TÜRKYE VE AVRUPA BRL TARIM SEKTÖRLERNN KARILATIRILMASI

Transkript

1 TÜRKYE VE AVRUPA BRL TARIM SEKTÖRLERNN KARILATIRILMASI Özlem Karahan Uysal 1 Erdoan Oktay 1 ÖZET Tarm alannda Türkiye AB etkileimi ve olas gelimeler, ileri saysal aratrma tekniklerinin kullanld etki analizi çalmalar dahil olmak üzere, çok sayda yerli ve yabanc aratrma ve inceleme çalmalarna konu olmutur. Bununla beraber, AB ile ilikiler sürecinde tarm sektörünün önemi ve konunun Türkiye açsndan yaamsal nitelikte olduu göz önüne alndnda, bu konunun iktisat kongresinde bir kez daha gündeme getirilmesinde ve farkl disiplinlerden katlmclar tarafndan tartmaya açlmasnda yarar görülmütür. Bu çalmada, AB ve Türkiye tarm çeitli boyutlaryla karlatrlm, Türk tarmnn mevcut kurumsal yaps ve ileyii ile AB ye uyum olanaklar tartlmtr. Çalmann hazrlanmasnda AB ve Türk tarm ile ilgili istatistik verilerden yararlanlm, bu arada, konu ile ilgili olarak gerek Türkiye de gerekse AB de yaplan çalmalarn sonuçlarna deinilmitir. Anahtar Kelimeler: Türkiye, Avrupa Birlii, Tarm Sektörü JEL S"n"flamas": Q17, Q18, F59 ABSTRACT Turkey-EU interaction in the area of agriculture and expected path of its evolution has been subject to numerious research and review studies, including those using advanced quantitative research techniques. However, when the importance of the agricultural sector along the ongoing EU accession process and the essantial role of the subject from the stand point of Turkey are considered, we have found it useful to bring the subject in to the context of the Congress and to expose it to be discussed by the participants from different disciplines. In this study, Turkish and the European Union agricultural sectors have been compared by different dimentions, and the ability of the Turish agriculture to be adopted to the EU has been discussed. The study is based on statistical data on the EU and Turkish agricultural sectors, and the results of the previous studies on the subject are emphasized as deemed necessary. Key Words: Turkey, European Union, Agricultural Sector JEL Classification: Q17, Q18, F59 1. GR Türkiye de tarm sektörü, milli gelir, istihdam ve d ticaret içerisindeki pay ile ulusal ekonomi içerisinde geni yer tutmaktadr. Krk milyar dolarlk üretimi ile 2006 ylnda GSMH içerisinde %9 luk paya sahip olan tarm sektörü; istihdamn yaklak üçtebirini bünyesinde barndrmaktadr. Yine 2006 ylnda, tarm ürünleri ihracat 8,6 milyon dolar, tarm ürünleri ithalat ise 7,2 milyon dolar olmutur (TZOB, 2007: 30-31). Tarm dticaret yoluyla ekonomiye 1,4 milyon dolar ve fazlas net bir katk salamaktadr. Yetmiiki milyonluk nüfusumuzun ve 22 milyon turistin besin ihtiyacn karlayan ve sanayiye hammadde salayan sektör, Türkiye için stratejik açdan büyük öneme sahiptir. Türkiye, toprak ve iklim özellikleri bakmndan büyük bir tarmsal üretim potansiyeline sahiptir. Nitekim, bitkisel üretim ve özellikle baz ürünler açsndan, dünyada özel bir konumda bulunmaktadr (FAO, 2005). Bununla beraber, tarmn ekonomik gelimeye olas katklarnn doru olarak idrak edilmesi ve bu balamda sahip 1 Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarm Ekonomisi Bölümü, ozlem.uysal@ege.edu.tr, erdogan.oktay@ege.edu.tr

2 olunan doal kaynak potansiyelinin etkin ekilde deerlendirilmesi konusunda skntlar bulunmaktadr. Öyle ki, Avrupa Birlii ile müzakere sürecine girilmesinin ardndan tarm en sorunlu alan olarak öne çkmtr. Klerleme raporlarnda Türkiye nin tarm, gda ve balkçlk alanlarndaki karnesi krklarla doludur (CEC, 2007; T.C.Babakanlk D Tic. Müst., 2007). Oysa Türkiye nin tarmsal üretim potansiyeli, AB ile yaknlama sürecinde, tarmn dezavantajl deil avantajl olunan sektör olarak öne çkmasn gerektirmektedir. Müzakere sürecinde Türkiye tarmnn karlat bu çelikili tablo, konuyu Türkiye nin gündemine tam, Türkiye AB ilikilerinde tarm üzerinde giderek daha çok yazlp çizilen bir konu haline gelmitir. Tarm alannda Türkiye AB etkileimi ve olas gelimeler, ileri saysal aratrma tekniklerinin kullanld etki analizi çalmalar dahil olmak üzere, çok sayda yerli ve yabanc aratrma ve inceleme çalmalarna konu olmutur. Bununla beraber, kanmzca, yaplan çalmalarn önemli bir bölümünde Türkiye açsndan fazla kötümser tablolar ortaya konulmaktadr. Bu çalmada, balca ekonomik göstergeler kullanlarak, AB ve Türkiye nin dünya ekonomisindeki yerleri, tarm sektörünün AB ve Türkiye ekonomisi içerisindeki arl, AB ve Türkiye de tarmsal yap ve üretim, tarm politikalar karlatrlm ve elde edilen sonuçlar dikkate alnarak, Türk tarmnn mevcut kurumsal yaps ve ileyii ile AB ye uyum olanaklar belirlenmeye ve konuya yönelik öneriler geliltirilmeye çallmtr. Çalmann hazrlanmasnda AB ve Türk tarm ile ilgili istatistik verilerden yararlanlm, bu arada, konu ile ilgili olarak gerek Türkiye de gerekse AB de yaplan baz çalmalarn sonuçlarna da deinilmitir. Böylelikle konu iktisat kongresinde bir kez daha gündeme getirilerek, farkl disiplinlerden katlmclarca tartlmas salanmaya çallmtr. 2. DÜNYA EKONOMSNDEK YERLER AÇISINDAN AB VE TÜRKYE NN KARILATIRILMASI Dünya ekonomisi içinde AB ve Türkiye nin konumunu genel olarak deerlendirmek amacyla karlatrma yaplabilir baz verilerin bulunduu Tablo 1 incelendiinde Türkiye nin dünya ekonomisi içindeki en yüksek paynn nüfus ile ilgili olduu görülmektedir. Nitekim Türkiye, 72 milyonu aan nüfusuyla dünya geneli içinde yüzde 1,2 düzeyinde bir paya sahiptir. Türkiye 2004 yl itibariyle sahip olduu GSYKH büyüklüüyle 40,9 trilyon dolarlk dünya ekonomisine binde 7 düzeyinde katk yapmaktadr. Türkiye nin dünya ihracat içindeki pay binde 7, ithalat içindeki pay yüzde bir düzeyindedir. Kii bana düen gelir açsndan ise Türkiye dünya ortalamasnn altnda bir gelire sahiptir. Tablo 1: Dünya Ekonomisinde AB ve Türkiye (2004) Nüfus GSYH Ki6i Ba6"na Dü6en Gelir hracat thalat Ülke Bin kii % Milyon dolar % Dolar Milyon dolar % Milyon dolar % Türkiye , , , ,0 AB , , , ,6 AB , , , ,8 AB , , , ,3 AB 27+TR , , , ,3 Dünya , , , ,0 Kaynak: UNCTAD, AB ülkelerinin toplam olarak dünya ekonomisi içindeki yeri çok önemli düzeylerde bulunmaktadr. Nitekim, 12,8 trilyon dolar aan GSYKH deeri ile AB-27 dünyann en büyük ekonomisi haline gelmitir. Öyle ki, AB-27 dünya üretiminin yaklak üçte birini gerçekletirmektedir. Kukusuz bu durumun ortaya çkmasnda euro/dolar paritesinin euro lehine deimesinin de rolü bulunmaktadr.

3 Dier taraftan, dünya ihracat ve ithalat içinde AB-27 nin pay yüzde 40 lar düzeyinde bulunmaktadr. Dolaysyla, AB ülkeleri sadece üretim deil ticaret açsndan da dünya ekonomisi için büyük önem tamaktadr. 3. TARIMIN EKONOM ÇNDEK YER AÇISINDAN AB VE TÜRKYE NN KARILATIRILMASI Bu bölümde AB ve Türkiye de tarm sektörünün üretim, istihdam ve d ticaretteki yeri açsndan karlatrmas yaplacaktr Tar"m"n Üretim ve stihdamdaki Yeri Aç"s"ndan Kar6"la6t"rma Tablo 2 den AB de tarmsal üretim deerinin ülkelere göre dalm incelendiinde Fransa, Ktalya, Kspanya ve Almanya nn ilk sralarda yer ald görülmektedir. Bu dört ülke tarafndan gerçekletirilen tarmsal üretimin deeri, AB-15 içinde yaklak yüzde 65 düzeyinde bir paya sahiptir. Tablo 2: AB Ülkelerinde Tarmn GSYKH ve Kstihdama Katks (2003) Ülke Tar"msal Üretim De>eri(1) Tar"m/ GSYH Tar"mdaki stihdam stihdam çinde Tar"m"n Pay" (Milyon Euro) (%) (Bin Ki6i) (%) Belçika ,0 70 1,7 Çek Cum , ,5 Danimarka ,6 89 3,3 Almanya , ,4 Estonya 432 2,2 37 6,3 Yunanistan , ,3 Kspanya , ,6 Fransa , ,3 Krlanda , ,4 Ktalya , ,7 G.Kbrs 648 3,7 17 5,2 Letonya 563 2, ,6 Litvanya , ,7 Lüksemburg 265 0,5 5 2,4 Macaristan , ,4 Malta 132 1,6 4 2,5 Hollanda , ,7 Avusturya , ,5 Polonya , ,2 Portekiz , ,8 Slovenya 946 1,6 75 8,4 Slovakya , ,0 Finlandiya , ,3 Ksveç , ,5 B.Krallk , ,2 Bulgaristan , ,1 Romanya , ,7 AB , ,0 AB , ,2 AB , ,6 Türkiye , ,9 AB 27+TR , ,6 Kaynak: EC, 2005: 45 AB-25 içerisinde tarmn GSYKH içindeki paynn en yüksek olduu ülkeler; yüzde 5,4 ile Yunanistan, yüzde 3,7 ile Güney Kbrs ve yüzde 3,6 ile Kspanya dr. Tarmn GSYKH içindeki pay AB-15 ve AB-25 için srasyla yüzde 1,8 ve 1,6 dr. Yeni üye ülkelerde ise bu oran çok daha yüksek düzeylerdedir. Nitekim, Türkiye de yüzde 11,5 olan tarmn GSYKH

4 içindeki pay, Romanya da yüzde 11,2 ve Bulgaristan da yüzde 8,7 düzeyindedir. Bu verilere göre tarmn milli gelir içindeki pay Türkiye de tüm üye ülkelerde olduundan daha yüksek düzeydedir. Avrupa birlii ülkelerinde tarm sektöründe istihdam edilen kii saysnda önemli oranda gerileme yaanmtr. Nitekim, 1980 ylnda, daha sonra üye olan ülkeler de birlikte dikkate alndnda, AB-15 te 12,7 milyon olan tarmdaki istihdam, 2003 yl sonunda 6,4 milyona gerilemitir. Bu 24 yllk bir zaman diliminde yaklak yüzde 50 düzeyinde bir gerilemeye karlk gelmektedir. Böylece tarmn toplam istihdamdaki pay da yüzde 4 düzeyine gerilemitir yl itibariyle AB-15 içerisinde tarmda istihdamn en yüksek olduu ülkeler Fransa, Ktalya, Almanya ve Kspanya dr. AB-25 içinde ise Polonya 2,4 milyon kii ile en yüksek tarmsal istihdama sahip ülke konumundadr. Bu say nedeniyle AB ile Polonya arasndaki müzakere süreci oldukça tartmal geçmitir. Yine AB-27 de Romanya 3,5 milyonluk tarmsal istihdam ile dikkati çekmektedir. Dier taraftan istihdam içinde tarmn paynn oransal olarak çok yüksek saylabilecek düzeyde olduu ülkeler bulunmaktadr. Nitekim, tarmn toplam istihdam içindeki pay Litvanya da yüzde 18,7, Yunanistan da yüzde 16,3, Letonya da yüzde 14,6 dr. Bu oranlar yüksek olmasna ramen söz konusu ülkelerde nüfusun ve dolaysyla toplam istihdam rakamnn küçük olmas üyelik süreci açsndan önemli sorun yaratmamtr. Bununla beraber, 2007 ylnda tam üye olan Bulgaristan ve özellikle de Romanya da tarmdaki istihdam orannn yükseklii dikkati çekmektedir. Tabloda en çarpc veriler Türkiye ye aittir. Nitekim, 2003 yl itibariyle Türkiye de tarmda istihdam edilen kii says 7,1 milyondur. Toplam istihdam içinde tarmn pay ise yüzde 33,9 dur. Bu veriler AB ortalamalarnn çok üzerindedir. Hatta AB-15 te tarmda istihdam edilen kii says (6,4 milyon) Türkiye den (7,1 milyon) düüktür. Bu istihdam yaps ile Türkiye nin AB ye uyum salamas oldukça güç görünmektedir. Bu güçlük, AB de tarmdaki istihdamn yar yarya azaltld döneminde, Türkiye deki gerilemenin sadece yüzde 14 düzeyinde kalm olmasyla daha da belirginlemektedir. Bu durumun, tarm d kesimlerde istihdam imkanlarnn yeterince artrlamamas yannda tarm kesiminden dier sektörlere kaydrlabilecek igücü fazlasnn niteliiyle de ilgili olduu düünülebilir. Dier bir ifade ile, tarm d kesimlerde igücü talebinin yatrm artnn snrl olmas nedeniyle yetersiz kalmas ve tarmdan gelebilecek igücü arznn niteliinin düük olmas tarmdaki istihdam azalnn yava gerçeklemesine neden olmaktadr. Türkiye nüfusu ve genel istihdam düzeyinin yan sra, tarmndaki istihdamn fazlal, AB nin Türkiye nin tam üyelii konusundaki çekimser tutumunun balca nedenleri arasnda yer almaktadr Tar"m"n D"6 Ticaretteki Yeri Aç"s"ndan Kar6"la6t"rma AB nin üçüncü ülkelereyapm olduu tarm ürünleri ihracat 2003 ylnda 60 milyar Euro civarnda olup, bu deer AB nin toplam ihracat içerisinde yüzde 6,2 lik paya karlk gelmektedir. Ayn yl Birlik tarm ürünleri ithalat için 61 milyar Euro ödemitir. Bu deer de üçüncü ülkelerden yaplan toplam ithalat deeri içerisinde yine yüzde 6,2 lik paya sahiptir (EC, 2005: 186). Ülkeler baznda bakldnda, toplam ithalat içinde tarm ürünlerinin pay en yüksek olan ülkeler Letonya, Güney Kbrs, Hollanda, Yunanistan, Portekiz, Danimarka ve Malta dr (Tablo 3). Khracat içinde tarm ürünlerinin pay en yüksek olan ülkeler ise srasyla Güney Kbrs, Yunanistan, Hollanda, Danimarka, Kspanya, Krlanda ve Fransa dr. Türkiye nin ihracat içinde tarmn pay bu ülkelerin gerisinde bulunmaktadr. Tarm ürünleri d ticareti en fazla açk veren ülkeler Birleik Krallk, Almanya ve Ktalya; en yüksek oranda fazla veren ülkeler ise srasyla, Hollanda, Krlanda, Danimarka

5 ve Kspanyadr. Türkiye ise, tarmda sahip olduu potansiyele ramen, 2003 ylnda sadece 641 milyon dolarlk tarm ürünleri d ticaret fazlasna sahiptir. Tablo 3: AB Ülkelerinin D Ticaretinde Tarmn Yeri (2003) Ülke Tar"m thalat"/ Toplam thalat % Tar"m hracat"/ Toplam hracat % Tar"mda D"6 Ticaret Dengesi Milyon Euro Belçika 8,9 9, Çek Cum. 5,6 3,6-988 Danimarka 10,7 17, Almanya 8,3 4, Estonya 9,7 5,0-355 Yunanistan 11,2 22, Kspanya 8,3 14, Fransa 8,1 11, Krlanda 8,8 12, Ktalya 9,4 7, G.Kbrs 12,2 34,2-292 Letonya 12,3 7,3-383 Litvanya 7,9 10,2-44 Lüksemburg 9,5 5,7-689 Macaristan 3,7 7, Malta 10,5 3,1-237 Hollanda 11,4 17, Avusturya 6,7 6,1-613 Polonya 6,0 8,1 202 Portekiz 11,2 6, Slovenya 6,5 3,9-355 Slovakya 5,2 3,3-392 Finlandiya 6,3 2, Ksveç 7,3 3, B.Krallk 9,2 5, Bulgaristan 6,3 10,8 115 Romanya 7,5 3, AB 15 6,2 6, AB 25 6,4 6, AB 27 6,4 6, Türkiye 6,1 10,3 641 AB 27 +TR 6,4 6, Kaynak: EC, 2005: Tar"msal Yap" ve Üretim Aç"s"ndan AB ve TÜRKYE nin Kar6"la6t"r"lmas" 4.1. Tar"msal 6letme Ölçe>i Aç"s"ndan Kar6"la6t"rma AB-27 de toplam 183,6 milyon hektar tarm alan bulunmaktadr. Ülkeler baznda bakldnda en büyük tarm arazisi srasyla Fransa, Kspanya, Almanya, Birleik Krallk, Polonya, Ktalya ve Romanya da bulunmaktadr (Tablo 4). Polonya ve Romanya nn tarm arazilerinin genilii müzakere sürecinin bu ülkeler için zorlu geçmesinin nedenleri arasnda yeralmtr (Uysal, 2007: 194). Nitekim, AB bütçesi içerisinde önemli yer tutan tarm sektörünün genileme süreci ile AB ye getirecei ilave yük aday ülkelerin tarmsal arazi genilikleri ile doru yönlü iliki içerisindedir. Bununla beraber, Avrupa birliinin genileme süreci ile balantl olarak, yeni stratejiler gelitirdii ve bunlar Ortak Tarm Politikas reformlar kapsamnda formüle ederek, yeni üyelerin tarmsal destekler anlamnda eski üyeler kadar masrafl olmamas için bir takm önlemler hayata geçirdii bilinmektedir (Eraktan ve Ören, 2005: 32). Yine de, bu durum 26,5 milyon hektar tarm alanna ve üç milyondan fazla tarm iletmesine sahip olan Türkiye nin tarm boyutu ile

6 AB yi uzun uzun düündürmesini engellememektedir (CEC, 2004; Grethe, 2005; Nugent, 2005; Oksam ve di., 2004). Türkiye deki tarm iletmelerinin says AB-15 deki iletme saysnn yarsna yaknken, yeni üye ülkeler hesaba katldnda bu oran üçtebire dümütür. Bununla beraber, Türkiye üç milyonu aan iletme saysyla AB üyesi ülkelerin hepsinden daha fazla tarmsal iletmeye sahiptir. Türkiye tarmnn en karakteristik yapsal özellii küçük ve dank araziye sahip iletme saysnn çokluudur Tarm Saym sonuçlarna (TÜKK, 2004) göre, Türkiye de Kletme bana düen ortalama ilenen arazi genilii 6,1 hektar civarndadr. Tarm iletmelerinin %85 i 10 hektardan küçük olup, bunlar toplam ilenen arazinin yaklak %41 ini ilemektedirler. Ayrca, tek parçal araziye sahip iletmelerin oran % 19,5, 2 ile 5 parçal araziye sahip iletmelerin oran ise % 57,4 tür. Bir önceki saym (1991) sonuçlar ile karlatrldnda gerek ortalama iletme ölçei gerekse parsel says açsndan olumlu yönde bir gelime vardr. Ancak bu gelime çok yava seyretmekte ve küçük-dank iletme arazisi, dolaysyla ölçek ekonomilerinin yokluu, toprak verimliliinin ve üretici gelirlerinin artrlmasn engelleyen önemli bir faktör olmaya devam etmektedir. Tablo 4: AB Ülkelerinde Tarmsal Alanlar ve Kletme Ölçei Ülke Tar"m Alan" 1000 Ha 6letme Say"s" 1000 Ortalama 6letme Ölçe>i Ha Belçika ,4 Çek Cum ,9 Danimarka ,7 Almanya ,2 Estonya ,6 Yunanistan ,8 Kspanya ,6 Fransa ,3 Krlanda ,3 Ktalya ,0 G.Kbrs ,5 Letonya ,2 Litvanya ,1 Lüksemburg ,3 Macaristan ,6 Malta Hollanda ,5 Avusturya ,9 Polonya Portekiz ,0 Slovenya ,3 Slovakya ,8 Finlandiya ,9 Ksveç ,1 B.Krallk ,4 Bulgaristan Romanya AB ,6 AB * 15,9* AB-Yeni ** 9,1** Türkiye ,1 AB 27 + TR *** 13,59*** * AB-25 rakamdr. ** AB-YENK-10 rakamdr. *** AB-25+TR rakamdr. Kaynak: EC, 2005: 45

7 Dier yandan iletme ölçei konusunda AB ile karlatrma yapldnda ilginç bir tablo ortaya çkmaktadr. Türkiye deki ortalama iletme genilii, AB-15 ortalamasnn üçtebirinden azdr. Ancak AB-27 dikkate alndnda, aradaki fark bir ölçüde azalmaktadr. Daha da ilginç, ya da genel olarak gözard edilen bir gerçek olarak, Türkiye deki ortalama iletme genilii, Yunanistan, Güney Kbrs, Macaristan, Malta ya göre fazladr. Ayrca, Ktalya, Polonya, Slovenya gibi ülkelerle de büyük ölçüde yaknlk göstermektedir. Bununla beraber, Türkiye de toplam tarm iletmesi saysnn yüksek olmas nedeniyle, olas tam üyelik durumunda, AB-25 deki ortalama iletme genilii 15,9 hektardan, 13,8 hektara gerileyecektir Üretim Aç"s"ndan Kar6"la6t"rma Bitkisel Üretim AB ülkelerinde çok sayda tarmsal ürün yetitirilmektedir. Seçilmi baz ürünlerin üretim miktarlar Tablo 5 de verilmitir. AB-27 de toplam buday üretimi 101,6 milyon ton, arpa üretimi 55,5 milyon ton, msr üretimi ise 50,9 milyon ton düzeyindedir. Tam üye olmas durumunda Türkiye AB içerisinde buday üretiminde Fransa ve Almanya nn ardndan üçüncü, arpa üretiminde Almanya, Fransa ve Kspanya nn ardndan dördüncü, msr üretiminde ise yedinci sray alacaktr. Tablo 5: AB Ülkelerinde Seçilmi Baz Bitkisel Ürünlerin Üretimi (Bin Ton) Ülke Bu>day Arpa M"s"r Taze Meyve Taze Sebze Belçika Çek Cum Danimarka Almanya Estonya Yunanistan Kspanya Fransa Krlanda Ktalya G.Kbrs Letonya Litvanya Lüksemburg Macaristan Malta 4 55 Hollanda Avusturya Polonya Portekiz Slovenya Slovakya Finlandiya Ksveç B.Krallk Bulgaristan Romanya AB AB AB Türkiye

8 AB 27 + TR Kaynak: EC, 2005: Mevcut üretim düzeyi ile taze meyve üretiminde Ktalya nn ardndan ikinci srada yer alacak olan Türkiye, tam üye olmas halinde AB nin en büyük sebze üretici konumuna gelecektir. Avantajl konumda bulunduumuz taze meyve ve sebze üretiminde, AB deki balca rakiplerimiz Kspanya, Ktalya ve Fransa dr. Bu ürünlerin dnda, zeytinyanda Kspanya, Ktalya ve Yunanistan; arap üretiminde ise Fransa ve Ktalya, Türkiye nin en önemli rakipleri olacaktr Hayvansal Üretim AB ile ilikiler balamnda tarm sektörü açsndan Türkiye nin en dezavantajl olduu düünülen alt sektör hayvanclktr. Gerek doal kaynaklarn sunduu baz avantajlar, gerekse uygulanan istikrarl hayvanclk politikalar sonucunda AB hayvansal ürünler üretiminde büyük mesafe almtr. Hatta bu ürünlerde ortaya çkan büyük miktardaki üretim fazlalar, Ortak Tarm Politikasndaki reformlarn da temel nedenleri arasnda yer almtr (Uysal, 2007: 199). Tablo 6: AB Ülkelerinde Hayvan Saylar ( Ba) Ülke S">"r Koyun Keçi Belçika Çek Cum Danimarka Almanya Estonya Yunanistan Kspanya Fransa Krlanda Ktalya G.Kbrs Letonya Litvanya Lüksemburg Macaristan Malta 19 Hollanda Avusturya Polonya Portekiz Slovenya Slovakya Finlandiya Ksveç B.Krallk Bulgaristan Romanya AB AB AB Türkiye AB 27 + TR Kaynak: EC, 2005: 302 ve TÜKK Tablo 6 da AB ve Türkiye deki hayvan saylar verilmitir. Buradan görülebilecei gibi AB-27 de 92,3 milyon adet sr, 99,2 milyon adet koyun ve 14,2 milyon adet keçi

9 bulunmaktadr. Sr saysnda Fransa, Almanya ve Birleik Krallk; Koyun saysnda Kngiltere ve Kspanya; Keçi saysnda ise, Yunanistan, Kspanya ve Fransa ilk sralarda yer almaktadr. Türkiye nin tam üyelii durumunda AB deki sr, koyun ve keçi saylarnda, srasyla, %10,8, %25,6 ve %47,8 art olaca görülmektedir. Özellikle koyun yetitiriciliinde dünya ölçeinde özel bir konuma sahip olan Türkiye (FAO, 2005), tam üyelik halinde, keçi ve koyun saysnda AB ülkeleri içerisinde ilk srada yer alacaktr. Ancak Türkiye nin hayvansal üretimde AB karsndaki pozisyonunu deerlendirebilmek için hayvan saylar yeterli olmayp, üretim miktarlarnn incelenmesi gerekmektedir. Tablo 7 de AB ve Türkiye de seçilmi baz hayvansal ürünlerin üretim miktarlar verilmitir. Buna göre AB-27 de süt üretiminde ilk sray Almanya alrken, Fransa ikinci, Birleik Krallk üçüncü srada bulunmaktadr. Polonya, Hollanda ve Ktalya nn süt üretimleri de önemli düzeylerdedir. Türkiye nin AB-15 içerisinde sr eti üretiminde ilk sralar Fransa, Almanya ve Ktalya paylamaktadr. Koyun ve keçi etinde ise Birleik Krallk ve Kspanya nn hakim durumda olduu görülmektedir. Türkiye sahip olduu yüksek sr, koyun ve keçi saylarna karn, göreli olarak düük miktarlarada süt ve krmz et üretimi gerçekletirebilmektedir. Tablo 7: AB Ülkelerinde Seçilmi Baz Hayvansal Ürünlerin Üretimi (1000 Ton) Ülke nek Sütü S">"r ve Koyun ve Dana Eti* Keçi Eti* Tavuk Eti Yumurta Belçika ** 304** 198** Çek Cum Danimarka Almanya Estonya 596 Yunanistan Kspanya Fransa Krlanda Ktalya G.Kbrs 164 Letonya 810 Litvanya 1861 Lüksemburg Macaristan 2107 Malta 45 Hollanda Avusturya Polonya Portekiz Slovenya 755 Slovakya 1189 Finlandiya Ksveç B.Krallk AB AB Türkiye 10611*** *Karkas arl ** Lüksemburg rakamlar dahil *** Toplam süt üretimidir. Kaynak: EC, 2005: ve TÜKK Tavuk eti üretiminde Fransa, Birleik Krallk ve Kspanya; yumurta üretiminde ise Kspanya, Fransa ve Almanya öncü durumdadr. Tavuk eti ve yumurta üretim miktarlar açsndan Türkiye nin de AB düzeyinde dikkate deer bir pozisyonda olduunu ifade etmek yanl olmayacaktr.

10 4.3. Verim Aç"s"ndan Kar6"la6t"rma Tablo 8 de AB ülkeleri ve Türkiye için seçilmi baz bitkisel ürünlerdeki verim düzeyleri yeralmaktadr. Buna göre, AB-27 de ortalama buday verimi 576 kg/dekar dr. Hollanda, Belçika ve Krlanda da 800 Kg aan verim düzeylerine ulalrken, Türkiye, dekarda 209 kg ile Portekiz ve Estonya ile son üç sray paylamaktadr. Arpa veriminde Belçika, Krlanda ve Hollanda ilk sralar alrken, Türkiye, bu üründe de AB ortalamasnn oldukça altnda bir verim düzeyine sahiptir. Bununla beraber, Yunanistan ve Portekiz gibi az yal Akdeniz ülkelerinin tahllardaki verim düüklüü konusunda Türkiye ile benzerlik gösterdii anlalmaktadr. Tablo 8: AB Ülkelerinde Seçilmi Bitkisel Ürünlerde Verim Düzeyi (2003) (Kg/Dekar) Ülke Bu>day Arpa M"s"r Elma Domates Belçika Çek Cum Danimarka Almanya Estonya Yunanistan Kspanya Fransa Krlanda Ktalya G.Kbrs Letonya Litvanya Lüksemburg Macaristan Malta Hollanda Avusturya Polonya Portekiz Slovenya Slovakya Finlandiya Ksveç B.Krallk Bulgaristan 2750 Romanya AB AB AB Turkiye Kaynak: EC, 2005: Buday ve arpadaki kadar olmasa da, Türkiye, msr ve elma veriminde de AB ortalamasnn gerisinde kalmtr. Tablo da, üretiminde daha yüksek bir verime sahip olduumuz tek ürün domatestir. Bu durumun da yine önemli ölçüde iklim koullar ile balantl olduu düünülebilir.

11 Bitkisel ürünlerde verimlilik açsndan AB üyeleri arasnda önemli farkllklar dikkat çekerken, Birlie yeni katlan 12 ülkede verim düzeylerinin genel olarak daha düük düzeyde olduu gözlenmektedir. Tablo 9 da AB ülkeleri ve Türkiye için baz hayvansal üretim dallarndaki verim düzeyleri yeralmaktadr. AB-27 içerisinde en yüksek süt verimine srasyla Ksveç, Danimarka, Finlandiya ve Hollanda sahiptir. Türkiye, inek bana kg lk süt verim düzeyi ile AB-15 (6.235 kg) ve AB-25 (5.889 kg) in oldukça gerisinde yer almaktadr. Bununla beraber, söz konusu verim düzeyi kültür rk ve yerli rk hayvanlar ile, çok farkl corafi ve teknik koullara sahip iletmelerin bir ortalamas olup; AB deki verim düzeyinin yakalanm olduu çok saydaki iletmenin bu üretim dalnda faaliyetlerini sürdürdükleri bilinmektedir. Ortalama bir iletmesinin sahip olduu koullarn iyiletirilmesi ve dolaysyla ortalama süt veriminin arttrlmas ise ancak orta ve uzun vadeli önlemler ile sektöre yaplacak ciddi yatrmlar sonucunda mümkün olabilecektir. Tablo 9: AB Ülkelerinde Seçilmi Baz Hayvansal Ürünlerde Verim (2003) Ülke Süt S">"r Koyun/Keçi (Kg Ba6) (Kg/Ba6)* (Kg/Ba6)* Belçika ,3 19,5 Çek Cum Danimarka ,4 21,3 Almanya ,6 21,6 Estonya Yunanistan ,7 10,6 Kspanya ,5 11,1 Fransa ,5 17,3 Krlanda ,8 20,0 Ktalya ,3 8,9 G.Kbrs Letonya Litvanya Lüksemburg ,3 Macaristan Malta Hollanda ,9 23,7 Avusturya ,3 22,0 Polonya Portekiz ,2 9,9 Slovenya Slovakya Finlandiya ,0 19,1 Ksveç ,6 19,5 B.Krallk ,1 20,0 AB ,4 14,2 AB Türkiye ,8 *Karkas arl Kaynak: EC, 2005 ve FAO Süt srclndakine benzer bir tablo, sr eti karkas verimi için de geçerlidir. AB- 15 ülkeleri arasnda en yüksek sr karkas veriminin, srasyla Belçika, Fransa ve Avusturya da gerçekletii görülmektedir. Türkiye ise 183 kg/ba düzeyindeki et verimi ile 316 kg/ba olan AB-15 ortalamasnn ve AB-15 e dahil olan tüm ülkelerin gerisinde kalm durumdadr. AB-15 de koyun ve keçide ortalama karkas et verimi bakmndan öne çkan ülkeler Hollanda, Avusturya, Almanya, Danimarka, Krlanda ve Birleik Krallk tr. Türkiye verim

12 açsndan bu ülkelerin oldukça gerisinde kalmakla beraber, sahip olduu 15,8 kg/ba lk verim düzeyi ile, 14,2 kg/ba olan AB-15 ortalamasnn üzerinde verim elde etmektedir. Verim ürün baznda rekabet gücünü ortaya koymada önemli bir gösterge olmakla beraber, günümüz tarm ve gda ürünleri piyasasnda bir o kadar önemli dier unsur kalitedir. Bata süt olmak üzere, hayvansal ürünlerin üretiminde, hijyen gibi kalite unsurlar ile hayvan refah gibi konularda Türkiye nin AB notu krktr (CEC, 2007). Bu konularda acil önlemler alnmas gerekmektedir Tar"m Ürünleri D"6 Ticareti Aç"s"ndan Kar6"la6t"rma AB ve Türkiye nin tarm ürünleri d ticaretlerinin karlatrlmas, potansiyel ibirlii ve rekabet alanlarnn belirlenmesi açsndan önemlidir. AB, 1962 ylnda uygulamaya koyduu Ortak Tarm Politikas ile birçok tarm ürününde ithalatç konumdan ihracatç konuma geçmi, hatta baz ürünlerde arz fazlal sorun haline gelmitir. Örnein, AB ortalamas olarak buday, arpa, patates ve ekerde ; ayrca hemen tüm hayvansal ürünlerde kendine yeterlilik oran yüzde 100 ün üzerine yükselmitir. Dier yandan AB ortalamas olarak msr ve sebzede ksmi, taze meyvede ise önemli oranda arz aç bulunmaktadr. Nitekim, 2003 yl verilerine göre, AB nin tarm ürünleri ithalat içerisinde en önemli yeri 9,3 milyar Euro ile meyve ve türevleri almakta, bunu 5,9 milyar Euro ile yal tohumlar ve ya veren meyveler, ve yaklak 3,5 milyar Euro ile içecekler gazozlar ve sirke, kakao ve kakao ürünleri, et ve yenilebilir sakatat, sebze, meyve veya kabuklu yemi içeren ürünler almaktadr. Ayn yl, içecekler gazozlar ve sirke grubunda 13,4 milyar Euroluk ihracat gerçekletirildiinden, bu grupta d ticaret dengesi pozitife dönmektedir. D ticaret dengesi baznda bakldnda, AB ülkelerinin üçüncü ülklerden daha çok meyve ve kabuklu yemiler, narenciye ve bostan, yal tohumlar ve ya veren meyveler, gda endüstrisi atk ve artklar net ithalatçs konumunda olduklar; buna karlk üçüncü ülkelere srasyla içecekler, gazozlar ve sirke, süt ürünleri yumurtalar, doal bal ve çeitli yenilebilir karmlar ihraç ettikleri görülmektedir (EC, 2005, 187). Tablo 10: Türkiye-AB Tarm Ürünleri D Ticareti (2003) (Milyon Euro) Ürün thalat hracat Denge Canl hayvanlar 2,4 5,6 3,2 Et ve yenilebilir sakatat 1,2 0,6-0,6 Süt ürünleri; yumurtalar; doal bal 33,3 28,8-4,5 Hayvansal kaynakl dier ürünler 42,3 2,1-40,2 Canl bitkiler ve çiçekçilik ürünleri 23,6 11,6-12,0 Yenilebilir sebzeler, bitkiler, kökler ve yumru bitkiler 188,7 6,3-182,4 Yenilebilir meyve ve kabuklu yemiler; narenciye ve bostan 790,1 5,7-784,4 Kahve, çay ve baharatlar 16,6 3,7-12,9 Tahllar 22,6 70,0 47,4 Deirmencilik ürünleri; malt ve niastalar 8,5 4,7-3,8 Yal tohumlar ve ya veren meyveler 40,0 34,1-5,9 Lak, damla sakzlar, reçineler, dier bitki salglar ve özleri 0,4 17,6 17,2 Bitkisel örgü materyalleri, bitkisel kökenli dier ürünler 6,6 0,2-6,4 Hayvansal ve bitkisel kat ve sv yalar 92,8 55,0-37,8 Et ile hazrlanm ürünler 0,0 2,6 2,6 Weker ve ekerli ürünler 28,4 12,1-16,3 Kakao ve kakao ürünleri 21,3 45,8 24,5 Tahl, un veya niastal ürünler 27,0 31,8 4,8 Sebze, meyve veya kabuklu yemi içeren ürünler 412,0 9,3-402,7 Çeitli yenilebilir karmlar 28,8 51,2 22,4 Kçecekler, gazozlar ve sirke 34,8 58,1 23,3 Gda endüstrisi artk ve atklar 1,9 29,7 27,8 Tütün ve ilenmi tütün muadili ürünler 115,6 81,1-34,5 Ara Toplam 1.939,1 567, ,4 Uruguay Round a dahil olan dier tarmsal ürünler 109,5 461,4 351,9

13 Toplam Tar"msal Ürünler 2.048, , ,4 Genel Toplam , , ,7 Kaynak: EC, 2005: 200 Türkiye, AB nin tarm ürünleri d ticaret hacmi içerisinde ABD, Brezilya, Ksviçre, Arjatinin ardndan beinci srada yeralmaktadr (EC, 2005, 192). AB, Türkiye ile genel d ticarette fazla verirken, tarm ürünleri d ticaretinde net ithalatç durumunda bulunmaktadr. Tablo 10 da görüldüü gibi, AB nin Türkiye den yapt toplam 2 milyar Euro luk tarm ürünleri ithalat içinde en önemli pay 790 milyon Euro ile yenilebilir meyve ve kabuklu yemiler, narenciye ve bostan ve 412 milyon Euro ile sebze, meyve ve kabuklu yemi içeren ürünler almaktadr. AB nin Türkiye ye yapt toplam 1 milyar Euro luk tarm ürünleri ihracat içinde ise ilk sralar tütün ve ilenmi tütün muadili ürünler, tahllar ve ve içecekler, gazozlar ve sirke almaktadr. AB ye tam üyelik durumunda AB ülkeleri ile Türkiye arasndaki tarm ürünleri d ticaret hacminin artmas beklenmektedir (Eruygur ve Çakmak, 2007). Söz konusu artn yönünü ve iddetini Türkiye lehine etkileyecek her türlü önlemin alnmas önem arz etmektedir. Bu kapsamda, AB nin mevcut tarm ürünleri d ticaret desenini göz önüne alan üretim planlamasndan, tarm ürünlerinde bata salk olmak üzere tüm kalite standartlarnn AB düzeyinde kabul görecek tarzda salanmasna ve AB ile müzakere sürecinde tarm ürünleri ticareti için ülke koullarna uygun geçi dönemi politikalarnn uygulanmasnn talep edilmesine uzanan bir önlemler zinciri acil olarak hayata geçirilmelidir. 5. TARIM POLTKALARI AÇISINDAN AB VE TÜRKYE NN KARILATIRILMASI Geçmiten bugüne deerlendirme yapldnda gerek AB gerekse Türkiye de tarm politikalarnn hedeflenen amaçlar ve kullanlan araçlar açsndan benzetii ifade edilebilir. Nitekim amaçlar açsndan; - Tarmsal üretimde istikrarn salanmas, - Tarmsal ürün fiyatlarnda istikrarn salanmas, - Tarmsal üretimde istikrarn salanmas amacyla çiftçi gelirlerinin artrlmas, - Tarmda verimliliin artrlmas, - Tarmda kullanlan teknolojinin gelitirilmesi, - Darya bamlln azaltlmas, - Bu ekilde tarmsal ürün dolaysyla gda yönünden kendine yeterliliin salanmas, - Ayrca tüketiciler açsndan kaliteli, salkl ürün yetitirilmesinin temin edilmesi ve bu yaplrken çevre ve ekolojik dengelerin korunmas, gibi amaçlarn, zaman ve koullara bal olarak farkl arlkta olsa da, hem AB hem Türkiye hem de dier ülkelerde öne çkt söylenebilir. Tarm politikas araçlar açsndan bakldnda ise; - Tarmsal altyapnn (sulama, drenaj, baraj, köy yollar, elektirik vb) güçlendirilmesi amacyla kamu yatrmlarnn devreye sokulmas, - Tarmsal ürün fiyatlarnn (taban-tavan) devlet tarafndan belirlenmesi yani destekleme fiyat ve alm politikas, - Girdi (Gübre, ilaç, tohum, sulama, damzlk, yem vb.) sübvansiyonlar, - Prim ödemeleri, - Dorudan gelir ödemeleri, - Vergi kolaylklar, - Uygun koullarda kredi temini, - Üretim, ihracat ve ithalat kotalar - Khracat destekleri (d piyasalarda rekabet gücünün artrlmas) - Kthalatn vergilendirilmesi, kontrolü ve yasaklar (iç piyasada yabanc rekabete kar koruma),

14 gibi araçlarn farkl dönemlerde farkl bileim ve younlukta kullanld görülmektedir. Tarm politikas teorisi ve uygulamalar açsndan Türkiye ve AB ülkeleri arasnda benzerlik var gibi görülse de sonuçlar açsndan büyük farkllklar bulunmaktadr. Nitekim, AB de tarm politikalarnda belirlenen tüm amaçlara ulalrken, Türkiye için bunu ifade etmek güçtür. Bu durumun temel nedenleri ise, Türkiye de; - Tarma yönelik politikalarda ekonomik ve sosyal amaçlardan çok politik amaçlarn öne çkarlmas, yani oy kaygsnn ve popülizmin ar basmas, - Tarmsal yapya ilikin gerekli ve yeterli veri altyapsnn hazrlanamamas, buna bal olarak doru verilere dayal bilimsel politika üretme zemininin oluturulamamas, - Gerek amaçlar gerekse araçlar açsndan istikrarn salanamamas, - Üreticilerin eitim düzeyinin düüklüünün ve örgütlenme bilincinin yeterince gelimemi olmasnn gerek politika uygulamalarnda, gerekse üretim ve pazarlamada ilave sorunlar yaratmas, - Bu balamda köylülükten üreticilie geçite yaanan güçlük ve tarmsal faaliyeti bir üretim biçimi yerine yaam biçimi olarak alglayan üretici tipolojisi, - Hzl nüfus art, tarm arazilerinin parçalanmas, küçük ölçekli iletme yaps, yeni teknolojilerin kullanmn dolaysyla verim artn yavalatan sosyo ekonomik koullardr. Dolaysyla Türkiye de temel sorun tarmda belirlenen amaçlar ve kullanlan araçlardan çok hedeflere doru öncelikler atanmas ve uygulamalarn devamllnn salanmasyla ilgilidir. Ayrca, AB ülkeleri ve Türkiye deki sosyo ekonomik koullarn farklln da dikkate almak gerekmektedir. Bu sorunlarn almas durumunda Türkiye sahip olduu benzersiz tarm potansiyeli ile hem AB tarm politikalarna uyumda hem de AB pazarndan yeterince yararlanma konusunda çok hzl gelime kaydedebilecektir. 7- SONUÇ VE ÖNERLER Türkiye Tarm; - Ölçek yaps açsndan - Teknolojik gelimenin düzeyi açsndan - Kamusal hizmet kurumlarnn nitelii açsndan - Çiftçilerin sosyo kültürel özellikleri açsndan ayrca, - Bugüne kadar uygulanan desteklerin nitelii ve nicelii açsndan - Tarmsal-krsal altyapnn tamamlanma düzeyi açsndan - Üretilen tarm ürülerinin kalite standartlar ve insan salna etkileri açsndan AB ye tam üye ülkelerden çok farkl koullara sahiptir. Türkiye son decere özel iklim toprak koullar ve ürün desenine sahip olmasna ramen, personel, yasal-kurumsal, maddi alt yap koullar ve ülkenin gelimilik düzeyinden kaynaklanan yetersiz kaynak aktarm neticesinde, AB yle entegrasyon sürecinde ihracat potansiyeli ile en avantajl olunmas gereken sektör durumundaki Tarm, en büyük engellerden biri olarak gösterilmektedir. Bu durumun alabilmesi için, Türkiye nin sadece üyelik koullarn deil, ayn zamanda ulusal nitelikteki ihtiyaçlarn da dikkate alarak orta ve uzun vadeli bir zaman plan çerçevesinde tarm politikalarn yönlendirmesi gerekmektedir. Unutulmamas gereken, dier tüm alanlarda olduu gibi, tarmda da AB üyeliinin deil, AB standartlarnn yakalanmas ve almasnn amaçlanmas, müzakere ve üyelik sürecinin ise bu ana hedefe ulamada sadece bir araç /bir frsat olarak deerlendirilmesi gerektiidir. KAYNAKÇA

15 CEC (Commission of the European Communities) (2007), 2007 Regular Report on Turkey s Progress towards Accession. [COM (2006) 663]. CEC (Commission of the European Communities) (2004), Issues Arising from Turkey s Membership Perspective. Commission Staff Working Document, Brussels, , SEC(2004) EC (European Commision) (2005), Agriculture in The European Union, Statistical and Economic Information 2004, February 2005, Belgium. ERAKTAN, Gülcan, Necat ÖREN (2005), AB Ortak Tarm Politikas, Reform Süreci ve Türkiye ye Etkileri, TMMOB, ZMO, Türkiye Ziraat Mühendisli>i VI. Teknik Kongresi, 3-7 Ocak 2005, Ankara, ss Eriim Tarihi: , ERUYGUR H. Ozan, Erol H. ÇAKMAK (2007), AB Üyeliinin Türk Tarmna Etkileri, ktisat 6letme ve Finans, Ekim 2007, ss FAO (2005), Major Food and Agricultural Commodities and Producers dan aktaran Erol Çakmak ve Halis Akder, DTÖ ve AB deki Gelimeler Inda 21. Yüzylda Türkiye Tarm. TÜSKAD Yayn No: TÜSKAD-T/ /397, Haziran 2005, Kstanbul. GRETHE, Harald (2005), Turkey s Accession to the EU: What Will the Common Agricultural Policy Cost? Agrarwirtschaft 54, Heft 2, ss NUGENT, Neill (2005), Turkey s Membership Application: Implications for the EU, Jean Monnet/Robert Schuman Paper Series, Vol. 5 No. 26 August 2005, University of Miami. OSKAM, Arie, Alison BURRELL, Turul TEMEL, Siemen van BERKUM, Irene Molina VILCHEZ ve Natasha LONGWORTH (2004), Turkey In The European Union? Exploring The Consequences for Agricultural, Food, Rural Areas and Structural Policy, Wageningen University, 1 December 200 T.C. Babakanlk D Ticaret Müstearl (2007), AB Genel Müdürlü>ü, Kat"l"m Ortakl">" Belgesinin Gayr"resmi Tercümesi, TUKK (2004), 2001 Tar"m Say"m" Geçici Sonuçlar", Ankara. TZOB (2007), Zirai ve ktisadi Rapor , TZOB Yayn No: 265, Ankara. UNCTAD (2005), Handbook of World Economic Statistics, Eriim Tarihi: of World Economic Statistics/2005 Uysal, Yaar (2007), Küreselle6me ve AB ye Tam Üyelik Perspektifinde Ege ve Türkiye Tar"m"nda Yeniden Yap"lanma, EGKFED Bilimsel Aratrmalar Dizisi, Yayn No:1, Temmuz 2006, Kzmir.