TÜRKİYE NİN HİDROELEKTRİK POTANSİYELİ VE AVRUPA BİRLİĞİ PERSPEKTİFİNDEN TÜRKİYE NİN ELEKTRİK ÜRETİM POLİTİKALARI NA BAKIŞ

Transkript

1 TÜRKİYE NİN HİDROELEKTRİK POTANSİYELİ VE AVRUPA BİRLİĞİ PERSPEKTİFİNDEN TÜRKİYE NİN ELEKTRİK ÜRETİM POLİTİKALARI NA BAKIŞ TÜRKİYE NİN HİDROELEKTRİK POTANSİYELİ Türkiye, petrol ve doğalgaz gibi birincil enerji kaynaklarõ açõsõndan fakir olmasõna rağmen, elektrik üretiminde kullanabileceği çok zengin bir hidroelektrik potansiyele sahiptir. Ancak bu potansiyeli kullanõma sokmakta yetersiz kaldõğõ ve enerji stratejilerinde büyük bir yanlõş içerisinde olduğu da açõkça görülmektedir. Türkiye, boşa akõp giden sularõnõ, meşhur atasözümüz su akar, deli bakar misali sadece bakarak izlemekte, heryõl milyarlarca kwsaat ucuz elektrik enerjisinden mahrum olmakta, onun yerine dõşa bağõmlõ yakõt tüketen termik santrallara ağõrlõk vererek, öncelikle kendi kaynaklarõnõ geliştiremeyen, enerjide dõşa bağõmlõlõğõnõ artõran, bilinçsiz ve kendi menfaatlerini gözetemeyen bir ülke konumuna sokulmaktadõr. Türkiye enerji stratejilerini, hidroelektrik potansiyelin tümünü en erken zamanda geliştirmek üzerine kurmalõdõr. Türkiye nin hidroelektrik potansiyeline ilişkin temel gerçekler ve verilerden önemli olanlarõ aşağõda özetlenmektedir. DSI ve EIE Türkiye nin ekonomik olarak geliştirilebilir hidroelektrik kapasitesinin yõllõk TWh civarõnda olduğunu hesaplamaktadõrlar. Burada anahtar kavram ekonomik olarak yapõlabilirlik kavramõdõr. Türkiye nin hidroelektrik kapasitesinin değerlendirilmesinde kullanõlan ve herhangi bir tesisin ekonomik olarak yapõlabilir olup olmadõğõ kararõna mesnet teşkil eden kriterlerin daha yakõndan incelenmesi gerekmektedir. Halihazõrda kullanõlan kriterlerin hidroelektriğe karşõ ve caydõrõcõ etkisi olduğu olduğu düşünülmektedir. Hidroelektrik santrallarõn fizibilite hesaplarõnda kullanõlan kriterler ve fizibilite hesaplarõnõn nasõl yapõldõğõ aşağõda anahatlarõyla verilmektedir. Bu hesaplar ve hesaplarda kullanõlan kriterler tamamen internal costs denen içsel maliyetler esas alõnarak yapõlmakta, hidroelektrik santrallarõn alternatifi olarak düşünülen termik santrallarõn dõşsal maliyetleri (external costs) tümüyle gözardõ edilmektedir. Literatürde dõşsal maliyetler bu santrallarõn sebep olduğu çevre sorunlarõnõn (sera gazõ emisyonlarõ, asit yağmurlarõ, atõk maddelerin muhafazasõ, çevre kirliliği, vs.) giderilmesi için gerekecek harcamalar olarak tanõmlanmaktadõr ve mertebesinin içsel maliyetlerinin en az % 30 u olduğu belirtilmektedir. DSİ tarafõndan yapõlan veya kontrol edilen hidroelektrik santrallara ait fizibilite hesaplarõnda, 2001 yõlõ itibarõyla ulusal ekonomi açõsõndan aşağõdaki faydalarõn olduğu kabul edilmektedir. Güvenilir (firm) Enerji Faydasõ: 6.0 cent/kwh Sekonder Enerji Faydasõ: 3.3 cent/kwh Pik Güç Faydasõ : 85 $/kw Bu değerler, güvenilir enerji için hidroelektrik santralõn alternatifi olan örnek termik santral gurubunun (2001 yõlõ için 450 MW ithal kömür MW doğalgaz/lpg kombine çevrim santralõ) üreteceği enerjinin beher kwsaati başõna düşen sabit ve değişken giderlerinden (6.0 cent/kwh), sekonder enerji için ise yalnõzca değişken giderlerden (3.3 cent/kwh) hesaplanmaktadõr. Pik Güç Faydasõ (85 $/kw) ise alternatif santral gurubunun sabit ve değişken giderlerinin ortalama güce bölünmesiyle bulunmaktadõr. Herhangi bir hidroelektrik santralõn üretebileceği güvenilir (firm) enerji zamanõn %95 inde geçen debi ile üretilebilecek enerji olarak tanõmlanmaktadõr. Zamanõn %95 inde geçen debi, debi süreklilik eğrisi yoluyla bulunmaktadõr. Bu şekilde hesaplanan güvenilir (firm) enerji, firm enerji eksiklik yüzdesi olarak tanõmlanan bir yüzde ( %5 ) oranõnda azaltõlmaktadõr. Bulunan bu enerji miktarõ yukarda verilen birim fayda (6.0 cent/kwh) ile çarpõlarak toplam güvenilir enerji faydasõ hesaplanmaktadõr. Bu santralõn, güvenilir olarak tanõmlanan miktarõn üzerinde üreteceği tüm enerji sekonder enerji sayõlmaktadõr. Sekonder enerji miktarõ ile 3.3 cent/kwh birim fayda çarpõlarak toplam sekonder enerji faydasõ bulunmaktadõr. N. Nadi BAKIR 1

2 Barajlõ hidroelektrik santrallarda yeterli depolama hacmi varsa (proje debisini 4-5 saat depolama kapasitesi), bu santrallarõn pik güce katkõ yaptõklarõ kabul edilmekte, ve bu değer aşağõdaki formülle hesaplanmaktadõr. Pik Güce katkõ = Kurulu Güç Güvenilir Enerji / ( 8,760 * 0.64 ) Bu formülle hesaplanan Pik Güce Katkõ değeri birim Pik Güç Faydasõ ile (85 $/kw) çarpõlarak toplam Pik Güç Faydasõ hesaplanmaktadõr. Hesaplanan bu üç değer, yani güvenilir enerji faydasõ, sekonder enerji faydasõ ve pik güç faydasõ, toplanarak sözkonusu hidroelektrik santralõn milli ekonomiye sağlayacağõ toplam fayda bulunmaktadõr. Hidroelektrik santrallarõn masraf tarafõnda ise ilk yatõrõm maliyeti dõşõnda işletme, bakõm ve onarõm giderleri vardõr. Hidroelektrik santrallarda, termik santrallar için en pahalõ kalem olan yakõt gideri yoktur. Buna dayalõ olarak da fayda masraf analizi, yatõrõmõn iç karlõlõk oranõ, vs. gibi değerlendirmelerle bu projenin yapõmõnõn ekonomik olarak yapõlabilir olup olmadõğõna karar verilmektedir. Bu hesap için ekonomik ömür 50 yõl olarak alõnmaktadõr. Yukarda da ifade edildiği gibi bu tarz bir ekonomik analizde hidroelektrik santrallar lehine dikkate alõnmasõ gereken birçok fayda unsuru dikkate alõnmamakta, alõnanlar gerçek değerlerinin çok altõnda değerlendirilmekte, ve kendi kaynağõmõz olan hidroelektrik santrallar hem termik santrallarla (özellikle doğalgaz ve ithal kömür) haksõz rekabete maruz bõrakõlmakta, hem de geliştirilmeleri güya ekonomik nedenlerle ve verimlilik mülahazalarõyla ertelenmektedir. Bu konu ile ilgili olarak tartõşõlmasõ gereken iki önemli husus vardõr. Bunlardan birincisi, genel olarak Türkiye de hidroelektrik kapasitenin değerlendirilme biçimidir. Hidroelektrik tesislerin, halihazõrda yapõldõğõ gibi, tek tek ekonomik yapõlabilirliklerinin analizi yerine, Türkiye nin tüm hidroelektrik sisteminin bir parçasõ olarak değerlendirilmelerinin Türkiye gerçeklerine daha uygun olduğu düşünülmektedir. Çünkü, Türkiye nin barajlarõndaki depolama kapasitesi çok yüksektir (halihazõrda 6 aylõk elektrik üretimi depolanabilir), ve bu depolamalõ hidroelektrik santrallar yalnõz nehir santrallarõ değil, rüzgara bağlõ olarak gün içinde dahi değişken üretim yapma olasõlõğõ bulunan rüzgar santrallarõ için bile yedekleme/depolama (buffer) görevini yerine getirebilirler. Bu konsept değişikliği, Türkiye nin yalnõzca hidroelektrik kapasitesinin değil, aynõ zamanda, rüzgar, güneş ve diğer yenilenebilir enerji kaynaklarõnõn da, üretecekleri elektriği güvenilir hale getirerek, bir an önce geliştirilmesi ve devreye alõnmasõnõ sağlayacaktõr. Buna ilave olarak, halihazõrda Türkiye de gün içindeki talep dalgalanmalarõnõn tamamõ depolamalõ hidroelektrik santrallar tarafõndan karşõlanmaktadõr. Hidroelektrik santrallarõn, saniyeler içinde devreye girip çõkabilme özelliği, yük dengelemesi açõsõndan iletim sistemi operatörüne muazzam bir esneklik sağlamaktadõr. Bu özellik hidroelektrik santrallarõnõn çok önemli bir artõ değeridir. Bu santrallar ilave olarak enterkonnekte şebekede frekans düzenlemesi gibi hayati öneme haiz bir görev de yaparlar. Bütün bunlarõn ekonomik bir artõ değeri olmalõdõr. Puant saatlerdeki elektrik fiyatõ dikkate alõnarak yapõlacak bir ağõrlõklõ ortalama hesabõ ile bu ekonomik artõ değerin en az 1.25 cent/kwh olduğu bulunur. İkinci önemli husus ise termik santrallarõn dõşsal maliyetleridir (external costs). Bunlar, termik santrallarõn neden olduğu hava kirliliği ve diğer çevre sorunlarõ dolayõsõyla ortaya çõkan dolaylõ maliyetlerdir. Dõşsal maliyetlerin en az 1.5 cents/kwh mertebesinde olduğu tahmin edilmektedir. Bu iki hususu dikkate alarak, hidroelektrik santrallarõn fizibilite etüdlerinde, aşağõda önerilen alternatif kriterlerin kullanõlmasõnõn Türkiye için daha uygun olacağõ düşünülmektedir. Termik Santrallarõn Dõşsal Maliyetleri Dikkate Alõnõrsa; Depolamalõ Tesisler için: Alternatif (A) : Firm/Puant Enerji Faydasõ = = 8.75 cent/kwh Alternatif (B) : Firm Enerji Faydasõ = = 7.5 cent/kwh Sekonder Enerji Faydasõ = = 4.75 cent/kwh Pik Güç Faydasõ = 250 $/kw N. Nadi BAKIR 2

3 Nehir Santrallarõ İçin : Firm Enerji Faydasõ Sekonder Enerji Faydasõ = = 7.5 cent/kwh = = 4.75 cent/kwh Termik Santrallarõn Dõşsal Maliyetleri Gözardõ Edilirse; Depolamalõ Tesisler için Alternatif (A) : Firm/Puant Enerji Faydasõ = = 7.25 cent/kwh Alternatif (B) : Firm Enerji Faydasõ = 6.0 cent/kwh Sekonder Enerji Faydasõ = 4.75 cent/kwh Pik Güç Faydasõ = 250 $/kw Nehir Santrallarõ İçin : Firm Enerji Faydasõ = 6.0 cent/kwh Sekonder Enerji Faydasõ = 4.75 cent/kwh Halen kullanõlan kriterler yerine yukarda önerilen kriterler kullanõldõğõnda, dõşsal maliyetler dikkate alõnmasa bile hidroelektrik tesislerden şu anda ekonomik olarak yapõlabilir tesislere oranla maliyetleri % daha pahalõ olanlar da ekonomik hale gelecektir. Dõşsal maliyetlerin dikkate alõnmasõ halinde ise bu oran % mertebelerine çõkacaktõr. Aşağõda Tablo: 1 de hem DSI tarafõndan hesaplanmõş Türkiye nin hidroelektrik kapasitesi, hem de yeni kriterler kullanõldõğõnda bu kapasitenin ulaşabileceği tahmini değerler, havzalar bazõnda gösterilmektedir. Tablo: 1 - Türkiye nin DSİ Tarafõndan Hesaplanmõş Hidroelektrik Potansiyeli ile Yeni Kriterlere Göre Tahmini Değerler DSİ nce Hesaplanmõş Hidroelektrik Potansiyel Yeni Kriterlere Göre Tahmin HAVZA Bürüt Pot. (GWh) Ekonomik Pot. (GWh) Kurulu Güç (MW) Ekonomik Pot. (GWh) Kurulu Güç (MW) Fõrat Dicle Doğu Karadeniz Doğu Akdeniz Antalya Batõ Karadeniz Batõ Akdeniz Seyhan Ceyhan Kõzõlõrmak Sakarya Çoruh Yeşilõrmak Susurluk Aras Diğerleri (Toplam) Toplam Aşağõda Şekil: 1 de de Türkiye nin gerçekleştirdiği hidroelektrik santral yatõrõmlarõnõn yõllar içindeki gelişimi gösterilmektedir. N. Nadi BAKIR 3

4 Şekil: 1- Türkiye de Hidroelektrik Kurulu Güç ve Elektrik Üretimi Gelişimi 12,000 48,000 10,000 40,000 KURULU GÜÇ (MW) 8,000 6,000 4,000 Kurulu Güç Yõllõk Üretim 32,000 24,000 16,000 YILLIK ÜRETIM (GWh) 2,000 8, YILLAR 0 Yukardaki grafikten de görüleceği üzere, Türkiye nin hidroelektrik potansiyelini geliştirme yönünde son yõllarda ciddi bir yavaşlama vardõr yõlõnda kurulu güç 9,682 MW iken bu değer 2001 yõlõnda ancak 11,643 MW a çõkarõlabilmiştir. Eğer hidroelektrik tesislere yatõrõm bu son sekiz yõldaki hõzla ilerlerse, Türkiye nin DSİ ce hesaplanan kurulu güce ulaşmasõ yaklaşõk 100 yõl, yazar tarafõndan hesaplanan kurulu güce ulaşmasõ ise yaklaşõk 175 yõl alacaktõr. TEAŞ tarafõndan yayõnlanan veriler ve Aralõk 1997 tarihli Orta ve Uzun Dönem Elektrik Enerjisi Üretim Planlama Çalõşmasõ na göre 1997 yõlõnda % 38.5 olan hidroelektriğin tüm elektrik üretimi içindeki payõ 2020 yõlõnda % 16.6 ya düşerken, ithal yakõtla üretilen elektriğin payõ aynõ dönemde % 28.3 ten % 65 e fõrlamaktadõr. Bu rakamlar Türkiye için alarm zilleridir ve aşağõdaki tablodan da görüleceği üzere yeşil enerjinin geliştirilmesi yönündeki avrupa birliği ülkelerinin hedefleriyle ironik bir tezat teşkil etmektedirler Yõlõ 2010 Yõlõ 2020 Yõlõ Türkiye nin Hidroelektrik Üretimi : %38.5 %24.6 %16.6 İthal Yakõtla Elektrik Üretimi : %28.3 %51.0 %65.0 AB Ülkelerinde Yenilenebilir Enerji Kaynaklarõndan Elektrik Üretimi : %13.9 %22.0 Tüm hidroelektrik kapasitenin mümkün olan en kõsa zamanda geliştirilmesi Türkiyenin milli menfaatleri açõsõndan gereklidir ve tüm enerji kaynaklarõ arasõnda birinci önceliğe sahip olmalõdõr. Aşağõda, hidroelektriğin mümkün olan her şekilde desteklenmesi ve teşvik edilmesini gerektiren avantaj ve faydalarõ anahatlarõyla verilmektedir. N. Nadi BAKIR 4

5 Hidroelektrik Santrallarõn Avantaj ve Faydalarõ : Ekonomik : Yatõrõm bedelinin büyük bir kõsmõnõ (%70-80) yurtiçi harcamalar oluşturur. Bu milli ekonomiye ve Gayrisafi Milli Hasõlaya (GSMH) anlamlõ ve pozitif katkõ demektir. Yatõrõmda dõşa bağõmlõlõk ve döviz harcamasõ en alt düzeydedir. Ithal ekipman ve hizmet bedelleri yatõrõmõn çok küçük bir bölümünü oluşturur ve hidroelektrik santrallarda, diğer tüm elektrik santrallarõndan çok daha az yabancõ kaynağa ihtiyaç vardõr. Hidroelektrik santrallarõn ekonomik ömrü diğer tip santrallardan çok daha uzundur (75 yõl). Bu ilk dönemden sonra da, çok küçük bir yatõrõmla ( $/kw), elektromekanik ekipman tümüyle değiştirilip ikinci, üçüncü, dördüncü 75 yõllõk periyotlarda elektrik üretmeye devam edebilirler. İşletme gideri en düşük santral tipidir ve herhangi bir yakõt gideri yoktur. Ucuz elektrik üreterek rekabetçi elektrik piyasasõnõn oluşmasõna en büyük katkõyõ yapar. İşletme kolaylõğõ ve esneklik çok önemli bir özelliğidir. İhtiyaç duyulan tüm malzeme ve hizmetler yerli piyasadan sağlanabilir. Enterkonnekte sistemde yük dengelenmesi ve frekans düzenlenmesi gibi hayati öneme haiz fonksiyonlarõ vardõr. Yeşil enerji olduğu için AB ülkelerine ihracatõ daha kolaydõr. Buna ilave olarak, barajlarõmõzdaki muazzam depolama kapasitesi elektriğin puant saatlerde ihrac edilebilme imkanõnõ sağlar. Çevresel : Hidroelektrik santrallar çevre dostudur. Herhangi bir sera gazõ emisyonu yoktur. Kullandõğõ bir yakõt olmadõğõ için başka bir kirliliğe de neden olmazlar. Üretilen her kwsaat elektrik için kombine çevrim santrallarõ metreküp doğalgaz, ithal kömür santrallarõ 0.45 kg kömür tüketir. Termik santrallarõn ürettiği beher kwsaat başõna atmosfere toplam 1.35 kg civarõnda sera gazõ (CO 2 ve diğerleri) yaydõğõ bilinmektedir. Türkiye nin hidroelektrik kapasitesi olan yõllõk 190 milyar kwsaat elektrik ithal yakõtlõ termik santrallarda üretilirse, her yõl 41 milyar metreküp doğalgaz veya 86 milyon ton ithal kömür tüketmemiz gerekecektir. Bunun sebep olacağõ yõllõk sera gazõ emisyonu da yaklaşõk 257 milyon ton olacaktõr. Akarsularla Oluşan Erozyonun Önlenmesi. Türkiye de akarsularõn eğimi fazla olduğu için akarsular yoluyla erozyon da ciddi bir tehlikedir. Hidroelektrik santrallar için yapõlan barajlar ve bentlerin suyun hõzõnõ keserek erozyonun durdurulmasõnda önemli işlevleri vardõr. Barajlõ santrallarõn sağladõğõ bir başka çok önemli avantaj da, nehir santrallarõ, rüzgar santrallarõ, güneş enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarõnõn daha güvenilir şekilde hizmet vermelerini sağlamaktõr. Bu tür nehir akõmõna, rüzgara veya güneşe bağlõ olarak zaman zaman üretimini durdurmak zorunda olan ve bu nedenle güvenilir bulunmayan enerji üretim kaynaklarõ için buffer veya yedekleme görevi yaparak, bir anlamda onlar için enerji depolama fonksiyonunu üstlenip, daha verimli çalõşmalarõnõ temin eder. Sosyal ve Stratejik Faydalar : Enerji depolama kapasitesi vardõr. Mevcut barajlarõmõzda 6 aylõk elektrik üretimini depolayacak kapasite vardõr. Enerjide dõşa bağõmlõlõğõ azaltõr. Hidroelektrik santrallar suyun sadece düşüsünü kullanarak elektrik üretir (suyu tüketmez), ve dõşa bağõmlõlõğõ yoktur. Yöre halkõna istihdam, balõkçõlõk, sulu tarõm, su sporlarõ, taşõmacõlõk, mal ve hizmet satõlmasõ gibi sosyal ve ekonomik faydalar sağlar. Diğer stratejik faydalar. N. Nadi BAKIR 5

6 AVRUPA BİRLİĞİ PERSPEKTİFİNDEN TÜRKİYE NİN ELEKTRİK ÜRETİM POLİTİKALARI NA BAKIŞ Avrupa Birliğinin Dahili Elektrik Pazarõndaki Yenilenebilir Enerji Kaynaklarõndan Üretilen Elektriğin Teşvik Edilmesi hakkõndaki 2001/77/EC sayõ ve 27 Eylül 2001 tarihli yönetmeliği AB Bülteninde 27 Ekim 2001 tarihinde yayõmlanarak yürürlüğe girmiştir (bakõnõz ). Bu yönetmeliğin içeriği aşağõda kõsaca özetlenmektedir. Yönetmeliğin gerekçesinde aşağõdaki hususlar yer almaktadõr; Enerjide arz (kaynak) güvenliği ve çeşitliliği, çevrenin korunmasõ, ve sosyal ve ekonomik dayanõşmanõn sağlanmasõ açõlarõndan, yenilenebilir enerji kaynaklarõndan üretilen elektriğin teşvik edilmesi Avrupa Birliğinin yüksek önceliklerinden biridir. Avrupa Birliğindeki yenilenebilir enerji kaynaklarõ potansiyeli henüz tümüyle geliştirilmemiştir. Tüketilen elektrik içerisindeki yenilenebilir enerji kaynaklarõndan elde edilen elektriğin payõnõn artõrõlmasõ, Kyoto Protokoluna uyum için gerekli önlemler paketinin önemli bir unsurudur. Üye Ülkeler, yenilenebilir enerji kaynaklarõndan üretilen elektriğin payõnõn orta vadede ne olacağõna ilişkin milli hedefler tespit etmelidir ve bu milli hedefler Kyoto Protokolü ile Avrupa Birliği tarafõndan kabul edilen milli yükümlülükleriyle uyumlu olmalõdõr. Yenilenebilir enerji kaynaklarõ piyasasõ için kanuni bir çerçeve oluşturulmasõna ihtiyaç vardõr. Bu yönetmeliğin amacõnõn, yenilenebilir enerji kaynaklarõndan üretilen elektriğin dahili elektrik piyasasõndaki payõnõn artõrõlmasõnõ teşvik etmek ve gelecekte çõkarõlacak Avrupa Birliği Çerçeve Anlaşmasõna temel teşkil etmek olduğu belirtilmektedir. Bu yönetmelikte; AB ülkelerinde 2010 yõlõnda tüketilecek tüm elektriğin % 22.1 inin yenilenebilir (yeşil) enerji kaynaklõ olmasõ öngörülmekte ve rüzgar, güneş, jeotermal, dalga, gelgit, hidrolik, bio kütle, çöp ve arazi dolgularõndan elde edilen gaz, pissu tasfiye tesisleri gazõ, biyo gaz gibi kaynaklardan elde edilen enerji, yenilenebilir (yeşil) enerji olarak tanõmlanmaktadõr. Aşağõda Tablo : 2 de Avrupa Birliği ile üye ülkelerin herbirinin yönetmelikte belirtilen milli hedefleri gösterilmektedir. Türkiye nin hidroelektrik üretimi de mukayese için bu tablonun altõna ilave edilmiştir. Avrupa Birliği ülkeleri öngörülen hedeflere ulaşmak için yenilenebilir enerjiye yapõlacak yatõrõmlarõ artõrmak amacõyla, hem arz tarafõnda (yeşil sertifika, yatõrõm desteği, vergi muafiyeti veya indirimi, vergi iadesi, doğrudan fiyat desteği gibi) çeşitli teşvik ve destek politikalarõ uygulamakta, hem de talep tarafõnda yeşil enerji kullanõmõnõ yaygõnlaştõrmak için vergi muafiyetleri ve subvansiyon gibi uygulamalar yapmaktadõr. Aşağõda bazõ örnekleri verilen bu teşvik ve desteklemelerin şekli ve mekanizmalarõ ülkeden ülkeye değişmektedir. Almanya da 2000 yõlõnda çõkarõlan Yenilenebilir Enerji Kaynaklarõna Öncelik Verilmesine Dair Kanun yenilenebilir enerji kaynaklarõnõn toplam elektrik üretimi içindeki payõnõ 2010 yõlõna kadar iki misline çõkarmayõ hedeflemekte ve küçük hidroelektrik (5 MW a kadar), rüzgar, güneş, jeotermal, biomass, vs. gibi yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarõnda üretilecek elektriğin asgari fiyatõnõ, iletim ve dağõtõmõnõ düzenlemektedir. Bu kanuna göre, örneğin hidroelektrik santrallarõn 500 kw kurulu güce kadarõnõn ürettiği elektriğin kwsaatine en az 15 fenik, 500 kw kurulu gücün üstündeki kõsmõnõn ürettiği elektriğin kwsaatine en az 13 fenik, rüzgar santrallarõndan üretilen elektriğin kwsaatine en az 17.8 fenik (ilk beş yõl için) ödenecektir. Kanunun gerekçesinde, Almanya daki tüm hidroelektrik potansiyelin halihazõrda kullanõlmõş olduğu ve geriye teşvik edilerek geliştirilebilecek yalnõzca küçük hidroelektrik santrallar ile rüzgar, güneş gibi diğer yenilenebilir enerji kaynaklarõ kaldõğõ açõkça belirtilmektedir. Bu gerekçede ayrõca rüzgar santrallarõnõn teşvik nedenleri açõklanõrken, rüzgar türbinlerinin yeni bir teknoloji olduğu ve bu konudaki teşviğin Almanya da bu teknolojinin geliştirilmesine, bu alanda 20,000 kişilik ilave istihdam yarattõğõna, imalat sektörü ve ihracata katkõsõna dikkat çekilmektedir. Almanya, bu tür teşvik uygulamalarõyla karbondioksit emisyonunu 2005 yõlõna kadar (1990 dakine göre) %25 azaltmayõ, 2010 yõlõna kadar da tüm sera gazlarõ emisyonunu %21 azaltmayõ hedeflemektedir. N. Nadi BAKIR 6

7 Hollanda da 2001 yõlõnda 10,000. kwsaat e kadar olan elektrik tüketiminden kwsaat başõna 5.2 cent, bunun üzerindeki tüketimden ise 1.7 cent vergi alõnmakta, bu vergiden yeşil enerji muaf tutulmaktadõr. İsveç te rüzgar ve küçük hidroelektrik santrallarda üretilen elektriğe (arz tarafõnda) verilen subvansiyon 1.54 cent/kwsaat tir. İsveç te buna ilave olarak, rüzgar enerjisi ve küçük hidroelektrik (<1.5 MW) yatõrõmlarõna % 15 yatõrõm hibesi (investment grant) ile rüzgar enerjisi kullanõcõlarõna kwsaat başõna 2.77 cent çevre iskontosu (environmental discount) uygulanmaktadõr. (bakõnõz ) Danimarka, İsveç ve diğer bazõ ülkelerde yakõn gelecekte elektrik dağõtõmõ yapan kuruluşlarõn yeşil enerji kotasõ uygulamalarõ, yani sattõklarõ elektriğin belli bir kõsmõnõ yeşil enerji kaynaklarõndan temin etmeleri yükümlülüğü getirilecektir. Bu diğer ülkelerden elektrik ithal edecek tüketicilerin de uymak zorunda kalacaklarõ bir kota uygulamasõ olacaktõr. Bütün bu bilgilerden ortaya çõkan gerçek şudur; AB de yeşil enerji için büyük bir hareket, gayret ve teşvik görülmektedir. Tablo : 2 Yenilenebilir enerji kaynaklarõndan üretilen elektriğin bürüt tüketim içindeki payõna ilişkin Üye Ülkelerin 2010 yõlõ Milli Hedefleri de 1997 de 2010 da Üye Ülke Yeşil Elk.TWh Yeşil Elk. % Yeşil Elk. % Avusturya % 78.1 % İsveç % 60.0 % Portekiz % 39.0 % Finlandiya % 31.5 % İspanya % 29.4 % Danimarka % 29.0 % İtalya % 25.0 % Fransa % 21.0 % Yunanistan % 20.1 % İrlanda % 13.2 % Almanya % 12.5 % Birleşik Krallõk % 10.0 % Hollanda % 9.0 % Belçika % 6.0 % Lüksemburg % 5.7 % Avrupa Birliği % 22.0 % Türkiye de Hidroelektrik % 24.6 % Buna karşõn Türkiye de halihazõrda 4628 sayõlõ Elektrik Piyasasõ Kanunu n uygulanmasõ için çõkarõlacak yönetmeliklere esas teşkil etmek üzere hazõrlanan Elektrik Piyasasõ Uygulama El Kitabõ Taslağõ nda sadece Ticaret A.Ş.ne devredilecek Hidroelektrik Santrallardan bahsedilmekte ve bunlarõn ilerde ne zaman ve nasõl özelleştirilecekleri konusu detaylõ olarak irdelenmektedir. Ancak, Özel sektörün yeni inşa edeceği HES lara ilişkin herhangi bir düşünce veya öneri El Kitabõ Taslağõ nda yer almamaktadõr. Halbuki, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõnõn YİD ve Otoprodüktör portföyünde özel sektörün yapmayõ teklif ettiği toplam kurulu gücü 10,000. MW civarõnda hidrolelektrik tesis vardõ. Bu tesislerin öngörülen yõllõk enerji üretimi de 40 milyar kwsaat in üzerindeydi. El Kitabõ Taslağõ nda yenilenebilir enerji kaynaklarõnõn teşviği için ortaya konan önerilerde ise Türkiye nin halihazõrda enerji ihtiyacõnõn büyük bölümünü HES dan temin ettiğinden bahisle, mevcut veya yeni yapõlacak büyük kapasiteli HES larõn teşvik edilmesine gerek olmadõğõndan bahsedilmektedir. Halbuki, Türkiye nin en önemli yerli enerji kaynağõ olan hidroelektrik kapasitenin tümünün en erken şekilde devreye alõnabilmesi için hertürlü teşvik ve desteğe ihtiyaç vardõr. Avrupa da üye N. Nadi BAKIR 7

8 ülkelerin iç mevzuatlarõnda büyük HES larõn teşvik dõşõnda bõrakõlmasõ normaldir, çünkü hidroelektrik kapasitenin tamamõna yakõnõ zaten geliştirilmiştir. Buna rağmen, 27 Ekim 2001 tarihli AB bülteninde yayõnlanarak kesinleşen Dahili Elektrik Pazarõndaki Yenilenebilir Enerji Kaynaklarõndan Üretilen Elektriğin Teşvik Edilmesi yönetmeliğinde daha önceki taslaklarõnda 10 MW ve altõndaki tesisler için kullanõlan küçük hidro tanõmõ kaldõrõlarak hidroelektrik santrallarõn tümü nün yenilenebilir enerji kaynağõ sayõlmasõ ve teşvik edilmeleri öngörülmüştür. (bakõnõz ). Türkiye de ise hesaplanan kapasitenin büyük bir kõsmõ zaten atõl durumdadõr ve hala geliştirilmeyi beklemekte, sularõmõz boşa akõp gitmektedir. Kaldõ ki; şirketimizin yaptõğõ bir araştõrmaya göre Türkiye'nin ekonomik olarak geliştirilebilir hidroelektrik kapasitesi bugün kapasite olarak bilinen değerin en az %50 daha fazlasõ olup, yaklaşõk 190 Milyar kwh/yõl civarõndadõr. Bu kapasitenin halen kullanõlmakta olan kõsmõ sadece 40 Milyar kwh/yõl dõr. Halen kullanõlmayan 150 Milyar kwh/yõl kapasitenin geliştirilmesi için El Kitabõ nda göze çarpan herhangi bir öneri yoktur. Kullanõlmayan bu kapasitenin parasal değeri yõllõk en az 9 milyar dolardõr ve bu kapasite geliştirilmediği sürece Türk ekonomisi her yõl bu kadar kaynaktan mahrum kalacaktõr. Üstelik 9 milyar dolar değerindeki bu yeşil elektriğin tamamõ AB ülkelerine ihraç edilebilir. Buna ilave olarak, El Kitabõ Taslağõ nda küçük kapasiteli HES ve/veya nehir santrallarõnõn teşviği için de neler yapõlacağõna ilişkin spesifik bir öneri yer almamaktadõr. Genel olarak, yenilenebilir enerji teşviği için önerilen yöntem, Yeşil Enerji Kotasõ uygulamasõdõr. Bu yöntemde, enerji arzõ yapan şirketler, arz ettikleri elektriğin belli bir yüzdesini yeşil enerji kaynaklarõndan temin etmek zorundadõrlar. Bu yöntemi Türkiye Avrupa ya elektrik ihracõ için kullanabilir. Ancak, yeni geliştirilecek yeşil enerji yatõrõmlarõ için Almanya nõn kullandõğõ yöntem Türkiye için daha uygundur. Almanya 2000 yõlõnda uygulamaya soktuğu Yenilenebilir Enerji Kaynaklarõ Kanunu ile her sõnõf yeşil enerji üretimi için minimum satõn alma fiyatlarõnõ belirlemiş, arz tarafõnda yatõrõmcõya kanunla minimum fiyat garantisi sağlamõştõr. Resmi Gazetede 4 Ağustos 2002 de yayõnlanarak yürürlüğe giren Lisans Yönetmeliği nde yenilenebilir enerjiye bazõ sembolik teşvikler yer almaktadõr. Bu teşviklere raporun sonunda kõsaca değinilecektir (1), ve bunlarõn yenilenebilir enerji kaynaklarõna daha çok yatõrõmõ özendirmekten uzak olduklarõ açõktõr. EPDK (Enerji Piyasasõ Düzenleme Kurumu) nun Eylül 2002 de yayõnladõğõ Elkitabõ nda yenilenebilir enerji kaynaklarõndan üretilen elektriğin teşviği için alõnacak diğer tedbirlerin ancak ayrõ bir kanunla düzenlenebileceği ifade edilmektedir. Türkiye, hem halihazõrda hem de gelecekte üreteceği elektriğin önemli bir kõsmõnõ (2010 da %25 i) hidroelektrik santrallardan üretecektir. Avrupa Birliği ülkeleri ile yeterli bağlantõ sağlanabildiği takdirde, Türkiye nin elektrik üretimindeki bu özelliği elektrik ihracatõ için önemli bir avantaj haline gelmektedir. AB ülkeleri tarafõndan üretimi ve tüketimi teşvik edilen yeşil enerjinin önemli üreticilerinden biri olarak Türkiye bu fõrsatlarõ değerlendirmelidir. Avrupa Birliğinin enerji stratejileri, ileriki yõllarda oluşacak açõklar ile bunlarõn nasõl karşõlanacağõ ve yeşil enerji teşviklerine ilişkin temel prensipler ise bu konuda yayõnladõklarõ Green Paper da çarpõcõ biçimde yer almaktadõr (bakõnõz ) yõlõ için öngörülen toplam 800, ,000 MW kurulu gücün yaklaşõk %22 sinin yeşil enerji kapsamõnda olmasõ gerekmektedir ki, bu AB ülkelerinin bu zamana kadar ilave yaklaşõk 300 Milyar kwh/yõl yeşil enerji üretmeleri, veya komşu ülkelerden satõn almalarõ anlamõna gelmektedir. Yeni yürürlüğe giren 2001/77/EC sayõlõ yönetmelikte ise yaklaşõk 200 milyar kwh/yõl ilave yeşil enerji üretiminin 2010 yõlõna kadar gerçekleştirilmesi öngörülmektedir. Türkiye de halen kullanõlmayan 150 Milyar kwh/yõl kapasite geliştirildiği takdirde üretilen elektriğin alõcõsõ hem de daha yüksek olan yeşil enerji fiyatlarõyla- hazõr olacaktõr; AB ülkeleri.. Bu nedenle, yurt içinde özellikle yeşil enerjide arz fazlasõ hedeflenmeli ve politika olarak benimsenmelidir. Bu da hidroelektrik dahil tüm yeşil enerji yatõrõmlarõnõn aktif bir şekilde desteklenmesini gerektirir. Hidroelektrik santrallarda üretilen elektriğin tek avantajõ yeşil enerji olmasõ değildir. Bundan daha önemlisi ve ekonomik olarak da daha değerlisi, elektrik depolayarak puant saatlerdeki pik talebi karşõlayabilme özelliğidir. Temel politika olarak ülkemizin mevcut ve yeni yapõlacak depolamalõ hidrolik santrallarõnõn öncelikle puant yükleri karşõlamak üzere kullanõlmalarõ esas olmalõ, AB ülkelerine puant saatlerde enerji satõşõ hedeflenmelidir. AB ülkelerinde puant enerji ihtiyacõnõn tümünü karşõlamaya yetecek kapasitede depolamalõ hidrolik tesisler olmadõğõ için puant enerji fiyatlarõ zaman zaman çok yükselmektedir. Fiyat mertebesi için fikir vermek üzere, Amsterdam Elektrik Borsasõnda N. Nadi BAKIR 8

9 ( kõşõn puant saatlerdeki elektriğin fiyatõnõn sõk sõk cent/kwh seviyesine kadar çõktõğõ birçok gün olduğunu belirtmek isterim. Örneğin 17 Aralõk 2001 günü saat 18 de fiyat 100 Euro cent/kwh mertebesine ulaşmõş, takibeden birkaç gün aynõ saat aralõğõnda bu mertebede kalmõştõr (bakõnõz ). Türkiye nin şu anda Avrupa ile bir tek iletim hattõ bağlantõsõ vardõr, o da Türkiye nin elektrik ithali için kullandõğõ Bulgaristan bağlantõsõdõr. Bu bağlantõ toplam 1,250 MW kapasiteli ve 400 kv gerilimli iki hatttan oluşmaktadõr. Yunanistan ile de 750 MW lõk bir bağlantõ daha yapõlmasõ planlanmaktadõr. Halihazõrda kullanõlan Bulgaristan hatlarõnõn Avrupayla bağlantõsõnda da Yugoslavya geçişi nedeniyle bazõ problemler vardõr. Geçiş ülkelerinin uygulayacağõ iletim ücretleri de üzerinde durulmasõ gereken önemli bir konudur. Bütün bunlarõn hepsinden daha önemli ve çözümü zor olan sorun ise kendini ithalata alõştõrmõş Türkiye enerji sektörü nün başta bürokrasi olmak üzere- zihniyetini değiştirerek ihracata dönük faaliyetlere adapte edilmesidir. Türkiye elektrik ihracatõndan ciddi gelirler sağlayabilir. Sadece mevcut hatlar ve kapasite kullanõlsa bile yõlda milyar kwh elektrik ihracõ gerçekleştirebilir. Bu da yõllõk en az 500 milyon dolar ek gelir demektir. Türkiye enerji (elektrik) ihracatõnõ, düşünmek, planlamak ve başarmak zorundadõr. Bunun en kolay ve en doğru yolu da ülkenin kendi yenilenebilir enerji kaynağõ olan hidroelektrik potansiyelin tümünün bir an önce geliştirilmesidir. Avrupa ya yeşil enerji ve özellikle puant saatlerde elektrik ihracatõnõ sağlamak ve teşvik etmek amacõyla, Avrupa ile bağlantõnõn kapasite ve kalitesi süratle artõrõlmalõdõr. Bağlantõnõn kalite ve kapasitesini artõrmak da tek başõna yeterli değildir. Türkiye kendi şebekesinin işletme standardõnõ AB düzeyine çõkarmak zorundadõr. Mümkün olan en kõsa sürede UCTE ye (Union for the Coordination of Transmission of Energy) üye olunmalõdõr. Her ne kadar TEAŞ UCTE ye üyelik müracaatõnõ yapmõş ise de, elektrik şebekelerimiz bu üyeliğin gerektirdiği düzeyde değildir. Bu düzeye gelebilmek için TEAŞ da (İletim A.Ş.) bulunan veri tabanõnõ geliştirmek, ilave kontrol ve ölçüm sistemi, haberleşme, bilgi işlem ve hesaplaşma otomasyonu işlerinin sistem tasarõmõ ve projelendirilmesi acilen yapõlmalõdõr. Bu iki husus İletim A.Ş. nin en öncelikli ve önemli görevlerinden biri olarak belgelerde yer almalõdõr. Milli şebekenin Avrupa şebekesine bağlanmasõ ve entegrasyonu, ülkemizde enerji yatõrõmõ yapõlmasõ için en büyük teşvik ve garanti olacaktõr. UCTE üyesi Türkiye nin herhangi bir enerji yatõrõmcõsõ üreteceği elektriği AB ülkelerindeki dilediği kuruluşa serbestçe satabilecektir. Yatõrõmcõnõn yapacağõ bu gibi satõş anlaşmalarõ uluslararasõ bankalar tarafõndan garanti olarak kabul edileceği için, Türkiye de yapõlacak enerji yatõrõmlarõnõn (özellikle yeşil enerji yatõrõmlarõ) finansman sorunu tamamen çözülecektir. Bu, Türkiye de Enerji sektörüne yapõlacak yatõrõmõ ve yabancõ sermaye akõşõnõ da hõzlandõracaktõr. SONUÇ ve ÖNERİLER Sonuç olarak 4628 sayõlõ Elektrik Piyasasõ Kanununa göre hazõrlanacak yönetmeliklerde hidroelektrik tesislere yatõrõmõ teşvik edici ve özendirici hükümler yer almalõdõr. Yapõlmasõ gerekenler aşağõda bir kere daha özetlenmektedir; Hidroelektrik tesisler için lisans ücretleri göreceli olarak daha düşük olmalõdõr (1). Lisans süreleri en az 49 yõl olmalõdõr (1). Lisans süresi sonunda yeniden lisans alabilme hükmü konulmalõdõr. Hidrolik santrallarõn elektro-mekanik bölümlerinin ekonomik ömrü 75 yõl, yatõrõmõn büyük bir kõsmõnõ oluşturan diğer bölümlerinin ömürleri ise yüzlerce yõldõr. Bu sebepten gelişmiş ülkelerde hidrolik tesislerin lisans süreleri çok uzundur (ABD deki uygulama için bakõnõz ). Ülkemizde ise büyük bir yanlõş yapõlarak, Yap- İşlet-Devret modelli hidrolik santrallarda süre yõl ile sõnõrlandõrõlmõştõ. Bu hatalõ karar hidrolik enerji yatõrõmlarõnõn önünü kesmiştir. Aynõ hata bir daha tekrarlanmamalõdõr. Kredi ödemelerinin yoğun olduğu ilk 8-10 yõl boyunca hidroelektrik tesislerinin ürettiği beher kwsaat enerji için yeşil enerji teşviği uygulanabilir. Daha sonraki dönemler için böyle bir teşviğe gerek yoktur. Bunu karşõlamak için ise termik santrallarõn ürettiği beher kwsaat için cent (sebep olduklarõ dõşsal maliyetler karşõlõğõnda) sürşarj uygulanabilir. N. Nadi BAKIR 9

10 Özellikle küçük ve mini hidrolektrik santrallara yapõlacak yatõrõmlarõn hõzlandõrõlmasõ ve teşviği amacõyla fiyat/tarife garantisi getirilmelidir (Avrupa Birliği yukarda bahsedilen 2001/77/EC sayõlõ yönetmeliği ile hidroelektrik santrallarõn tümünün yenilenebilir enerji kapsamõ içinde teşvik edilmesini öngörmektedir ve Türkiye nin de bu yönetmelik hükümlerine uygun tedbirleri almasõ hem gerekli hem de Türkiye için daha yararlõdõr). Yalnõzca santral yatõrõmlarõnõn değil, bu santrallarda kullanõlacak elektro-mekanik aksam ile kontrol sistemlerinin de yurt içinde üretiminin teşvik edilmesi gerekir. Hidroelektrik tesislere kamu yatõrõmlarõnõn da sürmesini temin için, DSİ veya TETTAŞ a ait işletmedeki hidroelektrik santrallarõn ürettiği elektriğe cent/kwh sürşarj uygulanarak yõllõk ortalama 700 milyon dolar ek kaynak yaratõlabilir. Türkiye nin elektrik üretim stratejilerinde birinci öncelik hidroelektrik potansiyelin geliştirilmesi olmalõ, özellikle yeşil enerjide arz fazlasõ ve elektrik ihracatõ hedeflenmelidir. Arz fazlasõ daha fazla rekabet, daha ucuz fiyat ve elektrik ihracatõ demektir. Yeşil enerjinin iyi fiyatlarla AB ülkelerine ihracatõ için Türkiye kendi iletim ve dağõtõm şebekesini avrupa standartlarõna getirmeli, avrupa bağlantõlarõnõn kapasite ve kalitesini artõrmalõdõr. Bu bağlantõlarõn kapasite tahsisinde öncelik yeşil enerjiye verilmeli, iletim, dağõtõm ve bağlantõ ücretleri yeşil enerji için daha düşük tutulmalõdõr. Kaldõ ki, Türkiye de hiçbir teşvik olmadan da gerçekleştirilebilecek ekonomik verimlilikte birçok hidrolelektrik tesis vardõr. Yapõlmasõ gereken bu tesislere yatõrõm yapmayõ arzu eden özel teşebbüsün önüne ilave engeller çõkarmamaktõr. Bir türlü öngörüldüğü gibi çalõştõrõlmamõş olan Yap-İşlet-Devret modeli, bu tür engellemeler için son örnek olarak kalmalõ ve Enerji Piyasasõ Düzenleme Kurulu özel sektörün enerji tesislerine yatõrõm yapmasõnõ teşvik için bu engelleri kaldõrarak veya hiç değilse azaltarak güven ortamõ yaratmalõdõr. (1) EPDK (Enerji Piyasasõ Düzenleme Kurumu) tarafõndan Resmi Gazetede 4 Ağustos 2002 tarihinde yayõnlanarak yürürlüğe giren yeni Lisans Yönetmeliği bütün nehir santrallarõ ile 20 MW ve altõnda kurulu gücü olan barajlõ hidroelektrik santrallarõ yenilenebilir (yeşil) enerji kaynağõ olarak tanõmlamaktadõr. Bu yeni Lisans Yönetmeliği ne göre; yenilenebilir enerji kaynaklarõna yatõrõm yapan yatõrõrmcõlar hem lisans alma ücretinin yüzde birini ödeyecek, hem de, tesisin EPDK na verilen programa uygun şekilde işletmeye alõnmasõ koşuluyla, işletmenin ilk sekiz yõlõnda yõllõk lisans ücreti ödemeyeceklerdir. Ayrõca, yenilenebilir enerji kaynaklarõnõn iletim ve dağõtõm sistemine bağlantõda öncelik sahibi olacağõ belirtilmektedir. Yeni Lisans Yönetmeliği lisans süresinin 49 yõla kadar uzatõlmasõna imkan sağlamaktadõr. N. Nadi BAKIR İnş.Yük.Müh. ERE Müh. İnş. ve Tic. A.Ş. Anadolu Bulvarõ, 11. Sokak no Söğütözü, Ankara e-posta : nbakir@ere.com.tr Internet Adresi : N. Nadi BAKIR 10