EYÜP MEZARLARINDA CENNET MEYVEL MEZARTAfiLARI

Transkript

1 EYÜP MEZARLARINDA CENNET MEYVEL MEZARTAfiLARI Talha U URLUEL 1976 y l nda Manisa Demirci de do du y l nda Manisa Celal Bayar Üniversitesini bitirdi. 8 y l özel radyolarda tarih programlar yapt. Yerli ve yabanc dergilerde yay nlanm fl birçok makalesi olup, Çanakkale hakk nda iki, Edirne hakk nda da bir adet kitab bulunmaktad r. Halen Tarih Editörlü ü yapan U urluel, yerli guruplar ile Türkiye nin birçok yerine Kültür Gezileri düzenlemekte, kurum ve derneklerin e itim programlar dahilinde tarih seminerleri vermektedir. U urluel in Eyüp Gezi Rehberi çal flmalar sürmektedir. 116

2 Bir Osmanl Mezarl na girdi inizde e er onlar n dilinden anlam yorsan z sadece irili ufakl, hepsi birbirine benzeyen mermer sütunlar görürsünüz. Fakat dikkatle inceledi inizde hemen hiçbir mezar tafl n n di eri ile ayn özelliklere sahip olmad n farkedersiniz. Her bir tafl, bafl nda farkl bir serpufl tafl mas n n yan nda üzerindeki hemen her bir iflaret ile de ait oldu- u mezarda yatan kifliye ait nice özelli i ortaya koymaktad r. Bu dilden anlayan kifliler için bu mezarl klar, hepsi k - yamda durmufl sonsuz bir sükut içinde haflri bekleyen, birbirinden farkl mesleklere, meflreplere sahip insanlarla dolu mekanlar gibidir. Çünkü bafl n z çevirip nereye baksan z aflina bir sima görüyor gibi olursunuz. Toplumun hemen her tabakas ndan, her mesle inden ve meflrebinden, sosyal statü olarak her gurubundan kifli orada toplanm fl öylece beklemektedirler. Bir mezar tafl n n d fl yap s ve üzerindeki süslemeleri ile ilk belli etti i fley ait oldu- u mezarda yatan kiflinin cinsiyetidir. Erkek mezar tafllar genellikle bafll kl iken bayan mezar tafllar bir bayan n inceli ini temsil edercesine buket buket çiçeklerle ve çelenklerle süslüdür. Güller, rozet biçimli çiçek motifleri, k vr k dallar, süsen, buhur-u Meryem, y ld z çiçe i, nergis, karanfil, çan çiçe- i, flakay k, küpe, rozet, zambak, çiçek açm fl erik ve badem dallar bunlardan sadece birkaç d r. Bu çiçek motiflerinde son derece detayl bir gözlemin ürünü olan harika bir sanat gözlenmektedir. Mezar tafllar üzerindeki her bir çiçek sanki kendi lisan- halleri ile gezenlere bir fleyler anlatmaya çal flmaktad rlar. Meselâ birçok yerde görülebilen befl yaprakl bir çift lale hep duaya aç lan eller gibi resmedilmifltir. Lale devri ile üç boyutlu bir hale gelen ve daha bir gerçekçilik kazanan bu çiçekler zaman zaman vazo ve saks içinde resmedilmifllerdir. Erkeklere ait mezar tafllar nda da belli ölçülerde çiçek motifleri görülmektedir. Hayatlar n çok kibar ve seviyeli yaflayan Osmanl lar zerafete ayr bir önem vermifl ve seviyeli bir flekilde süslenmesini de bilmifllerdir. Mesela bir fieyhül slam (kavukta gül) Kocaman kavu unun bir köflesine bir gül ilifltirebilirken, bir katip kafesi destar n n yan na bir tüy takabiliyordu. Fes kullan lmaya baflland dönemlerde de feslerin etraflar na çiçekli bordürler ilifltirilerek bu zerafet sürdürülmüfltür. Gerçek hayattaki bu güzel detaylar mezar tafllar na da aynen yans m fl ve bizleri hayranl k içinde b rakan manzaralar meydana getirmifllerdir. Osmanl Mezarl klar na girildi inde insanlar n içini hiçbir zaman bir kasvet kaplamamakta, aksine her bir mezar tafl üzerindeki süslü ve sanatl motifler ile derin mana- 117

3 lar tafl yan bezemeler, kiflilere ölümün güzel yüzünü hissettirmeye çal fl lmaktad r. Bu etkileyici manzara bizlerin oldu u kadar yabanc lar nda dikkatini çekmifl ve nice gezgin, mezarl klar m zla ilgili ilginç yorumlarda bulunmufllard r. stanbul gezginlerinden biri olan ve yüzy llar önce ülkemizi ziyaret eden Edmondo, Amic, mezarl klar m zdaki etkileyici manzara karfl s nda bak n neler diyor: Caminin etraf nda ulu a açlar alt nda çiçeklerle çevrilmifl mermerler ve arabesklerle parlayan gösteriflli kitabelerle süslenmifl sultan, vezir ve saray büyüklerinin türbeleri yükselir. Bu, fevkalade bir sessizli e gömülmüfl aristokratik bir mahalle gibi uhrevi bir hüzünle beraber dünyevi bir hürmet hissini ilham eden bembeyaz, gölgeli ve flahane güzelli e sahip bir mezar flehridir. Mezarl k bahçelerindeki yeflilli in çelenkler ve demetler halinde sarkt ve üzerinden akasya, mefle, mersin dallar n n yükseldi i beyaz duvarlar n ve parmakl klar n içine geçiyor ve türbelerin kemerli pencerelerini örten demir dantellerin aras nda, tatl bir ziya içinde, a açlar n yeflil gölgeleri ile boyanm fl mermer lahitleri görüyoruz. stanbul un baflka hiçbir yerinde, ölüm tasvirini güzellefltiren ve korkmadan seyrettiren Müslüman sanat bu kadar zarafetle gözler önüne serilemez. Dudaklarda hem dua, hem tebessüm uyand ran hüzün ve zarafet dolu bir kabristan bir saray, bir bahçe, bir mabettir bu. Günümüzün meflhur bir mezar tafl uzman ise, Osmanl mezarl klar nda gezmenin dünyan n en heyecan verici fleylerinden biri oldu unu söylüyor ve ekliyor -Eyüp Mezarl na do ru t rman rken, Himalayalar da sanki flimdiye kadar hiç kimsenin ç kmad bir tepeyi keflfediyor gibi oluyorum. Sadece bu iki araflt rmac de il bunlar n yan nda Barlett, Sebatier, Loti, Pardeu, Nerval vb. daha birçok yabanc yazar ve gezgin de mezarl klar m zdan derinlemesine etkilenmifller ve eserlerinde bu konudan bahsetmifllerdir. Gerçekten de Osmanl mezar tafllar hiçbir zaman, ölen kiflinin sadece kimlik bilgilerini aktaran bir tafl parças olmam fl, sanat yönüyle ileriki yüzy llarda Avrupa n n biz bulduk ve gelifltirdik dedikleri resim ve heykelt rafll çok önceleri hem de en mükemmel haliyle ortaya koymufllard r. Hatta sadece objeleri resmetmekle kalmam fl onlara derin manalarda yüklemifllerdir. Mesela bir ölünün arkas ndan yap lacak en önemli fley 118

4 olan dua, Osmanl tafl oymac lar n n elinde somutlaflm fl ve mezarl gezen herkesin gözünün önünde arz endam etmeye bafllam flt r. Vefat eden bir kiflinin arkas ndan yap lan en yayg n dua; -Allah Onun kabrini cennet etsin. temennileridir. Osmanl mezar tafllar n dikkatle inceledi imizde bu duan n nas l flekillere döküldü ünü hayretle görmekteyiz. Mezar tafl sanatç lar bu dualar resmederek tafla geçirmifl ve sanki, biz cennet meyvelerini vefat eden kiflinin tafl na kaz yoruz, Allah ta gerçe ini O na ikram etsin demeye getirmifllerdir. Kur an Kerim in birçok yerinde geçen cennet tasvirlerinde anlat lan nice meyve bu flekilde resmedile gelmifltir. Bu meyvelerden en yayg n hurmad r. Hurma motiflerinde resmedilen her a aç muhakkak meyveye durmufl haldedirler. Mezar tafllar n n genellikle ayak tafllar nda bulunan hurma motiflerinde a ac n yapraklar, bulundu u tafl n tüm yüzünü kaplayacak flekilde tüm yüzeye da lm flt r. Alt k s mda afla ya do ru sarkan çok taneli hurma hevenkleri ve onlar n ucunda da yere do ru k vr lan ince dallar görülür. Hurman n ortas nda çok dilimli iri yapraklar bulunmaktad r. Hurma motifli mezartafllar n ve içinde hurman n geçti i ayetleri incelerken bir detay daha dikkatimizi çekiyor. Kur an Kerim deki cennet ayetlerinde, cennetteki kiflilerin Hurma diplerine uzanarak orada gölgelenecekleri de anlat lmaktad r. Üzerinde hurma a ac resmedilmifl mezartafllar n n ço unlu unun, o mezara ait bafl tafl oldu unu düflünürsek, bu kifliler de sanki uzanm fllar ve bu hurmalar n gölgelerinde gölgeleniyorlarm fl gibi bir durum ortaya ç kmaktad r. Ayetteki manay bir dua neflvesiyle hayata geçirmek istercesine haz rlanan bu komposizyonda, ecdad m z n Kur an hayatlar na hayat k lmadaki gayretleri bizleri gösterme noktas nda bir hayli dikkat çekicidir. Kur an da Hurmadan bahsedilen yerlerden biri de En am Suresidir. Bu surede ayr - ca zeytin ve nar bahçelerinden ve üzüm ba lar ndan da söz edilmektedir. (En am S ) Bu ayetlerde geçti i üzere nice mezar 119

5 tafl nda Hurma gibi tafla sard r lm fl salk m salk m üzümler ile üzüm kütükleri, çatlam fl dudaklar ndan taneleri dökülen iri iri narlar ve fiyonk gibi yapraklar ile zeytin a açlar dikkatimizi çekmektedir. Kur an da Tin Suresinde zeytin ile beraber incire de yemin edilerek insan n en güzel flekilde yarat ld anlat lmaktad r. (Tin S. 1-4) Bu sureyi dinledikten sonra gözlerimiz tafllar üzerinde incir de ar yor ve bulmakta gecikmiyoruz. Mezar tafllar na resmedilen meyveler aras nda tabak tabak s ralanm fl incirlerde görmekte ve mezar sahibine bunlar n as llar n vermesi için nimetlerin as l sahibine dua etmekteyiz. Mezar tafllar nda meyve cinsinden a açlar n yan nda meyvesiz oldu u halde çokça resmedilen bir a aç da servidir. Servilerin mezar tafllar na ifllenmesinin ard nda da ince hikmetler yatmaktad r. Servi yaz k fl yeflil olabilen, kendisine özgü bir kokusu olan ve bu kokusu ile haflerenin üremesine engel olan bir yap ya sahiptir. Servi A ac tasavvufta, düzgün ve uzun duruflu ile Kur an daki Allah lafz n n yaz l fl n n ilk harfi olan elif e benzetilmekte ve vahdet-i vücutun bir iflareti olarak kabul edilmektedir. Ayr ca Allah n birli ini de sembolize etmektedir. Servinin dik ve do ru duruflu do rulu u ve dürüstlü ü simgelemektedir. Mezar tafllar n n üzerinde çokça gördü- ümüz bir motifte kandildir. Bu obje o kadar çeflitlendirilmifltir ki mezar tafllar üzerine resmedilen kandil formlar n n say s 40 bulmufltur. Bu kandillerin hepsi zincir ile as l durumdad r. Baz örneklerde zincir kandil a z yla tutturulmufl iken baz lar nda kandil yan ndaki üç halkadan ba lanmaktad r. Kandillerin mezar tafllar na konularak, kiflinin kabrini ayd nlatmas temenni edilmifltir. Ayr ca baz kandil kar nlar nda Allah lafz da görülmektedir. Kuran Kerim de Nur Suresi 35. ayette kandilin sembolik anlam n n verilmesi de bu aç - dan bir hayli ilginçtir. Buradan hareketle kandilin Allah n nurunu ve ayd nlat c l n simgeledi i söylenebilir. Osmanl Mezar tafllar nda yo un bezemenin yer ald en önemli tür lahitli mezarlard r. Bu tür formlarda lahtin tüm yüzleri adeta birer çiçek bahçesi gibi ifllenmifltir. Lahitli mezar tafllar n n bafl taraflar nda bazen ortada bir gül bezek ve iki taraf nda birer vazodan ç km fl gül ve y ld z çiçekleri yada Lale ile karanfil motifleri görülmektedir. Baz lahitlerin üst k s mlar nda bal k pulu bordürü baz lar nda ise rumi-lotüs bordürü dolaflmaktad r. Tafl Lahitlerde bafl ve ayak k sm dilimli yar m flemselerle taçland r larak fiahidelere birlefltirilmifltir. Ço unlukla bafl taraftaki flemsenin içinde kitabe yer almaktad r. Sandukan n üst k sm k rma çat fleklinde üçgen olarak 120

6 birleflmektedir. Tafl sandukan n üzeri ise çintemani (üç benek) motifleri ve üç kollu çark felek oluflturan bitkisel motiflerle adeta kumafl deseni gibi süslenmifltir. Lahitli mezarlar genellikle 19. ve 20.yy da yap lm flt r. Fakat eski bir lahit uygulamas n Eyüp te 3.Ahmet in k z Saliha Sultan n mezar nda görmek mümkündür. Lahtin tüm yüzlerinde aral klarla sütunçeler ifllenmifl ve kemelerle birbirlerine ba lanm fld r. Bu kemerlerin orta k s mlar nda istiridye kabuklar bulunmaktad r. Kemerlerin aralar nda ise tabaklar içinde meyveler görülmektedir. Baz lahit mezarlarda lahit köfleleri kum saati formlu sütunlarla oluflturulmakta hatta bunlara burgu motifi de verilmektedir. Bir tak m lahit yüzlerinde bulunan semboller kenger yapraklar ile sar lmaktad r. Ayr ca bu yapraklar n silindirik formlu bafl ve ayak flahidelerinin diplerini çepe çevre sard görülmektedir. Yine bu lahitlerin dar yüzlerinde sa r nifller bulunmaktad r. Lahit mezarlarda nifllerin üstlerinde, kemerler aras nda zaman zaman göze çarpan kabartmal (ayy ld z) ay y ld zlar daha çok 2.Meflrutiyet sonras na tarihli mezarlard r. Mezar tafllar nda amaç ölen kifliyi hayattakilere tan tmak ve merhumun ruhuna bir fatiha okutmak oldu u için lahit mezarlar n yola bakan taraflar çok süslü ve daha dikkat çekicidir. Özel semboller daha çok yola bakan tarafa konmufltur. Dünya üzerindeki en dikkat çekici aç k hava mermer iflçili i müzesi olan bu tarihi mezarl klardaki bezemeler, anlatmakla bitmez. Ve bu dilden anlayan herkese her bir motifi ile mezarda yatan kifli hakk nda türlü fleyler anlat r. Her bir mezar tafl lisan- hali ile Ölümün bir yokluk olmad n, üzerine ifllenmifl ince ve derin manalar tafl yan nice muhteflem sanat ile gözler önüne sermeye çal fl r. Kaynaklar Amicis, Edmondo de, stanbul 1981, Çev. B. Akyavafl, Kültür Bakanl, Ankara Lamartine, stanbul, 1971, Çev. N.Berk, stanbul Kitapl, stanbul C.Esat Arseven, Sanat Ansiklopedisi, stanbul 1983 Ayano lu, Fatih Devri Ricali Mezartafllar ve Kitabeleri, Vak flar Dergisi, Ankara 1958 Orhan Bayrak, stanbul da Gömülü Meflhur Adamlar, stanbul 1979 Baha Tanman, Cafer Pafla Türbesi, Dünden Bugüne stanbul Ansiklopedisi, stanbul 1994 Mehmet Nermi Haskan, Eyüp Tarihi, stanbul, 1993 Erdem Yücel, Eyüp Mezarl, stanbul Ansiklopedisi, stanbul 1994 Yaussef Ragheb, slam Dünyas nda Mezarl klar ve Defin Gelenekleri, Ankara