden insan yeteneklerini yaratacak veya mevcut yetenekleri çoğaltacak çabalara ihtiyaç fazladır. Neoklâsik teori çoğu zaman bu çabaları örgütün kendi içinden seçtiği bir liderde toplandığım öne sürer. Bu yüzden örgüt yöneticilerinin, örgüt amaçlarını ve bireylerin işlerini benimsemelerini sağlayacak önderler olmaları gereklidir. Bu güç ise, benimsenmeye dayanan yetke veya tinsel (mânevi) yetkede toplanmaktadır. Buradaki tinsel yetkenin klâsik teoride görmüş olduğumuz tinsel yetkeden farkı, sonradan kazanılacak yeteneklerle geliştirilebilir özelliklere sahip olmasındadır. Bu yüzden de bilgisel yetkenin yeri büyüktür.-çünkü tinsel yetke bilgisel güçlerle ve eğitinde kazandırılmaktadır. b) Neoklâsik Teorinin Klâsik Teoriyle Karşılaştırılması : Burada üzerinde önemle durulması gerekli bir nokta merkezi yetki olmadığına göre merkezleşmeme eğilimine gidilmesi ve karar alma ve uygulamada astaların girişim ve yeteneklerine serbesti tanınmasıdır. Bu yolla bireylerin benlik ihtiyaçları da tatmin edilecektir. Demek ki «kontrol aracı» ile yönetim yerini «amaçlarla yönetim»e bırakmaktadır^. Klâsik teoride merkezde toplanan yetki, neoklâsik teoride organizasyon içine yaygınlaştırılmaktadır. Benlik ya da ego gereksinmelerini de iki grupta açıklamak uygun olur. Bunlardan birincisi; kendine güven, bağımsızlık ve başarı gerek- 36) Veya McGregor'un deyimiyle «Y» teorisinde. Ayrıca McGregor daha önce «klâsik teori» adı altında izah ettiğimiz görüşe de «X» teorisi adım vermiştir. Bkz. a.g.e., sh ) McGregor-, a.g.e., sh ) Atillâ Baransel; a.g.m., sh. 28.

11 Klâsik ve Neoklâsik Yönetim Teorileri 149 sinmeleri, ikincisi ise; başkaları tarafından bireye verilen önemle ilgili şöhret ve takdir edilme gereksinmesidir 39. Klâsik teoride birey yöneticilerin ve uzmanların yarattıkları güvene dayanan yetkeye bağlı iken, neoklâsik teoride bireyin kişisel yetkesinin (yeteneklerinin) ve bilgilerinin bireye kazandırdığı güven duygusu ve yetke ortaya çıkmaktadır. Klâsik teori, klâsik ekonomik teoriyle yakından ilgili olduğu için insan davranışlarını akılcı ve rasyonel bir görüş biçimi ve amacına bağlı, tutmuştur. İnsan bir üretim aracından başka birşey değildir.. Bu sebepten olacak üretimi arttırabilmeh için yetenek gücünden söz etmiş (tıpkı bir makinanın üretim gücü gibi) fakat duygusal yönünü tamamen ihmal etmiştir. Halbuki neoklâsik teoride; «Duygular düşünsel varlığımızın âdeta bir parçası haline gelmiş olduğundan ekseriya açıkça duygu şeklinde ortaya vurulmuşlar ve düşüncelerimiz üzerinde sanki gerçeğin ta keııdisiymiş gibi etki ederler. Bu nedenle günlük yaşantımızdaki karar ve yargılarımızın işleyişinde rol oynarlar. Bir kelime ile duygularımız yaşantımızda- yeri olan- bütün değer ve mânalar üzerinde bir etkiye sahiptir 49. Duygu sisteminin de çeşitli özellikleri mevcuttur. Değişikliklere karşı bünyesinde direnici ve sebat edici bir özellik taşırlar. Sanayi hayatında önderlik kademelerini işgal edenler için tek tek kişileri sosyal örgütler halinde birbirine bağlayan bu duygu sistemlerine karşı anlayış göstermekle yükümlü bulunmaktadır 41. Böylece neoklâsik teoride, kişi hayatını yeteneklerini (yetkesini) Önemli ölçüde etkisi altında bulunduran «duygular sistemi» mevcuttur. C) NEOKLÂSİK TEORİNİN KISA BİR ELEŞTİRMESİ VE MODERN TEORİYİ GEREKLİ KILAN ETKENLER : Neoklâsik ekolde ilke olarak bireyin içinde yaşadığı sosyal değerler sistemi içinde, psikolojik ve duygusal davranışları ile ele alındığı görülmektedir. Bu tarafları ile beşerî ilişkiler ekolü her çeşit organizasyonda ve her durumda uygulanması gereken yönetimin genel il- 39) a.g.m., sh ) F..I. fioethîisberger; İşletme İdaresi ve Moral, çeviren: Sabahattin Zninı, Sermet MaLbası, İstanbul 19(12, sh ) a.g.e., sh. 28.

12 150 E. Eren kelerini ihmal etmiş hattâ çoğu defa inkâr etmiş durumdadır 42. Aşırı serbestlik ve yetki devri, organizasyonlarda anarşiye yol açmıştır. Organizasyonun bünyesinden koparılarak bireyin kişiliğine ve girişimine bırakılan yetke, örgüt amaçları etrafında insan güçlerini koordine edilemez durumlara düşürmüştür. İstenmeyen kişisel aşmlık ve kaprislerin sonunda ortaya bir takım gereksiz masraflar ve işler silsilesini çıkarmıştır. Klâsik görüş, insanı basit bir üretim etkeni düzeyinde görmekle ve yönetimde her sorunun genel ilkeler çerçevesinde çözülebileceği varsayımına dayanmakla eksik kalmıştır 43. Neoklâsik görüş ise, klâsik görüşe tepki şeklinde ortaya çıkmış insan etmenine bütün çalışmalarını hasrederek örgüt kaide ve politikalardan sıyrılmış örgütü herkesin serbestçe at oynattığı meydana çevirmişlerdi, örgütte «bırakınız yapsınlar» sloganı başarı ve grup kıvancı bakımından iyi değildi. Önderlerden sık sık bilgi istenmiş, organize edilmedikleri için tahminlerin aksine yaratıcı çalışmaları az olmuştur. Grupta işbirliği ve iş düzeni derecesi çok az kurulabilmiştir 34. İnsanlararası ilişkilerde bir bireyin diğeri hakkında beslediği kanaat, ilişkinin şekline geniş ölçüde bağlıdır. Örneğin, bu ilişkinin bir memnuniyet veya aksine hayal kırıklığı yaratması haline göre, karşılıklı tutum değişir. Bu yüzden neoklâsik ekolde ne yönetici ve gözetimciler astlara, ne de astlar yöneticilere karşı tamamiyle tarafsız veya objektif şekilde davranamazlar 45. Bu nedenler yüzünden beşerî ilişkiler okulunun öngördüğü liderleri bulmak veya gruba kendisini benimsetecek yeteneklerin sonradan verilecek eğitimle kazandırılması olasılıkları tamamiyle gerçekleşememiş ve bu yeteneklerin bazılarının gerçekten doğuştan kazanıldıkları sonucu kuvvetlenmiştir. Örgüt içinde insanların birbirlerine karşı tutumu, son derece kişileşmiş bir görünümdedir. Bu psikolojik ilke de rasyonel (iktisadî insan) görüşüne aykırıdır. Rasyonel olmayan motifler, rasyonel adamın (veya örgütün) mantıkî faaliyet plânına temel olan hususları ve görüş yeteneğini etkiler hattâ zedeler 16. Demek İd, rasyonel amaçlarla 42) Alparslan Peker; a.g.m., sh ) a.g.m., sh ) Amitai Etzioni; Modern Örgütler, sh ) A.S. Tannenbaum; a.g.e., sh ) a.g.e., sh. 30.

13 Klâsik ve Neoklâsik Yönetim Teorileri 151 meydana getirilmiş örgütler, izah ettiğimiz kişilik özellikleri nedeniyle formel örgüt yapılarına uymamaktadır. İnsanlar anlaşılması güç, birbirinden farklı ve hareketli varlıklardır. Örgüte dahil olmadan önce veya dahil olduktan sonra, içlerinde bazen çok şiddetle duydukları gereksinmeler vardır. Bu gereksinmelerinden kolay kolay vazgeçmezler. Bu sebepten formel örgüt sisteminden oldukça ayrı düşen biçimlerde güdülendirilmişlerdir. Özel kişiliklerini belirtmek, takdir edilmek, statü sahibi olmak, karşılıklı sevgi, benliklerini yüceltmek, kudretlerini göstermek, güvensizlilîlerini engellemek v.s. gibi güdülerini tatmin etmeye itilirler. Bu güdüler, karmaşık olarak birbirleriyle ilgili olup «kişisel çıkar» olarak isimlendirebileceğimiz bütünü meydana getirirler 47. Fakat örgüt sadece bu amaçları kullanmak için kurulmamıştır. Örgütün amacı başkadır. Bu yüzden neoklâsik teori yetersiz kalmaktadır. D) SONUÇ: Kısaca özetlemek gerekirse asgari bir düzeyde de dsa örgütler için hiyerarşik (bünyesel) yetkeye ihtiyaç çok büyüktür. Bu yetkeyi örgüt amaçlarına hizmet ettirebilmek için de bir takım kaidelere ihtiyaç vardır. Buna müeyyideye (yaptırımlara) dayanan yetke demiştik. Yaptırımlara dayanan yetkede örgütün genel politikası, saygı ve amirin yaptırım kudreti (yetenek) mevcuttur. Bir «tez» olarak ileri sürülen klâsik görüş ve ona karşı ve onun boşluklarını dolduracak nitelikteki «antitez» biçiminde ileri sürülen neoklâsik görüşün yetke anlayışlarını araştırdık ve ortaya bir takım sonuçlar çıkarmaya çalıştık. Fakat sonuçta görüyoruz ki, her iki teori de bünyelerinde bir takım aksaklık taşımaktadırlar. Bu görüş ve düşünceden hareketle bazı düşünürler ortaya her iki teoriyi birleştiren «sentez» niteliğinde bir teori çıkarmışlardır. Modern teori (görüş) adı verilen bir ekolün yetke anlayışını başka bir yazımızın konusu yapacağız. 47) A.S. Tannenbaum; a.g.e., sh. 31.