TÜRK GIDA SEKTÖRÜNÜN ULUSLARARASI REKABETÇLK DÜZEYNN ANALZ

Transkript

1 TÜRK GIDA SEKTÖRÜNÜN ULUSLARARASI REKABETÇLK DÜZEYNN ANALZ Yrd.Doç.Dr.Melih BULU *. Hakk ERASLAN * Doç.Dr.Mehmet BARCA ** ÖZET Günümüzün en önemli sosyo-ekonomik etkenine sahip olan endüstrilerden birisi olarak kabul edilen gda sektörü bir çok alt dallar bünyesinde barndran karmak bir faaliyet kolu olarak öne çkmakta olup ülkemizde de son yllarda büyük bir geliim göstermektedir. Bu gelimenin düzeyini, temel de"ikenlerini ve dinamiklerini anlamak ve sektörün sürdürülebilir rekabet üstünlü"üne katkda bulunmak, sektör ve ülke ekonomisi için önem tamaktadr. Bu çalmada Porter n elmas modeli kullanlarak Türk gda sektörünün uluslararas rekabetçilik analizi yaplmtr. Analiz do"rultusunda sektörün rekabetçilik düzeyi belirlenmi ve rekabet yapsnn temel özellikleri açklanarak, dünya arenasnda daha rekabetçi bir konuma gelebilmesi için stratejiler önerilmitir. Çalma esnasnda nitel aratrma yöntemi kullanlmtr. Anahtar Kelimeler: Türk Gda Sektörü, Elmas Modeli, Rekabetçilik. ABSTRACT The food industry is the complex, global collective of diverse businesses that together supply much of the food energy consumed by the world population. Today, food industry is one of the most important manufacturing industry. Turkish food industry experienced a good growth performance in last few years. This paper analysis the international competitiveness level of Turkish food industry by using * Uluslararas Rekabet Aratrmalar Kurumu Derne"i (URAK) ** Sakarya Üniversitesi, 99BF, 9letme Bölümü Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007) 311

2 Porter s diamond model. It is determined the current state, competitiveness level and explained main features of competitiveness structure of industry, also, a number of competitive strategies suggessted. To achieve the research purpose, secondary and primary research collection methods (in depth interviews, semi-structured questionnaire, and expert opinion) were used. Key Words: Turkish Food Industry, Diamond Model, Competitiveness. GR Beslenme, toplum sa"l"nn korunmasnda, ülke ekonomisinde ve kalknmada temel ilevlerden birisi olup, bu ilevi sa"layan maddeler besin elementleri, besin elementlerini içeren, ilenmi ve do"al haldeki hayvansal, bitkisel ve sentetik kökenli yenilebilir ve içilebilir karakterli maddeler de g#da olarak tanmlanmaktadr. 1 Tarm sektöründen sa"lad" bitkisel ve hayvansal hammaddeyi, uygulad" bir veya birden fazla ilemle, raf ömrü uzun ve tüketime hazr ürünlere dönütüren sanayi koluna ise g#da sektörü ad verilmektedir. Tarmsal üretimin mevsime ve yöreye ba"l de"ikenli"ine karlk gda gereksiniminin süreklili"i, çabuk bozulma e"ilimindeki tarmsal ürünlere belirli ileme ve muhafaza yöntemlerinin uygulanmasn zorunlu klmakta ve bu ilevi gda sanayi yerine getirmektedir. 2 Di"er bir deyile, gda sektörü hammaddesini tarm sektöründen almaktadr. Bu nedenle her ülkede tarm sektörü ile gda sanayi birbiri ile etkilemekte ve birbirine paralel gelimektedir. Etkileim derecesi, gelime düzeyine ba"l olarak artmakta ve/veya azalmaktadr. 3 1 E. HALAÇ Gda Kalitesi ve Gda Mevzuat 9le 9lgili Temel Kavramlar I"nda Türk ve AB Gda Mevzuatnn Karlatrlmas, Akdeniz Üniversitesi..B.F. Dergisi, Say: 4, 2002, s A. EKG9 Türkiye de Gda Sanayinin Durumu ve Gelece"i, G#da, Say: 17, No:1, 1992, ss: T. KIRAL ve H. AKDER Makroekonomik Göstergelerle Türkiye Tarm, ZMO V. Teknik Kongre, Ziraat Mühendisleri Odas Yayn, 2000, Ankara. E. GÜNEG, M. 312 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007)

3 Uluslararas Gda Standart Sanayi Snflandrma (ISIC 3) Sistemine göre gda sanayi balca 8 alt sektörden [(1) Et ve et ürünleri (2) Süt ve süt ürünleri (3) Su ürünleri mamulleri (4) Ni6asta mamulleri (5) Meyve ve sebze i6leme (6) Bitkisel ya: ve mamulleri (7) ;eker ve 6ekerli mamuller, ve (8) Yem sanayii] meydana gelmekte olup, gda sanayisi tarmsal hammaddelerin bir ya da birden fazla ileme tabi tutulmas ile elde edilen ürünleri kapsamaktadr. Emek yo"un bir sistem gerektiren gda sektörü, tarmsal ürünlerin de"erlendirilmesi, sanayiye hammadde temini, istihdama katks ve halkn dengeli beslenmesi ile do"rudan ilikili olup, dünyadaki tüm ülkelerde sosyo-ekonomik açdan stratejik bir öneme haizdir. Ayrca, tarmsal üretimin bir ksm do"rudan yani taze olarak tüketilirken, bir ksm da gda sanayinde hammadde olarak ilenmekte ve de"iik gdalara dönütürülmektedir. Tarmsal üretimin gdaya ilenen oran üründen ürüne farkldr. Bu oran bu"dayda, ya"l tohumda, eker pancarnda daha yüksek, et, süt, sebze ve meyvede daha düük olarak görülmektedir. I. TÜRKYEDE GIDA SEKTÖRÜNÜN GENEL DURUMU Hammaddesinin büyük bir ksmn tarm sektöründen alan gda sanayii nin nerede ise tüm alt dallarnda imalat edilen ürünler ülkemiz snrlar dahilinde üretilmektedir. Çok büyük bir ksm küçük ve orta boy iletme (KOB9) olarak faaliyet gösteren sektör oyuncular, hem saysal hem de çeitlilik bakmndan ülkemizin hemen bütün illerinde faaliyet göstermektedir. Ancak, sektörün da"nk bir ekilde üretim yapmas ve çok çeitli dallar olmasndan dolay sektör hakknda sa"lkl istatistiklerin elde edilmesini zorlatrmaktadr. Kesin says tam olarak belirlenmemi olmasna ra"men gda endüstrisinde faaliyet gösteren firmalarn yaklak olarak (ekmek f#r#nlar# hariç) kadar oldu"u tahmin edilmektedir. Türkiye Odalar ve Borsalar Birli"i Sanayi Veritabanndan derlenerek oluturulan verilere göre gda ve içecek sanayinde faaliyet gösteren iletmelerin says Ocak 2007 itibari ile adettir. Bu iletmelerin ALBAYRAK ve B. GÜLÇUBUK Türkiye de G#da Sanayi, TEKGIDA 9G Yayn, 2002, Ankara. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007) 313

4 yaklak olarak %26,6 s ilenmi unlu ürünler alt sektöründe faaliyet göstermektedir. Bu sektörü srasyla %17,9 ile sebze ve meyve ileme ve %14,1 ile süt ve süt mamulleri alt sektörleri takip etmektedir. 9letme says en az olan alt sektör ise %0,4 ile gazoz sanayidir. Gda ve içecek sanayinde çalan yaklak 881 bin kiinin %21,7 si sebze ve meyve ileme alt sektöründe istihdam edilmekte olup, %15,7 si ise ilenmi unlu ürünler alt sektöründe çalmaktadr. 9letme saylar ile do"ru orantl olarak gazoz sanayi (%0,9), alkollü içecekler sanayi (%0,6) ve maden sular sanayi (%0,6) en az istihdamn oldu"u sektörler olarak dikkat çekmektedir li yllarda balayan liberalleme ve ihracat öncülü"ünde kalknma modeli stratejileri, Türk ekonomisinin ve Türk firmalarnn d pazarlara açlmasnda en büyük etkenlerden birisi olmutur. Kukusuz bu da açlma politikas, ülkenin hem ihracat hem de ithalat kapasitelerini ve kabiliyetlerini önemli ölçüde artrmtr. 9hracat a"rlkl kalknma politikalar kapsamnda, hemen her üründe oldu"u gibi, bu dönemde d ticaret rejiminde gda ürünlerini de kapsayan önemli de"iiklikler olmutur ylnda gda ürünlerinin ithalatnda uygulanan vergi ve harçlar önemli ölçüde düürülmü, do"al olarak bu durum ithalat rakamlarna do"rudan yansmtr. Rakamlar ayrntl olarak incelendi"inde, gda ithalatnn özellikle hayvansal ürünlerde, ette ve süt ürünlerinde yo"unlat" görülmektedir. Ancak, özellikle son yllarda gda teknolojisindeki gelimeler sonucu, gda sektörü do"rudan ihracata yönelik üretim oluturularak uluslararas piyasalarda rekabet edebilir konuma ulamtr. Ülkemizin tarm ve gda sanayi ürünleri ihracatnda özellikle 1980 li yllardan sonra özellikle ihracata yönelik modern gda sanayi tesislerinin kurulmasyla gda ihracat ivme kazanm olmakla birlikte, geleneksel tarm ürünleri hala ihracatmzda önemli paya sahiptir. 5 Bugün ülkemizde, bata makarna olmak üzere un ve unlu ürünler, 4 Türkiye Odalar ve Borsalar Birli"i (TOBB) Sektörel Raporlar. 2007, Ankara. Alnt: 5 9hracat Gelitirme Etüd Merkezi (9GEME), Tarm ve Gda Sektörü 9hracat Potansiyeli, 9GEME Aratrma ve Gelitirme Bakanl" Tarm Dairesi, Kasm, 2004, Ankara. 314 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007)

5 dondurulmu sebze ve meyveler, domates salças ve konserveler, çekirdeksiz kuru üzüm ve kuru kays gibi geleneksel gda ürünleri üretimi giderek artan ihraç ürünleri olarak göze çarpmaktadr. Bu ba"lamda, son yllarda ihracat oranndaki payn her yl artran gda sektörü, önemli ölçüde ülke ekonomisine döviz girdisi sa"lamaktadr. 6 II. ULUSLARARASI REKABETÇLK ANALZNDE ELMAS MODEL YAKLAIMI Porter 1990 ylnda yaynlad" Uluslar#n Rekabet Avantaj# adl kitabnda neden baz# ülkeler di:er ülkelere göre daha rekabetçidir sorusuna cevap verebilmek için elmas modeli olarak adlandrd" yeni bir model oluturmutur. Model, ulusal rekabet avantajlarnn belirleyicilerini sistematik olarak ortaya koymak için küresel rekabetin unsurlarn bir sistem yaklam içinde analiz etmektedir. 7 Elmas modeli, ayn zamanda, bir sektörün toplam rekabetçilik pozisyonunu da temsil etmektedir. Klasik 9ktisat Teorileri, ülkelerin gelecek nesillere brakabilecegi ülke topra", do"al kaynaklar ve nüfus gibi faktör havuzlarnn nisbi avantajlarn belirleyicisi oldu"unu ifade etmektedir. Sadece makro ekonomik de"ikenleri, ucuz veya yo"un igücünü, devlet politikalarn veya yönetim tekniklerini rekabet avantajlarnn belirleyicisi olarak görmek de do"ru sonuçlara ulamak için yeterli de"ildir. Porter, daha geçerli bir paradigmaya ulaabilmek için özelletirilmi (specific) endüstrilere yo"unlam ve rekabetçili"in yukarda saylan faktörlerden etkilendi"ini ancak baz durumlarda bu faktörlerin yo"un (abundant) olmasnn sürdürülebilir büyümenin önünde engel olabilece"ini ifade etmitir. Porter, uluslarn nitelikli igücü, güçlü teknoloji, bilgi birikimi ve kültür gibi kendi ileri faktör havuzlarn oluturabilece"ini ileri sürmü ve bunun özellemi koullar altnda gerçekleti"ini ifade etmitir. 8 6 F. BAGER ve B. AKGÜL Dahilde 9leme Rejiminde Tarm ve Gda Sanayii Ürünlerinin Yeri, D#6 Ticaret Dergisi, Nisan, M. BULU, 9.H. ERASLAN ve H. KAYA, Türk Elektronik Sektörünün Rekabetçilik Analizi, stanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say 9, Yl 5, Bahar, M.E. PORTER The Competitive Advantage of Nations, The MacMillan Press Ltd., 1990, London and Basingstoke. D. NEVEN ve C.L.M. DROGE A Diamond for the Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007) 315

6 Elmas eklinde tasarmlanan model ile bir ülkenin, firmann veya organizasyonun rekabet avantajn etkileyen dört ana faktör belirlenmitir. Bu temel de"ikenlerr elmasn köelerini oluturan girdi koullar, firma stratejisi ve rekabet yaps, talep koullar, ilgili ve destekleyici kurululardr. Devlet ise bu dört faktörü dardan etkileyen bir baka de"iken olarak modelde yer almaktadr. Rekabet avantajn belirleyen elmas modeli bir sistem ortaya çkarmakta, bu nedenle temel de"ikenler tek tek de"il, birlikte rekabet avantajlarn belirlemektedirler. Di"er bir deyile, modelin dört köesinde yer alan faktörler birbirlerini etkilemektedirler. Dolaysyla sistem dinamik bir yap kazanmaktadr. 9 Devletin dsal bir etken olarak dört faktör üzerinde etkisi bulunmaktadr. Dolaysyla modelde on iki yönde içsel etkileim ba"lants bulunurken dört tane de dsal etki ba"lants bulunmaktadr. Bu etkileim ba"lantlarnn birbirlerine ve modelin bütününe etki derecesi bölgeden bölgeye, firmadan firmaya de"iiklik göstermektedir. Elmas modeli bir faktörün di"er üç faktör tarafndan nasl etkilendi"ini açklayarak, ülkelerin, sektörlerin rekabetçilik pozisyonlarn belirlemekte kullanlmaktadr. 10 Porter n Elmas Modeli nde sistem bütünü sürekli hareket halinde, olumlu ve olumsuz etkilerin olutu"u bir süreç olarak ortaya çkmaktadr. Bu süreçte rekabet avantajlar, yenilenme ve yeniliklerin hzna ba"ldr. Bir belirleyenden kaynaklanan etkinin yararl duruma Poor? Assessing Porter s Diamond Model for the Analysis of Agro-Food Clusters in the Developing Countries, Proceedings of the 11th Annual World Food and Agribusiness Forum and Symposium, June 2001, Australia. M. BULU, 9.H. ERASLAN ve Ö. GAH9N Elmas (Diamond) Modeli 9le Ankara Biliim Kümelenmesi Rekabet Analizi, 3. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Kasm 2004, Eskiehir. 9 M. BULU, 9.H. ERASLAN ve H. KAYA Türk Elektronik Sektörünün Rekabetçilik Analizi, stanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say 9, Yl 5, Bahar, M. BULU, A. KARATAG ve 9.H. ERASLAN The Analysis of International Competitiveness Level of Turkish Leather Industry, III. International Strategic Management Conference, June, 2007, Antalya. 10 M. BULU, 9.H. ERASLAN ve H. KAYA Türk Elektronik Sektörünün Rekabetçilik Analizi, stanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say 9, Yl 5, Bahar, Ö. ÖZ ve M.K. PAMUKSUZ Understanding Competitiveness: The Case Of The Turkish White Goods Industry, European Applied Business Research Conference, 2003, Italy, Venice. 316 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007)

7 gelebilmesi di"er belirleyenlerin durumuna ba"ldr. Her etken kendine yansyan etkiyi de"erlendirme durumunda oldu"u takdirde bundan olumlu olarak etkilenmektedir. Geni ve yaygn etkileimin ortaya çkmas, sistem bütünü içindeki karlkl etkileimin nitelik ve yo"unlu"una ba"l olup, tek bir etken, genelde yetersiz kalrken; yeni bilgi, yetenek ve oyuncularn sürekli devreye girdi"i dinamik ve rekabetçi bir ortamn varl" küresel rekabet avantajn ortaya çkarmaktadr. 11 III. ARATIRMANIN YÖNTEM Türk gda sektörünün rekebetçilik pozisyonunun Porter n Elmas Modeli kullanlarak belirlenmesi bu çalmann amacn oluturmaktadr. Di"er bir deyile, Türk gda sektörünün rekabetçilik pozisyonu Porter n elmas modeli kullanlarak analiz edilmitir. Aratrmann amacna ulaabilmek için, birincil ve ikincil aratrma yöntemleri kullanlmtr. A) VER9 TOPLAMA YÖNTEM9 Bu çalma için ikincil aratrma yönteminin yan sra birincil aratrma yöntemi de kullanlmtr. Birincil aratrma yöntemi olarak nitel aratrma (qualitative research) tekni"ine müracaat edilmitir. Birincil veri toplama tekni"i olarak derinlemesine mülakat ve anket yöntemine bavurulmutur. Derinlemesine mülakat yöntemi, sektörde faaliyet gösteren iletmelere, ilgili sivil toplum kurulularnn yönetici ve üyelerine, sektörde kanaat liderlerine literatür taramas ile elde edilen bulgular "nda sorular yöneltilerek gerçekletirilmitir. Yönlendirici olmaktan kaçnmak ve görümecinin yönlendirici ve eksik bilgi vermesine yol açmamak için mülakatlar sohbet havasnda ve soru yant eklinde gerçekletirilmitir. Aratrmada kullanlan di"er bir birincil veri toplama tekni"i anket yöntemidir. Anket yöntemi hzl, güvenilir ve sistematik veri elde edebilmenin önemli bir aracdr. Ankette sorulan sorular yapl (structured), yar yapl (semiunstructured) ve yaplandrlmam (unstructured) sorular eklinde dizayn edilmitir. Yaplandrlm sorular, Elmas Modeli nin temel ve 11 H. ERKAN ve C. ERKAN. Bilgi Ekonomisinde Teori ve Politika, 3. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Kasm, 2004, Eskiehir. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007) 317

8 alt de"ikenleri "nda hazrlanmtr. Anketin yaplandrlmam sorular ksmnda ise, ilgili kiinin sektör hakknda fikir ve görülerini aktarmas istenmitir. Anket sorular sektörde ana oyunculara (ilgili STK liderleri ve üyeleri, ilgili kamu kurum ve/veya kurulu6larda görevli ki6iler, kanaat önderleri, giri6imciler, uzmanlar) yöneltilmitir. Anket yaplacak kiiler ikincil veriler kullanlarak ve anket ve mülakat yaplan kiilerin tavsiyeleri ile belirlenmitir. Anketlerin bazlar yüz yüze görüülerek, bazlar ise elektronik posta aracl"yla yaplmtr. Aratrmann amacna ulamak için kullanlan ikincil veri toplama yönteminde ise sektörle ilgili yazl ve görsel kaynaklar (ilgili sivil toplum kurulu6lar#n#n, kamu kurum ve kurulu6lar#n#n ve gazetelerin sektörel raporlar#, dernek kay#tlar#, ilgili internet kaynaklar#, bilimsel makaleler, firma kataloglar# v.b.) incelenmitir. B) VER9LER9N ANAL9Z YÖNTEM9 Porter in bölgesel rekabetçili"i saptamak üzere gelitirdi"i Elmas Modeli, Türk gda sektörü için uygulanmtr. Uygulamada sektöre dair de"ikenler elmas modelinin faktörleri "nda incelenmitir. Elmas modelinin tüm ana de"ikenleri (girdi ko6ullar#, talep ko6ullar#, ilgili ve destekleyici kurumlar, firma stratejisi ve rekabet yap#s#) alt de"ikenlere ayrlarak, aratrmadan toplanan veriler ile uluslararas rekabetçilik kyaslamasna tabi tutulmutur. Bu ba"lamda, her bir de"iken, düük (-1), orta (0), ve yüksek (1) eklinde aral ölçüm kullanlarak de"erlendirilmitir. Bütün faktörlerin düzeyleri saptandktan sonra, ayn metodoloji, sektörün rekabetçilik pozisyonunu ortaya çkarmak için tekrarlanmaktadr. Faktörlerin rekabetçilik düzeyi için etkinlik dereceleri ulalacak sonucu belirlemektedir. 318 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007)

9 IV TÜRK GIDA SEKTÖRÜNÜN ELMAS MODEL LE REKABETÇLK ANALZ Birincil ve ikincil veri toplama teknikleri kullanlarak elde edilen veriler, yukarda ad geçen önem derecelerine (-1/0/1) göre de"erlendirilerek alt de"ikenler aa"daki Gekil de görüldü"ü üzere modele yerletirilmitir. DEVLET DEVLET Devlet (0/Orta) (1) Gda sektöründe görülen özelletirme çalmalar. (-1) Ulusal tarm politikasnn durumu. (0) AB müzakereleri kapsamnda yeni yasal uygulamalar. (0) Denetim Eksikli"i. Firma Stratejisi ve Rekabet Yap/s/ (0/Orta) (-1) Tarm ve gda sektörlerinin koordinasyonu. (0) Sözlemeli tarm. (0) Kapasite kullanm oran (0) Modern 9letmelerin Durumu ve KOB9 ler (-1) Firma stratejileri Talep Ko'ullar/ (1/Yüksek) Girdi Ko'ullar/ (0/Orta) (1) Türkiyenin 9klim koullar ve co"rafi yapya ba"l olarak tarmsal üretimdeki çeitlilik miktar. (-1) Gda Ürünlerinin çeitlendirilmesi ve 9hracata Yansmas (1) 9gücü potansiyeli (-1) Gda güvenli"i ve kalite sistemleri. (0) Organik gda üretiminin yaygnlamas. (0) Gda sektöründe Teknoloji kullanm (0) Nitelikli hammadde GRD KOULLARI GRD KOULLARI FRMA STRATEJS FRMAVE REKABET STRATEJS YAPISI VE REKABET YAPISI LGL VE DESTEKLEYC LGL VE KURULULAR DESTEKLEYC KURULULAR TALEP KOULLARI TALEP KOULLARI lgili ve Destekleyici Kurulu'lar (0/Orta) (0) STK lar. (0) Türk firmalarnn yapm oldu"u stratejik ortaklklar. (-1)Üniversite- sanayi arasndaki iletiim ve ibirli"i. (0) Lojistik alt yaps. (1) Büyük market zincirleri ve alveri merkezleri (0) E-ticaret ve do"rudan pazarlama. (1) Ambalaj sektörü. ekil 1: Türk G/da Sektörü Rekabetçilik Düzeyi (0/ Orta) (1) 9ç talep. (1) AB pazarna yaknlk (1) Yeni ve yakn pazarlarn gelimesi. (1) Gda tüketiminde görülen de"iim. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007) 319

10 A) G9RD9 KOGULLARI 1. Türkiyenin klim Ko'ullar/ ve Co>rafi Yap/ya Ba>l/ Olarak Tar/msal Üretimdeki Çe'itlilik Miktar/ 78 milyon hektar yüzölçümü ile Avrupa ülkeleri arasnda Türkiye, komu ve AB üyesi ülkeler ile kyasland"nda co"rafik yap ve uygun ekolojik koullar, tarmsal üretimde miktar ve ürün çeitlili"i yönünden büyük ve seçenekli bir potansiyele haizdir. Bu ba"lamda, gda üretiminin temel girdilerini tarmsal üretim oluturmaktadr. Yani, gda sektörünün ana hammadde girdileri tarm sektörüne dayanmaktadr. Türkiye gerek iklimsel özellikleri gerekse co"rafi konumu itibari ile tarma son derece elverili bir ülke olarak kabul edilmekte, ayn zamanda, ülke nüfusunun çalan kesiminin %30-35 gibi büyük bir oran tarm sektöründe istihdam edilmektedir. Bu ba"lamda tarmsal üretim gda sanayinin talep etti"i çeitlilikte ve miktardaki ürünün büyük bir bölümünü üretebilmektedir. 2. Ürün Çe'itlili>i ve hracat Yans/mas/ Tarm ve gda sanayi ürünleri ihracatmzda yllar itibariyle ürün çeitlendirmesine gidilememesi, ihracatmzn sa"lkl geliimi açsndan önemli bir sorun tekil etmektedir. Di"er bir deyile tarmsal üretimde görülen zengin çeitlilik ürün çeitlili"ine yansmamakta, ürün çeitlili"i sknts yaanmaktadr. Nitekim, ülkemizin, 2003 yl itibariyle toplam tarm ve gda sanayi ürünleri ihracatnn yaklak 1/3 ünden fazlasnn fndk, tütün ve kuru meyvelerden olumas, ihracatmzn söz konusu ürünlerde gerek iç, gerekse d piyasada meydana gelebilecek ani de"iimlere açk olmas sonucunu do"urmaktadr. Halbuki, tarm ve gda sanayi ürünleri, di"er sektörlere göre, düük maliyetli ürün gelitirme ve çeitlemesi açsndan daha fazla frsatlar sunan ürünlerdir 'gören Durumu Her ne kadar sektör teknoloji kullanmn son yllarda daha yo"un olarak kullanyor olsa bile, sektör emek-yo"un a"rlkl bir i kolu olarak üretim yapmaktadr. Sektörün ihtiyaç duydu"u niteliksiz 12 9hracat Gelitirme Etüd Merkezi (9GEME), Tarm ve Gda Sektörü 9hracat Potansiyeli, 9GEME Aratrma ve Gelitirme Bakanl" Tarm Dairesi, Kasm, 2004, Ankara. 320 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007)

11 ve nitelikli igören ihtiyac, genç ve kalabalk bir nüfusa sahip ülke kaynaklarndan kolaylkla karlanmaktadr. 4. G/da Güvenli>i ve Kalite Sistemi Uluslararas ticaretin gelimesi, tüketicinin bilinçlenmesi, gda ürünleri satn almada çeitlilik ve farkllk taleplerinin yan sra sa"lk ve çevre kaygsnn artmas üreticilerin ve karar alclarn konuya daha hassas ve bilinçli yaklamalarn sa"lamtr. Kamu ve özel teebbüsün bu konuda çalmalar yaygnlamtr. Kamu yönetimi, gerekli düzenlemeleri ve yasal mevzuat hazrlarken özel kurulular tarafndan gönüllük esas ile uygulanan sistemlerin baarsnn kantlanmas standartlarn kabulünü sa"lam ve belgelendirmeye dayand" için tüketici tarafndan da aranan garanti özellikleri olmaya balamtr. Son yllara kadar üreticiden tüketiciye kadar geçen süreçte ürünlerin üstün özelliklerinin korunmas olan kalite kontrolünün yerini, önce toplam kalite, daha sonra Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktalar (HACCP- Hazard Analysis Critical Control Point), 9yi Üretim Uygulamalar (GMP- Good Manufacturing Practice), GAP, GHP gibi sistemler almtr. 13 Türkiye da halihazrda gda sanayi ürünleri ihracatnda ivedi olarak çözüm bekleyen ve sonuçlarnn ksa/orta dönemde ihracatta art de"er getirisi oluturacak gündem maddelerinden en önemlilerinden birisini gda güvenli"i ve kalite sistemleri oluturmaktadr. Ancak, özellikle KOB9 niteli"indeki iletmelerin kalite güvenli"i konusunda yetersiz kald" ve yeterince bu belgelere sahip olmadklar görülmektedir. Bu belgeler gda ihracatnn en temel de"ikenlerinde biri olup, elde edildi"i taktirde ihracatçlara önemli bir rekabet avantaj sa"lamaktadr. 5. Organik G/da Üretiminin Yayg/nla'mas/ Türkiye de organik tarm üretimi, iç piyasadan çok ihracata yönelik olarak gerçekletirilmektedir. 9hracat firmalar, üreticiler ile yaptklar sözlemelerde organik tarm koullarnn yerine getirilmesi için organik tarm proje danmanlar ile çalmaktadrlar. Genellikle ziraat mühendislerinden oluan bu danmanlar üreticileri organik tarm konusunda bilgilendirmektedirler. Denetim ve kontrol organlar 13 C.Ö. DÖLEKOZLU Gdalarda Kalite Güvenlik Sistemleri, TAE Bak#6, Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstitüsü, Say: 3, Nüsha: 2, 2003, Haziran. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007) 321

12 da, üretimden paketlemeye kadar Avrupa Birli"i nin ilgili yönetmeli"i ve Türk Organik Tarm yönetmeli"ine göre kontroller yapmaktadrlar. 14 Bugün, organik tarm yo"un olarak Ege Bölgesi bata olmak üzere, ürünlerin yetitirilme özelliklerine göre Türkiye nin her bölgesinde yaplmaktadr. Türkiye de üretilen organik ürünler, kurutulmu üzüm, incir, kays, erik, dut, vine, bu"day, arpa, çavdar gibi tahllar, fasulye, mercimek, nohut gibi kurutulmu baklagiller, antep fst", badem, fndk, ceviz; taze veya ilenmi sebzeler ve meyveler, bal, deniz tuzu, çay ve bitkisel çaylar, baharatlar; endüstri bitkileri; zeytin ve zeytinya" ve ilenmi ürünlerden olumaktadr. 9lenmi ürünlerin bazlar ise dondurulmu sebze ve meyveler ve reçeller, konsantre meyve sular olarak dikkati çekmektedir. Bu gelimelerin paralelinde, Türkiye de organik üretim yapan üretici says, üretim miktar, üretim alanlar ve ürün çeitlili"i yllar içinde art göstermitir. 15 Ancak, rakip ülkelere oranla bu miktarlar ve oranlar oldukça yetersiz görülmektedir. Örne"in, dünya ölçe"inde önemli bir arap, zeytinya", eker, pirinç ve turunçgiller üreticisi olan 9talya da, 1995 ylnda yaklak 200 bin hektarlk bir alanda organik tarm yaplrken, bu miktar 2001 ylnda 1 milyon 200 bin hektara yükselmitir. Bu alan AB ne üye ülkeler içerisinde organik tarma ayrlan alanlarn en büyü"ü olarak dikkati çekmektedir. 6. G/da Sektöründe Teknoloji Kullan/m/ Temel aratrmalarn yetersiz oluu, tarmsal aratrmalarn istenilen düzeyde olmamas ve Ar-Ge çalmalarna ayrlan kaynaklarn çok düük düzeylerde olmas nedeni ile tarm sektöründe teknoloji kullanm pek yaygnlaamamtr. Ancak, tarm da görülen bu durumunun aksine gda teknolojisinde son yllarda gelime sa"land" görülmektedir. Bu ba"lamda, gdalarn son tüketiciye 14 D. BOYACIOZLU Sa"lkl Beslenmede Organik Tarmn Önemi ve Organik Gdalarn Güvenli"i (Eds.) Eraslan, 9.H. ve Gelli, F. Organik Tar#m Sektörünün Sürdürülebilir Rekabet Avantaj# Elde Etmede Önemi: Uygulamalar ve Stratejiler, Uluslararas Rekabet Aratmalar Kurumu Derne"i (URAK) Yaynlar, Yayn No: 2006/1, 9stanbul. 15 Tarm ve Köyileri Bakanl" 9statistikleri, Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007)

13 ulalmas için gelitirilen yenilikler sektörün rekabet gücünü artrmtr. Öte yandan, TÜ9K in yapm oldu"u yllar arasn kapsayan ankete göre, gda ve içecek sanayinde faaliyet gösteren iletmelerin %29,45 inin üç yllk dönem içinde teknolojik yenilip yapt", %70,55 inin ise yapmad" ortaya çkmaktadr. Bu oranlar teknolojik yenilikler bakmndan gda ve içecek sanayinin gerek imalat sanayi gerekse genel sanayi sektöründen daha az teknolojik yenilik yapt"n göstermesi açsndan dikkat çekicidir. Ayn aratrmann önemli bir di"er göstergesi de yaplan teknolojik yeniliklerin çeitlerine göre da"lmdr. Gda ve içecek sanayinde yaplan teknolojik yeniliklerin %42,39 u üretim sürecine, %27.33 ü ürüne ve %29,88 i ise hem ürün hem de üretim sürecine dönük olarak yaplan yeniliklerdir. Gda ve içecek sanayinde yaplan teknolojik yeniliklerin en önemli bölümü sadece üretim sürecine dönük olarak yaplrken, genel sanayi ve imalat sanayinde yaplan teknolojik yeniliklerin en büyük dilimi ise hem ürüne hem de üretim sürecine dönük olarak yaplan yeniliklerdir 16. Günümüzde, gda sanayi, çok sayda alternatif teknolojinin birlikte uyguland" bir sektördür ve bunlar sektörün de"iik dallarnda önemli farkllklar göstermektedir. Örne"in, gda muhafazas için öteden beri uygulanan balca yöntemler; kurutma, so"utma, dondurma, pastörizasyon, sterilizasyon, nlama ve kimyasal katlmasdr. Bu alanda hzl bir de"iim yaanmakta ve bunlarn yerini yeni teknolojiler almaktadr. Bunun gibi, gda ileme alannda da; ters ozmoz, ekstrüzyon, süper kritik ekstraksiyon, ultrafiltrasyon, selektif hidrojenasyon, interesterifikasyon ve elektroplazmoliz gibi yeni teknolojiler, gda sanayinin de"iik dallarnda uygulama alan bulmaktadr Türkiye 9statistik Kurumu (TÜ9K), 2002, 2003, 2004, 2005, 9statistik Raporlar. Alnt: 17 F.J. SENORASANS, E. IBANEZ ve A. CIFUENTES New Trends in Food Processing, Critical Reviews in Food Science and Nutrition, Vol: 43, No: 5, 2003, ss: Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007) 323

14 Teknolojik ilerlemeler ve uygulamalar KOB9 tarz faaliyet gösteren firmalara da yansm ve teknolojinin nimetlerinden ileri düzeyde yararlanmaya balamlardr. 7. Nitelikli Hammadde Türkiye, gda sektörünün hammadde ihtiyacnn büyük bir bölümünü karlamasna ra"men, üretilen hammaddelerin niteli"inde ve kalitesinde k sorunlar yaamaktadr. B) F9RMA STRATEJ9S9 VE REKABET YAPISI 1. Tar/m ve G/da Sektörü Koordinasyonu Gda sanayi için tarm sektörü vazgeçilmez bir hammadde kayna" olup, bu oran rasyonel tarmn yapld" ülkelerde tarmsal ürünlerin %60 n, ülkemizde ise %25-30 u kapsamaktadr. 18 Bununla birlikte, firmalarn teknolojik açdan belirli bir eik de"erini amalarna ra"men, gda-tarm oyuncular arasnda önemli bir koordinasyon ve iletiim eksikli"i bulunmaktadr. Bu durum firmalarn rekabet yapsna olumsuz bir ekilde yansmaktadr. 2. Sözle'meli Tar/m Son yllarda sözlemeli tarm uygulamalarnda önemli art meydana gelmi olmakla birlikte, sa"lkl bir istatiksel veri bulunmamaktadr. Ancak, gda firmalarnn yava da olsa bünyelerinde ilgili birim oluturarak bu tür üretim ibirliklerine gittikleri görülmektedir. 3. Kapasite Kullan/m Oran/ Sektörün kapasite kullanm oran yllk ortalama ile düük düzeyde kalmaktadr. Özellikle, nitelikli hammadde yetersizli"i, teknik bilgi, sermaye eksikli"i ve üretim ve operasyonda karlalan aksaklklar temel nedenler arasnda gösterilmektedir. 4. Modern 'letmelerin Durumu ve KOB ler Küreselleme süreci, uluslararas anlamalar, tarm politikalar, tüketici talepleri, gda mevzuat ve çevre duyarll" her ne kadar 1980 ler den sonra sektörde önemli yapsal de"iimlere yol açmsada, 18 Türkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu (TÜB9TAK), V9ZYON 2023 Bilim ve Teknoloji Öngörüsü Projesi Tarm ve Gda Paneli, Son Rapor, Temmuz, Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007)

15 gda sanayiinde faaliyet gösteren kurulularn büyük bir ço"unlu"u küçük ve iptidai usullerle çalan iletmelerdir ve sektörde önemli miktarda küçük boy ve kayt d faaliyette bulunan iletmelere rastlanmaktadr. KOB9 ler çok büyük bir ksm profesyonel bir ekilde yönetilmemekte, geleneksel yöntemler tercih edilmektedir. 5. Firma Stratejisi Maliyet temelli strateji sektör oyuncularnn (iletme) büyük oranda tercih etti" strateji olarak ön plana çkmaktadr. Buna mukabil çok az iletme farkllatrma stratejisini uygulamaya çalmaktadr. Maliyet temelli fiyat stratejisi, birço"u için yönetim becerilerine dayanan maliyet tasarruflarna (verimlilik ve ölçek ekonomilerinden kaynaklanan) dayal maliyet liderli"i stratejisi anlamna gelmemektedir. Daha çok, vergi kaçakçl", kaçak ve ucuz içi çaltrma, ucuz ve kalitesiz girdi kullanma vb. yönetim ve örgütlenme becerileri ile ilikisi olmayan unsurlara dayanmaktadr. Bu da büyük ço"unlu"u gda kalitesi ve kalite yönetim sistemlerini oturtmam bir sektörün olumasna yol açmaktadr 19. C) TALEP KOGULLARI 1. ç Talep Durumu Yaklak 80 milyonluk genç nüfusu ile Türkiye Avrupa ülkeleri arasnda en kalabalk ülkelerden birisi konumundadr. Bu ba"lamda gda sektörünün potansiyel müterileri hali hazrda mevcut olup önemli bir talep kitlesini oluturmaktadr. 2. Avrupa Birli>i Pazar/na Yak/nl/k Co"rafi konum olarak Avrupa Birli"ine üye ülkelere yaknl" bakmndan oldukça avantajl bir konuma sahip olan Türkiye, üretilen ürünler çok ksa bir süre içerisinde Avrupa pazarna sunulabilmektedr. Bu durum, ülkede faaliyet gösteren gda firmalarna lojistik açsndan önemli bir rekabet üstünlü"ü sa"lamaktadr. 19 9stanbul Ticaret Odas (9TO) Uluslararas Pazarlarda Türk Gda Sektörünün Rekabet Gücü ve 9hracatta Aranan Kriterler/ Karlalan Engeller, 9stanbul Ticaret Odas Yaynlar, Yayn No: , 2006, 9stanbul, s: 52. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007) 325

16 3. Ba'ka Pazarlar/n Durumu Türkiye, Avrupa Birli"ine üye ülkelerin yan sra, Rusya Federasyonu, Orta Do"u ve Orta Asya ülkelerinin kavak noktasnda bulunmas nedeni ile önemli bir pazara sahiptir. Özellikle bu co"rafyada yer alan ülkelerin gda ihtiyaçlarnn önemli bir bölümünü dardan karlamalar, ülkemizin pazara giri rekabet avantajn artrmaktadr. 4. G/da Tüketiminde Görülen De>i'im Küreselleme ile birlikte, bilgi teknolojilerinin hzl bir geliim göstermesi, medyann aktif gücü ve tüketimin tevik edilmesi, geleneksel tüketici davranlarnn de"imesine yol açmtr. Do"al olarak tüketiciler daha özellikli ve nitelikli ürünler tercih etmektedirler. D) 9LG9L9 VE DESTEKLEY9C9 KURULUGLAR 1. Sektörel STK lar/n/n Yap/s/ Gda sektöründe faaliyet gösteren bir çok sivil toplum kuruluu bulunmaktadr. Bu derneklerin ço"unlu"u, Gda Dernekleri Federasyonu (GDF) çats altnda toplanm bulunmaktadr. Bu ba"lamda de"erlendirildi"inde, sektörde yeteri miktarda sivil toplum örgütlenmesi görülmektedir. Ancak bu dernekler, taleplerin belirlenmesi, izlenmesi ve gerçeklemesi açsndan gda sektörünü daha güçlü klaca" beklenmektedir Türk Firmalar/n/n Yapm/' Oldu>u Stratejik Ortakl/klar Türkiye yabanc sermayeyi çekme konusunda son yllarda büyük bir atlm göstermitir. Ancak, ülkemizde faaliyet gösteren gda firmalarnn, özellikle KOB9 türü iletmelerin, bu tür birlemeleri yeterince gerçekletirmedikleri görülmektedir. Ayrca, gda servislerinde (lokanta, okul, yurt vb.) pazarlanan gdalarn pay da art göstermektedir. Pazarlama yöntemi olarak marka kiralama nn (franchising) önemi artmaktadr stanbul Ticaret Odas (9TO) Uluslararas Pazarlarda Türk Gda Sektörünün Rekabet Gücü ve 9hracatta Aranan Kriterler/ Karlalan Engeller, 9stanbul Ticaret Odas Yaynlar, Yayn No: , 2006, 9stanbul, s: M. PAKSOY ve H. F9DAN Türkiye de Gda Sektöründe Franchising Uygulamalar, Türkiye V. Tar#m Ekonomisi Kongresi, 2002, Erzurum. 326 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007)

17 3. Üniversite-Sanayi Aras/ndaki 'birli>i Her ne kadar gda sektörünün gereksinim duydu"u nitelikli igücü bilgi üreten kurumlardan yeterince sa"lansa bile, gda sektöründe faaliyet gösteren firmalar ile üniversiteler arasnda zayf bir ibirli"i mevcuttur. Do"al olarak, gda sektöründe faaliyet gösteren firmalarn üniversitelerin sunmu olduklar Ar-Ge çalmalarndan kstl oranlarda faydalanmalar, hammadde açsndan sonsuz frsatlar sunan ülkemizin ürün gelitirme, yeni yatrmlar ve teknoloji gelitirme (özellikle gda ileme teknolojisi) alanlarnda dünyadaki rakiplerine oranla geride kalmasna neden olmaktadr Lojistik Altyap/s/ Hava, deniz ve kara ulamna oldukça elverili bir konumda bulunan Türkiye nin, özellikle, karayolu tamacl" çok gelimitir. Bu ba"lamda, gda sektöründe tamacl"n büyük bir ksm karayolu ile gerçekletirilmektedir. Yani sektör, çok avantajl bir konuma sahiptir. Yani, gda sektörü güçlü bir lojistik a"na ve teknolojisine sahiptir. Ancak, so"uk hava tamacl" gerektiren araçlarn ve depolarn eksikli"inin ve yetersizli"inin skntsn yaamaktadr. Ayn zamanda, Do"u Anadolu Bölgesinde yer alan gda firmalar elverisiz co"rafi yap nedeniyle k iklimi koullarnda lojistik sknts çekmektedir Büyük Market Zincirleri ve Al/'veri' Merkezleri Küreselleme, teknolojik gelime ve tüketici beklentisine ba"l olarak, gda pazarlama alannda da önemli de"imeler yaanmaktadr. Öncelikle de"ien pazarlama anlaydr. Eski anlay ürüne odakldr ve farkl sat araçlar ile maksimum kâr hedeflenmektedir. Buna 22 9stanbul Ticaret Odas (9TO) Uluslararas Pazarlarda Türk Gda Sektörünün Rekabet Gücü ve 9hracatta Aranan Kriterler/ Karlalan Engeller, 9stanbul Ticaret Odas Yaynlar, Yayn No: , 2006, 9stanbul, s: stanbul Ticaret Odas (9TO) Uluslararas Pazarlarda Türk Gda Sektörünün Rekabet Gücü ve 9hracatta Aranan Kriterler/ Karlalan Engeller, 9stanbul Ticaret Odas Yaynlar, Yayn No: , 2006, 9stanbul, s: 59. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007) 327

18 karlk yeni pazarlama anlay tüketici odakldr ve öncelikle tüketici tatmini amaçlanmaktadr. 24 Bu nedenle, tüketici davrann son derece etkileyen kalite belgeli markalar, ürün çeitlili"i ve fiyat avantaj bunu pazarlayan firmalara rekabet avantaj sa"lamaktadr. Bu nedenle, gda sektöründe faaliyet gösteren küçük marketlerin pay azalmakta, süpermarket ve hipermarket gibi oligopollerin pay artmaktadr. 25 Türkiye de nüfusun yo"un oldu"u ehirlerde özellikle, gda üreticilerinin pazarlama faaliyetlerinin son dura" olarak kabul edilen güçlü bir marketler zinciri mevcuttur. Bu tür kurulular vastas ile gda sektörünün pazarlama alan daha da genilemi ve kurumsallamtr. 6. E-ticaret ve Do>rudan Pazarlama Biliim teknolojilerinde yaanan ilerlemelere paralel olarak gelitirilen pazarlama teknikleri gda sektörüne de yansm ve elektronik ticaret (e-ticaret) sistemini ortaya çkarmtr. Bu tür alveri ilemleri hem irketler aras hem de gda üreticilerinden son tüketiciye kadar gelime göstermektedir. Gelien di"er bir yöntem ise do"rudan pazarlama olarak tanmlanmaktadr. Bu yöntemde, sat yeri aradan çkarlarak katalog, broür, kapdan sat vb araçlarla do"rudan tüketiciye ulalmaktadr Ambalaj Sektörü Ambalaj Sektörü, ülkemizin gda maddeleri, boya, yap kimyasallar, madeni ya"lar ve tekstil gibi birçok ürün yurt içi ve yurt d satlarnda önemli bir rol oynamakta olup son yllarda büyük bir geliim göstermitir. Ambalaj sektörünün gelimi bir seviyede olmas 24 K. KURTULUG Pazarlama Ara6t#rmalar#, 9stanbul Üniversitesi 9letme Fakültesi Yayn, 1996, 9stanbul. 25 KIYMAZ, T. G#da Sanayi Raporu, Gda Mühendisleri Odas Yayn, 2003, Ankara. 26 9stanbul Ticaret Odas (9TO) Uluslararas Pazarlarda Türk Gda Sektörünün Rekabet Gücü ve 9hracatta Aranan Kriterler/ Karlalan Engeller, 9stanbul Ticaret Odas Yaynlar, Yayn No: , 2006, 9stanbul, s: Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007)

19 dolaysyla, her türlü gda maddesi rahatlkla ambalajlanabilmekte ve tüketiciye sunulabilmektedir 27. E) DEVLET 1. G/da Sektöründe Görülen Özelle'tirme Çal/'malar/ Özellikle son yllarda yaplan özelletirme çalmalar ile birlikte bir çok gda sektöründe faaliyet gösteren Kamu 9ktisadi Teekkülleri (K9T) satlmtr. Ancak, özelletirmenin bir çok faydasnn yan sra, özellikle, Et ve Balk Kurumu (EBK) ve Türkiye Süt Endüstrisi Kurumu (TSEK) gibi gda sanayinin gelimesine öncülük eden balca kamu iletmeleri özelletirilmesi sektörü olumsuz yönde etkilemitir. 2. Ulusal Tar/m Politikas/n/n Durumu Gda sanayinin gelimesini belirleyen en önemli etkenlerden birisi, tarmdan yeterli miktarda ve uygun kalitede hammaddeyi sürekli olarak sa"layabilme fonksiyonunun icra edilmesidir. Bunun koulu ise, ürün deseninin ve üretim hedeflerinin belirlenmesi ve buna ulatracak araçlarn etkili bir biçimde kullanlmasdr. Ksaca, ulusal bir tarm politikasnn uygulanmasdr. Ancak, gda ve tarm sektörünün koordinasyonunu sa"layacak geni tabanl ulusal bir tarm politikas bulunmamaktadr AB Müzakereleri Kapsam/nda Yeni Yasal Uygulamalar AB müzakereleri öngörüleri do"rultusunda, özellikle türketiciyi korumaya yönelik yasalarn çkarlmas ve uygulanmas zorunlulu"u getirilmektedir. Bu durum, gda üreticilerini daha kaliteli ürün üretmeye sevkedecek, standartlama çabalar hz kazanaca" beklenmektedir. Yeni gda yasas, AB süreci gibi faktörler gda sanayisine olumlu bir etki yapacak görünümdedir. Ancak kamu nun, 27 9stanbul Ticaret Odas (9TO) Uluslararas Pazarlarda Türk Gda Sektörünün Rekabet Gücü ve 9hracatta Aranan Kriterler/ Karlalan Engeller, 9stanbul Ticaret Odas Yaynlar, Yayn No: , 2006, 9stanbul, s: stanbul Ticaret Odas (9TO) Uluslararas Pazarlarda Türk Gda Sektörünün Rekabet Gücü ve 9hracatta Aranan Kriterler/ Karlalan Engeller, 9stanbul Ticaret Odas Yaynlar, Yayn No: , 2006, 9stanbul, s: 61. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007) 329

20 sektörü bilgilendirme görevinin yansra gerekli alt yap ve mevzuat hazrlanmas konularnda da yava kald" görülmektedir Denetim Eksikli>i Haksz rekabet Türk gda sanayisindeki en önemli sorunlardan birisi olarak öngörülmektedir. Esas olarak denetim eksikli"i ve ceza uygulamasndaki eksiklere ba"l olarak sigortasz eleman çaltrma gibi kayt d yollara bavurma, yasa d hammadde ve/ veya katk maddesi ve/ veya koruyucu madde kullanma, artma sistemini çaltrmama gibi daha onlarca hatta yüzlerce örne"i verilebilecek ekillerde kurallara uyan ve uymayan sanayi kurulular arasnda asla küçümsenmeyecek düzeyde ve a"rlkl olarak iç pazara yönelik ürünlerin üretiminde haksz rekabet koullar mevcuttur 30. SONUÇ VE ÖNERLER Türkiyenin önemli kaynaklarn aktard", ayn zamanda stratejik sektör olarak da görülen gda sektörünün uluslararas rekabetçilik gücü orta olarak tespit edilmitir. Yukarda açklanan de"ikenler "nda Türk gda sektörünün yüksek seviyeli rekabetçi olabilmesi için aa"daki öneriler göz önüne alnmaldr. Öncelikle, sektörün sorunlarnn yakndan takip edebilecek, bunlara ksa sürede çözümler bulabilecek ve sektöre yön verecek bir Ulusal Gda Konseyi en ksa sürede kurulmaldr. Bu konsey, gda sanayinin fiilen içinde bulunan kiiler, üreticiler ve devleti temsil edecek olan bürokratlardan olumaldr. Ayrca bu konsey Kanun Hükmünde Kararname (KHK) hazrlayarak hükümete sunabilme yetkisine de sahip olmaldr. Tüm kesimlerin, üretici, sanayici ve devlet temsilcilerinin mutabakat ile olumu ülkemizde uygulanabilir, ksa, orta ve uzun vadeyi kapsayan, gerçekçi ve gda sektörünün sorunlarna çözüm getirebilecek politikalar oluturulmal ve uygulamaya konulmaldr. 29 9stanbul Ticaret Odas (9TO) Uluslararas Pazarlarda Türk Gda Sektörünün Rekabet Gücü ve 9hracatta Aranan Kriterler/ Karlalan Engeller, 9stanbul Ticaret Odas Yaynlar, Yayn No: , 2006, 9stanbul, s: stanbul Ticaret Odas (9TO) Uluslararas Pazarlarda Türk Gda Sektörünün Rekabet Gücü ve 9hracatta Aranan Kriterler/ Karlalan Engeller, 9stanbul Ticaret Odas Yaynlar, Yayn No: , 2006, 9stanbul, s: Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007)

21 Gda sektörünün tüm alt dallarnda faaliyet gösteren üretim tesislerinde her düzeyde çalan personelin düzenli olarak e"itimden geçirilmesi, ara eleman yetitirilmesine yönelik programlar uygulanmas ve gda ve alt dallar bilimi ve teknolojisi konusunda e"itim alm eleman istihdamnn artrlmas gerekmektedir. Sektörde, özellikle gda teknolojilerini bilen eleman says çok az oldu"undan ciddi anlamda ara eleman eksikli"inin sknts çekilmektedir. Bilinçli üretimin yerlemesi açsndan gda ve hayvanclk konularn kapsayacak iki ayr program halinde; sektöre ara eleman yetitirecek Meslek Yüksek Okullarnn açlmas gerekmektedir. Bunun için devletin görevli birimleri, Milli E"itim Bakanl", Üniversiteler, Tarm ve Köyileri Bakanl" nn koordinasyonu içinde çalmaldrlar. Tüm gda ürünlerinin üretim süreci standartlara ba"lanmal, ürünün üretiminde nakline kadar geçen süre Tarm ve Köyiler Bakanl" tarafndan düzenli ve sürekli bir ekilde denetlenmelidir. Firmalarmzn bu bilinçle dünyada oluan son gelimeleri yakndan takip etmesi elzem olup, uluslararas geçerli"e sahip sistem ve ürün standartlarna sahip olunmas özendirilmelidir. Halk sa"l"n do"rudan ilgilendiren bu sektörde sa"lk artlarna uygun üretim yapan iletmeler uzun vadeli ve uygun finansal enstrümanlar ile desteklenmelidir. 9leri teknolojileri kullanacak iletmeler kurmak isteyen yatrmclara kolaylklar sa"lanmal, yatrmclar yatrm indirimleri ile tevik edilmelidir. Ayn zamanda, yerli hammadde ve yerli teknoloji öncelikli yaklamla, özellikle KOB9 lerdeki yapsal de"iimin hzlandrlmas gereklidir. Mevcut gda mevzuatnn uyumlu olmayan ksmlar AB mevzuat ile uyumlu hale getirilerek gelimeler takip edilip düzenlemeler ksa sürede yaplmal ve sektör bilgilendirilmelidir. Mevzuatn pratik uygulanabilir hale getirilmesi, yetkinin uygun ekilde da"tlmas ve denetim skl"nn artrlmas sa"lanmaldr. Sektör kendi oto kontrol sistemini kurmal, toplum sa"l" ve tüketicinin korunmasna yönelik yasal ve kurumsal düzenlemelerin uygulanmasnda özel sektör ve sektör ile ilgili bakanlklarn koordinasyonu sa"lanmaldr. Tüketici sa"l"n tehdit edebilecek Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007) 331

22 konularla ilgili gerekli kontroller ülke genelini kapsayacak bir program yaplarak en ksa sürede uygulamaya konulmaldr. Gda sanayinin en büyük sorunu olan hammadde probleminin çözümü açsndan tarm sektörünün örgütlenmesi tevik edilmelidir. Sektörün de"er zincirinde yer alan oyuncular arasndaki iletiim artrlmal, eksik oyuncular tamamlanmaldr. Sektörün en önemli sorunu olan düzenli ve nitelikli hammadde aknn sa"lanmas bir an önce çözüme kavuturulmaldr. Sektör ile ilgili istatistiki bilgiler ve kaytlar yeterli ve güvenilir de"ildir. Bu ba"lamda, sektördeki mevcut durumun tespiti, üretimin, talebin ve kapasitenin belirlenmesi, sektörde gelecek için yaplacak plan ve projelere k tutaca" öngörülmektedir. Gda sektörünün henüz tam anlam ile yüksek teknoloji kullanmayan bir sektör olmas sebebiyle Ar-Ge çalmalar desteklenmeli ve artrlmaldr. Böylelikle üretimde ileri teknolojiler kullanlarak maliyetler düürülebilecek ve et tüketimi artrlabilecektir. 9leri teknolojiler kullanlarak maliyetlerin düürülmesi neticesinde di"er rakip ihracatç ülkelere kar rekabet edebilecek konuma gelinmesi de mümkün olabilecektir. Önümüzdeki süreçte iç pazar tevik politikalar özellikle gelimekte olan ülkeler açsndan önem arzetmekte, rekabet avantaj elde etmek ba"lamnda alt yap sorunlarnn bu yolla çözümü gerekmektedir. 9ç pazar tevik politikalarnn çok iyi özümlenmesi ve ülkemiz koullarnda önceliklerin belirlenerek Ar-Ge destekli ihracata yönelik entegre alt yap projelerine dönütürülerek uygulanmaldr. KAYNAKÇA BAGER, F., ve AKGÜL, B., Dahilde 9leme Rejiminde Tarm ve Gda Sanayii Ürünlerinin Yeri, D#6 Ticaret Dergisi, Nisan, BOYACIOZLU, D., Sa"lkl Beslenmede Organik Tarmn Önemi ve Organik Gdalarn Güvenli"i (Eds.) Eraslan, I.H. ve Gelli, F. Organik Tar#m Sektörünün Sürdürülebilir Rekabet Avantaj# Elde Etmede Önemi: Uygulamalar ve Stratejiler, Uluslararas Rekabet Aratmalar Kurumu Derne"i (URAK) Yaynlar, Yayn No: 2006/1, 9stanbul. 332 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007)

23 BULU, M., ERASLAN 9.H., ve GAH9N, Ö., Elmas (Diamond) Modeli 9le Ankara Biliim Kümelenmesi Rekabet Analizi, 3. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Kasm 2004, Eskiehir. BULU, M., ERASLAN, 9.H., ve KAYA, H., Türk Elektronik Sektörünün Rekabetçilik Analizi, stanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say 9, Yl 5, Bahar, BULU, M., KARATAG, A., ve ERASLAN, I.H., The Analysis of International Competitiveness Level of Turkish Leather Industry, III. International Strategic Management Conference, June, 2007, Antalya. DÖLEKOZLU, C.Ö., Gdalarda Kalite Güvenlik Sistemleri, TAE Bak#6, Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstitüsü, Say: 3, Nüsha: 2, Haziran EKG9, A., Türkiye de Gda Sanayinin Durumu ve Gelece"i, G#da, Say: 17, No: 1, 1992, ss: 3 6. ERKAN, H., ve ERKAN, C. Bilgi Ekonomisinde Teori ve Politika, 3. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Kasm, 2004, Eskiehir. GÜNEG, E., ALBAYRAK, M. ve GÜLÇUBUK, B., Türkiye de G#da Sanayi, TEKGIDA 9G Yayn, Ankara, HALAÇ, E. Gda Kalitesi ve Gda Mevzuat 9le 9lgili Temel Kavramlar I"nda Türk ve AB Gda Mevzuatnn Karlatrlmas, Akdeniz Üniversitesi..B.F. Dergisi, Say: 4, 2002, ss: hracat Gelitirme Etüd Merkezi (9GEME), Tar#m ve G#da Sektörü hracat Potansiyeli, 9GEME Aratrma ve Gelitirme Bakanl" Tarm Dairesi, Kasm, 2004, Ankara. 9stanbul Ticaret Odas (9TO) Uluslararas# Pazarlarda Türk G#da Sektörünün Rekabet Gücü ve hracatta Aranan Kriterler/ Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007) 333

24 Kar6#la6#lan Engeller, 9stanbul Ticaret Odas Yaynlar, Yayn No: , 2006, 9stanbul, s: 52. KIRAL, T., ve AKDER, H. Makroekonomik Göstergelerle Türkiye Tar#m#, ZMO V. Teknik Kongre, Ziraat Mühendisleri Odas Yayn, 2000, Ankara. KIYMAZ, T. G#da Sanayi Raporu, Gda Mühendisleri Odas Yayn, 2003, Ankara. KURTULUG, K. Pazarlama Ara6t#rmalar#, 9stanbul Üniversitesi 9letme Fakültesi Yayn, 1996, 9stanbul. NEVEN, D., ve DROGE, C.L.M., A Diamond for the Poor? Assessing Porter s Diamond Model for the Analysis of Agro- Food Clusters in the Developing Countries, Proceedings of the 11th Annual World Food and Agribusiness Forum and Symposium, June 2001, Australia. ÖZ, Ö., PAMUKSUZ, M.K., Understanding Competitiveness: The Case Of The Turkish White Goods Industry, European Applied Business Research Conference, 2003, Italy, Venice. PAKSOY, M., ve F9DAN, H. Türkiye de Gda Sektöründe Franchising Uygulamalar, Türkiye V. Tar#m Ekonomisi Kongresi, 2002, Erzurum. PORTER, M.E. The Competitive Advantage of Nations, MacMillan Press Ltd., 1990, London and Basingstoke. The SENORASANS, F.J., IBANEZ, E., ve C9FUENTES, A. New Trends in Food Processing, Critical Reviews in Food Science and Nutrition, Vol: 43, No: 5, 2003, ss: Türkiye Odalar ve Borsalar Birli"i (TOBB), Sektörel Raporlar, Ankara. Alnt: Türkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu (TÜB9TAK), V9ZYON 2023 Bilim ve Teknoloji Öngörüsü Projesi Tarm ve Gda Paneli, Son Rapor, Temmuz, Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007)

25 Türkiye 9statistik Kurumu (TÜ9K), 2002, 2003, 2004, 2005, 9statistik Raporlar. Alnt: Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C. IX,S.1, 2007) 335