Dünya Mirasý Kavramýnýn Tarihçesi

Transkript

1 Dünyanýn yedi harikasýndan biri sayýlan Ýskenderiye Fenerinin Alman Arkeolog Prof. H. Thiersch tarafýndan 1909 yýlýnda çýkarýlan temsili çizimi. Dünya Mirasý Kavramýnýn Tarihçesi Dünyamýz, gerek tabiat kuvvetlerinin, gerekse yaratýcý insan dehasýnýn meydana getirdiði eþsiz güzelliklere ev sahipliði yapmaktadýr. Yerkürenin ve insan topluluklarýnýn evrimiyle meydana gelmiþ bu þaheserler içimizi yaþama sevinci ile doldurur ve yaþadýðýmýz hayata deðer katar. Bu yüzdendir ki, sahip olduðumuz bu kýymetli þaheserler çok eskiden beri insanlara heyecan vermiþ, bunlarýn saptanmasý ve kayda geçirilmesi için kimi giriþimler olmuþtur. Dünyanýn Yedi Harikasý ifadesi kulaklara tanýdýk geliyor deðil mi? Aslýnda bu, dünyadaki güzelliklere deðer verildiðini gösteren çok eski ve cýlýz bir giriþimdir sadece. Dünyada yedi deðil, yüzlerce, binlerce harika olduðu kesindir. Yine de bu kayýt altýna alma giriþimini, çok erken bir duyarlýlýðýn simgesi olarak görmek ve kutlamak gerek. Bu fikrin oluþumu, Ý.Ö. 5. yüzyýla, Herodot'un tarih kitabýna kadar geri gider. Daha birkaç on yýl geçmeden, Yunanlý yazarlar dünya çapýnda önem taþýyan abidelerden söz etmeye baþlamýþlardýr. Ýskenderiye Kitaplýðý'nýn yöneticisi Cyrene'li Callimachus (ÝÖ ), Dünyadaki Harikalar Koleksiyonu adlý kitabýnda dünyadaki yedi harikadan söz eder ve bunlarýn isimlerini sayar. Fakat ne yazýk ki, Ýskenderiye Kütüphanesi'nin yanmasýyla bu eser de yok olmuþtur. Ortaçaðda liste Saray Bosna - Mostar Köprüsü restorasyon çalýþmalarý. Yugoslav iç savaþýnda tahrip olan Mostar Köprüsü daha sonra UNESCO nun katkýlarý ile restore edildi. yeniden derlenecek ve bunlara Antikçaðýn Etkileyici Yedi Abidesi denilecektir. Dünyamýzýn sahip olduðu güzelliklere yönelik ilgi, günümüze dek varlýðýný sürdürmüþtür. Fakat bu ilginin, geçmiþtekinden farklý olarak bir koruma bilinciyle birlikte þekillendiði söylenebilir. Modern dönemlerde insan kaynaklý etkenlerin, en az doðal afetler kadar tahrip edici olabildiðine defalarca tanýklýk eden insanoðlu (örneðin savaþta bombalarýn hedefi olan Mostar Köprüsü ya da Afganistan'da Taliban tarafýndan yerle bir edilen dev Buda heykellerini düþünmek yeterli), doðal ve kültürel þaheserleri korumak konusunda özel bir hassasiyet geliþtirmiþtir. Bunun en önemli nedeni, bu ender güzelliklerin biricik ve yeri doldurulamaz nitelikte olduðunun anlaþýlmasýdýr. Bütün görkemiyle akan devasa Iguaza Þelalesi'nin kurumasý ya da Çin Seddi'nin yýkýlmasý durumunda, telafisi mümkün olmayan bir kayýpla karþý karþýya kalacaðýmýz açýktýr. O yüzden bizlere düþen görev, dünyanýn ender bulunan deðerlerini kaybetmesine engel olmaktýr. Birleþmiþ Milletler'in Eðitim, Bilim ve Kültür Organizasyonu (UNESCO) kolu, bu gereklilikten yola çýkarak Dünya Miraslarý kavramýna baþvurmuþ ve çok önemli bir giriþime imza atmýþtýr. Bu projenin temel felsefesini iki maddede özetlemek mümkündür: 1. Sahip olduðumuz doðal ve kültürel deðerler, geçmiþten devraldýðýmýz, korumak ve geleceðe aktarmakla yükümlü olduðumuz miraslardýr. 2. Bu miraslar, içinde yer aldýklarý ülke sýnýrlarýna bakýlmaksýzýn, tüm insanlýða aittirler. Dikkat edilirse insanlýðýn ortak mirasý ifadesine baþvurularak, zamansal ve coðrafi sýnýrlamalarýn ötesine geçen bir tanýma gidilmektedir. Yani zamansal açýdan, dünya miraslarýnýn yalnýzca bugünün insanýna deðil, hem geçmiþ hem de gelecek kuþaklara, yani tüm insanoðluna ait olduðu vurgulanmaktadýr. Bu tanýmlama, bugünün insanýna geçmiþ ile gelecek arasýnda «köprü» olma sorumluluðunu yüklemektedir. Öte yandan coðrafi açýdan da miraslarýn bulunduklarý bölgenin ulusuna deðil, tüm dünya milletlerine ait olduðu ilan edilerek, koruma görevinin «ulusal» deðil, «uluslararasý» bir sorumluluk olduðuna dikkat çekilmektedir. Zira kültür ve tabiat miraslarý, UNESCO'nun ifadesiyle insanlýðýn yeri doldurulamaz yaþam ve ilham kaynaklarýdýr. Onlar bizim mihenk taþlarýmýz, referans noktalarýmýz ve kimliðimizdir. UNESCO bu doðrultudaki hedefini, insanlýða ait olduðu düþünülen deðerlerin, kültürel ve doðal miraslar olarak tespit edilmesi, muhafaza altýna alýnmasý ve korunmasý yönünde teþvik edici olmak biçiminde tanýmlamaktadýr. 8

2 Dünya Mirasý Merkezi Çin Seddi insan eliyle yapýlmýþ en muazzam eserlerden birisidir. UNESCO'nun Dünya Miraslarý misyonu þöyle tarif edilir:?ülkeleri Dünya Mirasý Sözleþmesi'ni imzalamaya, kültürel ve doðal miraslarýný korumaya teþvik etmek;?taraf ülkeleri ulusal sýnýrlarý içinde bulunan, Dünya Miraslarý listesine girebilecek alanlarý belirlemek konusunda cesaretlendirmek;?taraf ülkeleri, dünya mirasý alanlarýný koruma noktasýnda yönetim planlarý oluþturmaya ve bildirim sistemleri kurmaya özendirmek;?taraf ülkelere, sahip olduklarý dünya miraslarýný korumak hususunda teknik destek ve profesyonel eðitim sunmak;?tehlike altýndaki Dünya Mirasý alanlarý için acil yardým sunmak; Afganistan - Bamyan daki Buda Heykelleri UNESCO ya baðlý olarak P a r i s t e ç a l ý þ m a l a r ý n ý sürdüren Dünya Mirasý Merkezi (World Heritage Center), 1992 yýlýnda kurulmuþtur. Öncelikle Sözleþme nin uygulanmasýna iliþkin görevleri hýzla ve etkili bir þekilde yerine getirmekle yükümlüdür. Diðer görevleri ise, taraf olmayan ülkeleri sözleþmeyi imzalamaya özendirmek; taraf ülkeleri, Dünya Mirasý Listesi ne girecek yeni adaylar belirlemeye teþvik etmek; taraf ülkelerdeki S ö z l e þ m e y e b a ð l ý uygulamalarý takip etmek; koruma kurullarý oluþturma, y ö n e t i m, k o r u m a v e r e s t o r a s y o n s ü r e c i n i yönetecek ekibi eðitme gibi konularda taraf ülkelere destek vermek; yeni projeler oluþturulmasýna yardýmcý o l m a k v e u y g u l a m a süreçlerini kolaylaþtýrmak; bu amaçla ekstra bütçeleri harekete geçirmek; doðal ya da insani nedenlerle tehlike altýna giren miraslara iliþkin ivedilikle karar almak.?taraf ülkelerin, Dünya Miraslarýný koruma konusunda toplumsal bilinci arttýrmak için yaptýklarý etkinliklere destek vermek;?miraslarýn konumlandýðý bölgelerdeki yerel nüfusu koruma programlarýna katýlmaya özendirmek;?kültürel ve Doðal Dünya Miraslarý'nýn korunmasý konusunda uluslararasý iþbirliklerini teþvik etmek. Þimdi bu koruma ve yaþatma programýnýn nasýl þekillendiðine göz atalým. BAÞARI ÖYKÜLERÝ 10: WIELICZKA TUZ MADENÝ (POLONYA) 13. yüzyýldan beri aktif olarak çalýþan bu muhteþem maden, 1978 yýlýnda Dünya Mirasý ilan edilen ilk on iki bölgeden biri olmuþtur. 300 kilometreyi bulan koridorlarýnda çok sayýda sanat çalýþmasýna ve tuzdan yapýlmýþ heykele rastlamak mümkündür. Biz de 2006 yýlýnda seyahat rotamýzý bu bölgeye çevirmiþtik. Tamamý tuz olan bu daðýn içinde, yerin üç yüz metre altýnda, 400 metre karelik dev bir kilise alaný görmek büyüleyiciydi. Hala düðünlerin organize edildiði bu alanda, duvarlar heykeller ve tablolar ile doludur. Tümü de, duvardaki tuz bloklarýný iþleyerek yapýlmýþtýr ve yaratýcýlarý, isimleri bile hatýrlanmayan maden iþçileridir. 800 sene boyunca bir dantel gibi iþlenerek meydana getirilen bu eserler, ne yazýk ki 19. yüzyýlýn sonunda kullanýlmaya baþlanan suni havalandýrma sisteminin yarattýðý rutubet nedeniyle yok olma tehlikesiyle karþý karþýya kalmýþtýr yýlýnda Tehlike Altýndaki Dünya Mirasý Listesi ne alýnan Wieliczka Tuz Madeni için hem Polonya hükümeti hem de uluslararasý kamuoyu ortak bir çalýþma baþlatmýþtýr. Dokuz yýllýk etkili bir çalýþma sonucunda kurulan rutubet engelleyici sistem, bölgenin Aralýk 1998 de Tehlike Altýndaki Dünya Mirasý Listesi nden çýkarýlmasýný ve gelecek kuþaklara armaðan edilmesini saðlamýþtýr. Meksika - Chichen-Itza 9

3 Dünya Miraslarý Projesi Nasýl Ortaya Çýkmýþtýr? Mýsýr - Abusimbel Miraslarý korumak konusunda uluslararasý bir hareket oluþturma fikri, ilk olarak Birinci Dünya Savaþý ndan sonra doðdu. Modern teknolojinin yarattýðý çevresel deðiþimler üzerine giderek artan bir uluslararasý duyarlýlýk ise, 1960 lara damgasýný vuran bir geliþmeydi senesinde Mýsýr hükümeti, Nil nehri üzerinde kurulacak Nasýr Barajý sebebiyle sular altýnda kalacak Abu Simbel ve Philia mabetlerinin kurtarýlmasý için UNESCO dan yardým istedi. Mýsýr ve Sudan hükümetlerinin baþvurusu üzerine, UNESCO Antik Mýsýr Uygarlýðý ndan günümüze gelen bu nadide eseri korumak amacýyla uluslararasý bir çalýþma baþlattý. Elli ülkenin baðýþlarýyla oluþturulan 80 milyon dolarlýk fon, arkeolojik çalýþmalarýn hýzlandýrýlmasý ve mabetlerin güvenli bir yere taþýnmasý için kullanýldý. Bu baþarýnýn en mühim yönü, dünya miraslarýnýn korunmasý konusunda uluslararasý dayanýþmanýn önemini göstermesiydi. Bu sürecin ardýndan UNESCO nun baþýný çektiði üç büyük kuruluþ, 1966 daki sel baskýnýndan sonra Floransa merkez bölgesinin restorasyonu, Venedik te her kýþ gerçekleþen sel baskýnlarýnýn yol açtýðý sorunlarýn çözümü, Moenjodoro (Pakistan) bölgesindeki arkeolojik kalýntýlarýn koruma altýna alýnmasý ve Borobodur Mabedi nin (Endonezya) restorasyonu gibi kampanyalara öncülük etti lerde bu iyi niyetli çalýþmalar somut bir çerçeveye oturdu ve Birleþmiþ Milletler in Çevre Programý, UNESCO nun Ýnsan ve Biosfer Programý ile Milli Parklar a iliþkin uluslararasý konferansta kendisini gösterdi. Her bir toplantý dünya sözleþmesi fikrinin tartýþýldýðý ve onaylandýðý mecralara dönüþtü ve sonuç, UNESCO nun 1972 deki genel konferansýnda kabul edilen Dünya Doðal ve Kültürel Mirasý Koruma Sözleþmesi oldu. Bu sözleþme, doðal ve kültürel miraslarý korumak konusundaki iki farklý giriþimi tek bir çerçevede birleþtirdi. Bu fikir, Amerika Birleþik Devletleri nin bir giriþiminden doðmuþtu de Washington da düzenlenen bir Beyaz Saray Konferansý nda, dünyadaki doðal ve tarihsel kýymetlerin bugünün ve yarýnýn dünya vatandaþlarý adýna korunmasý hususunda uluslararasý iþbirliðini teþvik etme kararý alýndý yýlýnda da Uluslararasý Doðayý Koruma Birliði (International Union for Conservation of Nature IUCN), kendi üyelerine benzer bir teklif sundu. Bu teklifler, 1972 yýlýnda Stockholm de düzenlenen Birleþmiþ Milletler toplantýsýna taþýndý. Böylece Paris te düzenlenen 16 Kasým 1972 tarihli toplantýda, tüm bu fikirleri içeren tek bir sözleþme metni üzerinde anlaþýlmýþ oldu. Bu sözleþme, Dünya Mirasý Listesi ne girmeyi hak eden doðal ve kültürel alanlarýn niteliklerini tanýmlar. Potansiyel dünya miraslarýnýn belirlenmesi ve mevcutlarýn korunmasý hakkýnda taraf devletlere düþen sorumluluklarý belirler. Sözleþmeye imza atan her ülke, yalnýzca kendi sýnýrlarý içinde konumlanmýþ Dünya Mirasý alanýný korumakla deðil, kendi ulusal miraslarýný da korumakla yükümlüdür. Taraf ülkeler doðal ve kültürel mirasý koruma sürecini yerel planlama programlarýyla bütünleþtirmeye, koruma alanlarýnda görevli kadrolar oluþturmaya, koruma amaçlý bilimsel ve teknolojik araþtýrmalara giriþmeye, miraslara topluluðun gündelik yaþamýnda bir iþlev kazandýracak ölçüleri belirlemeye özendirilir. Dünya Mirasý Fonu nun nasýl kullanýlýp, yönetileceðini ve uluslararasý mali desteðin hangi durumlarda devreye sokulacaðýný belirler. Sözleþme, taraf devletlerin koruma süreci konusunda Dünya Mirasý Komitesi ne düzenli olarak rapor vermesini zorunlu kýlar. Dünya Miraslarýna verilen kamusal desteði güçlendirmek, eðitici ve öðretici programlarla koruma sürecini güçlendirmek konusunda taraf devletleri yönlendirir. Endonezya - Borobudur Avustralya, Aðustos 1974 de Sözleþme ye onay veren ilk ülke olmuþtur. Bugün itibariyle (2009) Birleþmiþ Milletlere üye 191 ülkeden 186 sý bu ilkeleri benimseyip imza atarak, state party (taraf devlet) unvanýný almýþ ve uluslararasý bir koruma programýnýn parçasý olduðunu ilan etmiþtir. Türkiye ise bu sözleþmeyi 1983 yýlýnda onaylamýþtýr. Ýlk defa 1978 de 12 bölgeyi «Dünya Mirasý» ilan eden komite, þimdiye kadar 33 toplantý yapmýþ ve bunun sonucunda, Sözleþmeye taraf ülkelerden 148 inde 689 u insan yapýsý (kültürel) 176 sý tabiatýn kendiliðinden yarattýðý doðal ve 25 i karma (hem kültürel, hem doðal) olmak üzere toplam 890 noktayý Dünya Mirasý ilan etmiþ ve koruma altýna almýþtýr. Bunlardan 30 u þu anda Tehlike Altýndaki Kültür Mirasý listesinde olup, kurtarýlmalarý için acil eylem planý uygulanmaktadýr. Tehlike bertaraf edildiðinde koruma altýndaki alan yeniden Dünya Mirasý Listesi ne taþýnmakta; yeni bir tehditle karþýlaþan miraslar ise risk listesine kaydýrýlmaktadýr. 10

4 Dünya Mirasý Amblemi Neyi Simgeler? Dünya Miraslarý projesi, dünyanýn 830 ayrý noktasýnda tek bir amblemle temsil edilir. Ortak duyarlýlýðý ve sorumluluðu ifade eden bu amblem, Belçikalý Michel Olyff tarafýndan UNESCO için özel olarak tasarlanmýþ ve 1978 yýlý içinde Dünya Miraslarý Komitesi nin ikinci oturumunda Dünya Mirasý Sözleþmesi nin resmi amblemi olarak kabul edilmiþtir. Amblem, bulunduðu yerdeki doðal ya da kültürel mirasýn uluslararasý bir iþbirliðince korunduðunu anlatýr. Yalnýzca orada bir dünya mirasý bulunduðunu iþaret etmekle kalmaz, ayný zamanda Sözleþme yi ve taraf devletlerin Sözleþmeye olan baðlýlýðýný da simgeler. Ayrýca fon yaratma sürecinde bir marka olarak iþlev görür. Dünya Mirasý Amblemi nin kullanýmýna iliþkin rehberde, amblemin dünya mirasýnýn görünüþünü bozmayacak, fakat bütün turistlerin kolaylýkla görebileceði bir konumda yer almasý gerektiði anlatýlýr. Tabelada yer alacak yazýnýn, miras alanýnýn taþýdýðý istisnai deðeri vurgulamasý ve alanla ilgili kýsa ve kullanýþlý bir bilgi sunmasý istenir. Dünya Mirasý logosu Belçikalý Michel Olyff tarafýndan hazýrlandý ve 1978 yýlýndan beri kullanýlýyor. Þekil olarak amblem, dünyadaki doðal ve kültürel çeþitliliðin aslýnda bir bütün olduðunu simgeler. Ortadaki kare insan yaratýcýlýðý ve yeteneðinin ürünlerini sembolize ederken, etrafýndaki çember doðanýn bize sunduðu armaðanlarý anlatýr. Amblemin çembersel düzeni ayrýca, insanlýðýn sahip olduðu tüm miraslarýn küresel bir koruma altýnda olduðunu ifade eder. Çemberin dýþýnda üç dilde yazýlmýþ Dünya Mirasý ifadesi yer alýr. Bazý ülkeler bu sembolü kullanýrken, ifadelerden birini kendi dillerinde yazarlar. Dünya Mirasý Sertifikasý Neyi Temsil Eder? Dünya Mirasý Kurulu Dünya Mirasý listesine dahil olan yerlere bu tanýma ile ilgili bir belge gönderir. UNESCO Genel Direktörü nün imzasýný taþýyan bu belge, o yerin artýk sonsuza kadar Dünya Mirasý sayýlacaðýnýn bir kanýtýdýr. Sözleþme metninde þu ifadeler yer alýr: Dünya Mirasý Komitesi, i Dünya Mirasý Listesi ne kaydetmiþtir. Bu listede yer almak, kültürel ve doðal bir bölgenin istisnai bir evrensel deðere sahip olduðunu ve insanlýk adýna korunmasý gerektiðini kanýtlar. Sözleþmeye Ýmza Atmanýn Getirdiði Faydalar Nelerdir? Sözleþmeyi imzalayan taraf ülkeler, dünyanýn doðal ve kültürel miraslarýný sakýnmak ve üzerine titremek noktasýnda el ele vermekle, gelecek kuþaklara ortak mirasýmýzý aktarmak üzere müþterek bir yükümlülüðü kabul etmiþ sayýlýr. Sözleþmeye imza atmanýn ve listede yer alan miraslardan birkaçýna sahip olmanýn getirdiði prestij, miraslarýn korunmasý konusunda büyüyen bir farkýndalýðýn katalizörü iþlevini görür. Bilhassa geliþmekte olan ülkeler için bunun faydasý, Dünya Miraslarý Fonu na ulaþmakta yatar. Her yýl yaklaþýk 4 milyon dolar, taraf ülkelerin tanýmlama, koruma ve tanýtma etkinliklerini desteklemek için kullanýlmaktadýr. Ýnsan ya da doða kaynaklý bir felaketin neden olduðu acil durumlarda devreye giren destek de ayrýca önemlidir. Tehlike Altýndaki Dünya Miraslarý Listesi nde yer alan bölgeler için hem kamuoyunun dikkati çekilir, hem de gerekli fonlar harekete geçirilir. Taraf ülkeler, kapsamlý bir planlama ve takip deneyiminden yararlanma olanaðýna da kavuþurlar; uzmanlar, yerel koruma ekiplerine gerekli eðitimi sunar. Tüm bunlara ek olarak belirli bölgeleri Dünya Miraslarý Listesi ne sokmak, bunlarýn önemi ve deðeri konusunda artan bir kamusal bilinç yaratýr ve söz konusu yerlerde yoðunlaþan bir turist hareketine yol açar. Ýyi planlandýðýnda ve yönetildiðinde bu turist hareketi hem bölgeye, hem de yerel ekonomiye önemli mali katký sunabilir. 11 Dünya Kültür Mirasý listesine alýnan yerlere tahsis edilen sertifika örneði

5 Dünya Mirasý Olarak Kabul Edilme Kriterleri Nelerdir? UNESCO, Dünya Doðal ve Kültürel Mirasý Koruma Sözleþmesi nde bir yerin Dünya Mirasý olarak kabul edilebilmesi için bazý net kriterler belirlemiþtir. Bu kriterlerin biri ya da birkaçýna uyan bölgeler, Dünya Mirasý sayýlmayý hak etmektedirler. Komite, yalnýzca altýncý kriterin tek baþýna uygulanmamasýný önermektedir. Buna karþýn Mimar Sinan ýn yapýtý Mostar Köprüsü, 2005 yýlýnda istisnai bir durum olarak yalnýzca altýncý kriterle Dünya Mirasý Listesi ne alýnmýþtýr. Sertifika Dünya Mirasý Komitesi UNESCO Dünya Mirasý Merkezi (World Heritage Center), Dünya Mirasý K o m i t e s i t a r a f ý n d a n yönetilir. Ýki yýlda bir taraf ülkelerden seçilen 21 üyeden oluþan komite, yýllýk olarak toplanýr ve gerekli kararlarý alýr. Komitenin temel görevleri, Dünya Mirasý Listesi ne girmeye hak kazanan adaylarý belirlemek; Sözleþmenin uygulanmasýna iliþkin meseleleri ele almak; tehlike altýndaki dünya miraslarýný saptamak; uluslararasý d e s t e k ç a ð r ý l a r ý n ý d e ð e r l e n d i r m e k ; Sözleþmenin getirdiði sorumluluklara uymak konusunda taraf ülkeleri y ö n l e n d i r m e k v e desteklemek; Dünya Mirasý özelliðini yitiren yerleri l i s t e d e n ç ý k a r m a k ; g e r e k s i n i m l e r d o ð r u l t u s u n d a D ü n y a Mirasý Fonu nu yönetmektir. Komite, Paris te bulunan ve UNESCO nun bir parçasý olan küçük bir sekretarya (Dünya Mirasý Merkezi) aracýlýðýyla iþ görür. Baþlangýçta kriter prosedürü, Kültürel Miras için 6, Doðal Miras için 4 olmak üzere, c1, c2, c3, c4, c5, c6 ve n1, n2, n3, n4 biçiminde tanýmlanýrken, aþaðýda da görüleceði gibi sonradan bu sistemden vazgeçilmiþ ve kriterler deðiþmeden kalsa da, 1 den 10 a kadar numaralandýrma düzenine geçilmiþtir. Bunardan ilk altýsý kültürel miraslarý, son dördü de doðal miraslarý ilgilendirir. Merkeze baðlý organlar bütün bir yýl çalýþýr ve senede bir defa aþaðý yukarý on beþ gün süren bir toplantýdan sonra, çok sayýda adayý bu on kritere göre deðerlendirir ve Dünya Mirasý Listesi ne alýnmayý hak eden yerleri açýklarlar. Þimdi gelin, kriterlere daha yakýndan bakalým: 1. Yaratýcý insan dehasýný gösteren bir þaheser olmalý. 2. Bu eser, bir zaman diliminde veya bir bölgede insani deðerlerin geliþimini göstermeli. Bu gözlenebilir geliþme, mimaride, teknolojide, anýtsal yapýlarda, þehir planlamasýnda veya toprak kullanýmýnda olabilir. 3. Bu eser, yaþayan ya da ortadan kaybolmuþ bir medeniyete veya eþsiz bir kültür geleneðine ait nadide bir örnek olsun. 4. Öyle bir teknolojik yapý veya mimarisi olmalý ki, bu eser insanlýk tarihinin önemli bir dönemini bize resmedebilsin. 5. Ýnsanoðlu karayý ve denizi kullanarak öyle muhteþem bir yerleþim yeri kurmuþ olsun ki, insanlýk, herhangi bir tahribat halinde bu tarihi deðerin kaybolma tehlikesi ile karþý karþýya kalsýn. 6. Öyle bir eser olmalý ki, halen yaþayan geleneklerle iç içe olsun ve edebi ya da sanatsal açýdan ayrýcalýklý uluslararasý bir anlam taþýsýn. 7. Olaðanüstü, eþi bulunmaz bir doðal güzellik ve estetiðe sahip olsun. 8. Öyle seçkin ve önemli bir doðal yapý olsun ki, bize dünyanýn oluþumu ve insanlýk tarihinin aþamalarý hakkýnda bilgi versin. 9. Akarsularda veya denizlerde öyle bir yer olmalý ki, bize ekolojik ve biyolojik olarak dünyanýn milyonlarca yýldýr süregelen ve halen devam eden fauna ve flora geliþimini göstersin. 10. Öyle bir yer olmalý ki, orada bitki ve hayvan türlerinin tarihsel deðiþim aþamalarý ayný anda gözlenebilsin ve bu deðerler þu anda yok olma tehlikesiyle karþý karþýya kalsýn. Bilim açýsýndan da bunlarýn korunmasý uluslararasý bir öneme sahip olsun. Bu koruma bilincinin otuz yýlda varmýþ olduðu nokta, gelecek yýllar için umutlu olmaya izin vermektedir. Dünya ancak bu kültürel ve doðal þaheserleriyle birlikte güzeldir. Bu güzelliði yaþamak, yaþatmak ve gelecek kuþaklara iletmek, asli görevimizdir. Dünya Mirasý projesi, bunun için þimdilik en etkili araç olarak görünmektedir. Geçici Liste Nedir, Ne Anlama Gelir? Hükümetler, kendi ulusal sýnýrlarý içinde bulunan ve Dünya Mirasý Listesi nde yer alabilecek doðal ve kültürel deðerleri UNESCO ya bildirirler. Bu bildirimler, Tentative List te (Geçici Liste) toplanýr. Bu liste beþ ya da on yýl içinde adaylýk için baþvurmasý tasarlanan bölgelerin geniþ bir envanteri niteliðindedir. UNESCO, taraf devletleri ilgili sivil toplum kuruluþlarý, partnerler, sponsorlar ve yerel yönetimler ile iþbirliðine giderek geçici liste oluþturmaya teþvik etmektedir. Bugün itibariyle Tentative List te 155 taraf devletin önerdiði, 1343 doðal ve kültürel varlýk yer almaktadýr. Bu bölgelerden biri aday konumuna gelmeden önce en az bir yýl Tentative List te yer almak zorundadýr. Adaylýk sürecinde, UNESCO temsilcileri hükümetçe hazýrlanan ayrýntýlý dosyayý etüt ederler ve ardýndan, baðýmsýz kuruluþlar (International Council on Monuments and Sites ICOMOS; World Conservation Union IUCN) tarafýndan gerçekleþtirilen yerinde inceleme sürecine 12

6 geçilir. Ýncelemeler sýrasýnda Dünya Mirasý Kriterleri ne baþvurulur ve aday bölgenin kriterlerden kaçýna uyduðu araþtýrýlýr. Eðer bölge bir ya da birden fazla kritere uyuyorsa, kurul olumlu rapor hazýrlayacak ve UNESCO Dünya Mirasý Komitesi ne gönderecektir. Yýlda bir kez toplanan komite raporu inceleyip onay verebileceði gibi, kararý erteleyerek daha ayrýntýlý bilgi talep etme yetkisine de sahiptir. Eðer karar olumlu olursa, söz konusu bölge artýk bir Dünya Mirasý statüsü kazanacaktýr. Türkiye nin Geçici Listesi aþaðýdaki gibidir; daha ayrýntýlý bilgiyi kitabýmýzýn ikinci bölümünde bulabilirsiniz. 1. Efes Antik Kenti 2. Karain Maðarasý 3. Selimiye Camii ve Külliyesi 4 Bursa ve Cumalýkýzýk Osmanlý Kentsel ve Kýrsal Yerleþimleri 5. Konya Selçuklu Baþkenti 6. Alanya Kalesi ve Tersanesi 7. Selçuklu Kervansaraylarý 8. Ýshak Paþa Sarayý 9. Harran ve Þanlýurfa Yerleþimleri 10. Diyarbakýr Kalesi ve Surlarý 11. Mardin 12. Ahlat Mezar Taþlarý ve Osmanlý Kalesi 13. Sümela Manastýrý 14. Alahan Manastýrý 15. St. Nicholas Kilisesi 16. St. Paul Kilisesi, St. Paul Kuyusu ve Çevresi 17. Kekova 18. Güllük Daðý - Termessos Milli Parký 19. Afrodisyas 20. Likya Þehirleri 21. Sagalassos 22. Çatalhöyük 23. Perge Almanya Quedlinburg Dünya Doðal ve Kültürel Mirasý Koruma Sözleþmesi Yeni Zelanda - Tongoriro NP Bir Seyahat Rotasý Olarak Dünya Miraslarý Listesi Bugün giderek daha fazla sayýda insan, Dünya Miraslarý Listesi ni bir seyahat rotasý olarak görmekte ve gezi planlarýný bu rotaya göre çizmektedir. Dünya Mirasý Listesi nde yer alan bölgeler, yabancý bir ülkede turistlerin öncelikle görmek istedikleri yerler haline gelmiþtir. Çünkü bir yerin Dünya Mirasý Listesinde tescil edilmesi, o yer ve onun mümtaz deðeri hakkýnda kaçýnýlmaz olarak bir merak uyandýrmaktadýr. Dünyayý dolaþan gezginlerin ellerinden düþürmedikleri Lonely Planet, Rough Guide, DK, Fodor s, Let s Go gibi seyahat kitaplarýna daha yakýndan bakarsak, bu yeni eðilimi gözlemleyebiliriz. Bu yayýnevlerinin editörleri, Unesco'nun ilgili komisyonlarý ile her sene bir veya iki kez bir araya geliyorlar ve Dünya Mirasý Listesi nde yer alan bölgelerin kitaplarda nasýl yer almasý gerektiði ve okurlara ne tür bilgiler verilmesi gerektiðini tartýþýyorlar. Eðer bu yöreler belli özellikler arz ediyorlar ise, buralarda nasýl hareket edilmesi gerektiðine iliþkin önerilere de kitapta yer veriyorlar. Bu durum bile, UNESCO Dünya Mirasý Listesi nin turizm sektöründeki artan önemini göstermeye yeterli yýlýna kadar global seyahat hacminin bugüne oranla 3 kat artacaðý hesaplanýyor. Dünya Miraslarý, sürdürülebilir turizm prensipleri dikkate alýnarak iyi bir þekilde planlandýðý ve organize edilebildiði zaman önemli fonlarý o mirasýn bulunduðu bölgeye çekebilir. Bunun ulusal ekonomiler için ne denli önemli olduðunu söylemeye bile gerek yok. Bu yüzden pek çok ülke daha fazla Dünya Mirasý na sahip olmak için çalýþmakta, çok sayýda yeni eser ve tabiat þaheseri Sözleþme, doðal ve kültürel miraslarýmýzýn yalnýzca doðal sebeplerle deðil, deðiþen sosyal ve ekonomik koþullarýn etkisiyle de giderek artan bir tehdidin altýnda olduðunu belirterek baþlar. Metinde, kültürel ya da doðal bir mirasýn tahrip ya da tümüyle yok olmasý, bütün dünya uluslarýnýn sahip olduðu mirasýn f a k i r l e þ m e s i o l a r a k vurgulanýr. Öte yandan bir m i r a s ý n k o r u n m a s ý açýsýndan ulusal düzeyde yapýlacak giriþimler yetersiz olabilir; çünkü söz konusu ülkenin ekonomik, bilimsel ve teknolojik olanaklarý g e r e k l i k a y n a ð ý n o l u þ t u r u l m a s ý n a yetmeyebilir, bu yüzden S ö z l e þ m e m e t n i n d e uluslararasý dayanýþmanýn önemine iþaret edilir. Yeni tehlikelere karþý uluslararasý bir güç ve kararlýlýkla mücadele etmek, daha etkili sonuçlar doðuracaktýr. 13

7 Sri Lanka - Anuradhapura tespit ederek, UNESCO ya baþvurmaktadýr. Sahip olduklarý Dünya Mirasý ve aday miktarý açýsýndan ilk otuz ülkenin listesi aþaðýda görülebilir (Siyah renkli rakamlar, ülkelerin sahip olduklarý Dünya Mirasý sayýsýný ((Kasým 2009 itibari ile), kýrmýzý renkli rakamlar ise, aday gösterdikleri bölgelerin sayýsýný ifade etmektedir. Ayrýca bu tabloda yer almaya Özbekistan ýn 33, Mýsýr ýn 31, Filipinler'in 28, Endonezya'nýn 24, Ýsrail'in 20, Nijerya'nýn 19, Þili'nin 18, Guatemala'nýn 18, Pakistan'ýn 18, Ürdün'ün 16, Hýrvatistan'ýn 16, Gürcistan'ýn 15, Nepal'in 15, Suriye'nin 15 ve Slovakya'nýn 15 yer teklif ettiðini ekleyelim.) ÝTALYA ÝSPANYA BREZÝLYA BELÇÝKA AVUSTRALYA 17 2 ÝRAN ÇÝN ALMANYA FRANSA MEKSÝKA ÝNGÝLTERE HÝNDÝSTAN RUSYA ABD YUNANÝSTAN 17 8 ÝSVÝÇRE KANADA 15 9 BULGARÝSTAN ÝSVEÇ 14 2 KÜBA JAPONYA TÜRKÝYE PORTEKÝZ ARJANTÝN POLONYA 13 4 AVUSTURYA ÇEK CUM G. AFRÝKA PERU 11 6 MACARÝSTAN 8 9 Ilk defa Umman'daki Arabistan Oryx'lerinin koruma alaný Umman hükümetinin koruma yapmamasý sonucu Oryx lerin çok azalmasi yüzünden listeden çýkartýldý. 2. olarak 2009 senesinde Dresten Elbe Vadisi Alman Hükümeti'nin köprü yapma ýsrarý yüzünden listeden çýkartýldý. Dünya Mirasý Turizme Destek Programý Geliþmekte olan ülkelerdeki Dünya Mirasý yerleri kaynaklardan, deneyimden ve turizmi yönetebilecek eðitilmiþ personelden yoksundur. Sözleþmeye imza atan ülkelerin ve miras yeri yönetim timlerinin bu sorunlarla baþa çýkmalarýna yardýmcý olmak için Dünya Mirasý Komitesi 2001 yýlýnda Dünya Mirasý Turizme Destek Programý ný (World Heritage Sustainable Tourism Programme) baþlatmýþtýr. Burada hedef: Sri Lanka - GalleÞehri Bu yer ile ilgili bir turizm yönetim planý hazýrlamak, Yöre halkýný eðitmek ve onlarýn katkýlarýný saðlamak, Yöresel ürünlerin tanýtýmýný teþvik etmek, Yöre halkýnýn böyle bir yere sahip olmakla büyük gurur duymasýný saðlamak ve bu yerin korunmasý gerektiði bilincini uyandýrmak, Bu yerin korunmasý için turizm fonlarýndan yararlanmak, Benzer Dünya Mirasýna sahip yerlerle temas kurarak karþýlýklý bilgi birikimini paylaþmak, Tüm turizm endüstrisi içinde özel sektör ve devlet ile birlikte Dünya Mirasý bölgeleriyle ilgili saðlam politikalar oluþturmaktýr. Yeni Zelanda - Tongoriro NP Özbekistan - Buhara 14

8 Turizme destek programýnýn temelinde yatan amaç þudur: Turizm bugün dünyanýn en büyük sanayisidir. Halklarýn en büyük geçim kaynaðýdýr. Turizmin geliþmesi, bir yörenin geliþmesi ile eþ anlamlýdýr. Turist ise en küçük nemden nezle olan kiþilerden oluþur. Turisti kaçýrmak kolay, geri kazanmak zordur. Toplumlar turizmin getirilerini gördükçe turistik deðerlere daha çok sahip çýkarlar ve onlarý daha çok korurlar. Herhangi bir tahribata ilk ve en hýzlý tepki yöre halkýndan gelir. Dünya Mirasý deðerlerinin korunmasýndaki en önemli ve etkin yolun, yöre halkýna sahip olduðu deðerin önemini anlatmak ve bunun nasýl gelire dönüþtürülebileceðini göstermekten geçtiði artýk ortak bir kabuldür. Dünya Mirasý Örgütü nün 4 milyon dolar civarýndaki bütçesi ile bunu gerçekleþtirmek olanaksýzdýr. O halde ne yapmak gerekir? Burada en büyük görev Sivil Toplum Örgütlerine düþmektedir. Baþta yöresel örgütler olmak üzere, ulusal ve uluslararasý sivil toplum kuruluþlarý da gerek yöre halkýný eðitmeli, gerekse de o yöreye gelen ziyaretçilere en güzel imkanlarý sunmak için gerekli alt yapýyý hazýrlamalýdýr. Yeni Zelanda - Tongoriro NP Avustralya - Mungo Gölü Tabelasý Dünya Miraslarý nýn Tanýtýmý Turistlerin önemli bir bölümü, gezdikleri yerin bir Dünya Mirasý olduðunu bilseler de, bir kýsmý kendilerine sunulan program çerçevesinde geldikleri için bu konuda tam bir bilgiye sahip deðillerdir. Belki çok muhteþem bir doðal güzelliðin (Grand Canyon ya da Iguasu þelaleri gibi) varlýðýný duymuþlardýr veya o yer zaten asýrlardýr bilinmektedir (Mýsýrdaki piramitler veya Çin Seddi gibi). Ama bu yerlerin Dünya Mirasý Listesinde olup olmadýðýndan habersizdirler. Peki onlara bu bilgiyi nasýl ulaþtýrmalý? Dýþ ülkelerde uzun süredir uygulanan yöntemlerin baþýnda, rehberlerin bu konuda iyi bilgilendirilmesi geliyor. Eðer rehberli bir tur ile geliniyorsa yerel rehberler o yerin ne zaman listeye girdiðini, hatta bazýlarý daha da ayrýntýya girerek, listede hangi sýra numarasýyla yer aldýðýný konuklarýna anlatýyorlar. Turizm Rehberi olmak için ilk þart, kendi ülkesinde yer alan Dünya Miraslarý hakkýnda tam bilgi sahibi olmak. Sadece iki örnek vermekle yetinelim: Avustralya nýn ortasýnda bulunan ve geleneksel adý Uluru olan Ayers Rock kutsal mekânýna doðru altý günlük bir tura katýldýðýmýzý anýmsýyorum. Rehberimize, Avustralya nýn kaç Dünya Mirasý na sahip olduðunu sormuþtum. Uluru nun Dünya Mirasý olduðunu bilip bilmediðini sorgulamak istemiþtim aslýnda. En ufak bir tereddüt etmeden, On altý demesi beni þaþýrtmýþtý. Bunlarýn hangileri olduðunu sorunca, bana hemen yanýndaki kutudan çýkardýðý Avustralya Dünya Miraslarý adlý kitabý verdi. Bu, Avustralya da rehberlerin el kitabýymýþ. Vietnam da da rehberimize ayný soruyu yöneltmiþtim. Hemen Beþ diye yanýtladý ve her birisinin listeye giriþ seneleri de dahil olmak üzere bilgi verdi. Ýtalya - Val D'Orcia Dünya Mirasý Fonu Sözleþme'nin 15. maddesine baðlý olarak, bir Dünya Mirasý Fonu (World Heritage Fund for the Protection of World Cultural and Natural Heritage of Outstanding Universal Value) meydana getirilmiþtir. Bu fon Sözleþmeye taraf olan ya da olmayan ülkelerden, Birleþmiþ Milletler e baðlý örgütlerden, kamusal veya özel kuruluþlardan ya da kiþilerden gelecek katkýlardan beslenir. Þu anda yýllýk yaklaþýk 4 milyon dolara ulaþan bir bütçe söz konusudur. Bu bütçe tam anlamýyla yeterli olmasa da, bugüne kadar çok sayýda önemli koruma giriþimini finanse etmeyi baþarmýþtýr. Bu giriþim, acil yardým ya da doðrudan destekleme olabileceði gibi, taraf ülkelerin yetiþmiþ elemana sahip olmasý amacýyla gerçekleþtirilen danýþmanlýk ve eðitim hizmetleri gibi dolaylý yardýmlar da olabilir. Fon, tüm bu çalýþmalar için yaþamsal önemde bir kaynak saðlamaktadýr. 15

9 Avusturya - Graz Özbekistan - Hiva Almanya - Rammelsberg Avustralya - Willandra Ülkeler için bir Dünya Mirasý na sahip olmak çok önemli olduðundan, bu sýfatý almaya hak kazanmýþ bölgeler için hemen yöresel, ulusal ve uluslararasý bir tanýtým seferberliði içine giriliyor. Rehberler bunun en önemli sacayaðý. Çünkü turistlerle doðrudan iletiþimleri var. Öte yandan Dünya Miraslarý ile ilgili hem özel sektör, hem de devlet eliyle yayýnlanan çok sayýda kitap, kitapçýk ve broþüre rastlamak mümkün. Basýlý materyaller, tanýtýmýn bir baþka önemli ayaðýný oluþturuyorlar. Son tanýtým ve bilgilendirme yöntemi ise, Amblem ve Sertifika nýn görsel bir öðe olarak kullanýlmasý. Dünyanýn birçok yerinde, Dünya Mirasýna giden güzergah çok uzaklardan baþlayan yol levhalarý ile iþaretleniyor ve bunlarýn tümünde Dünya Mirasý Amblemi yer alýyor. Sonra yöreye ulaþýldýðýnda, sizi yine Dünya Mirasý na geldiðinizi belirten amblemli panolar karþýlýyor.. O yörelerin halklarý da, Dünya Mirasý Amblemi ni çeþitli yerlerde kullanarak hediyelik eþya satýþlarýný arttýrmak ve bunlara bir anlam kazandýrmak istiyor. Burada iki örnek göreceksiniz. Örneðin 800 yýllýk tuz madenleri ile Dünya Mirasý Listesi ne giren Avusturya nýn Hallstatt þehri, bu madenden çýkarttýðý tuzlarý þiþeliyor ve üzerine amblemleri basýyor. Diðer bir örnek de Almanya'nýn Edlinburg þehrinden. Gördüðünüz gibi, yaratýcý bir düþünceyle, ürettikleri þemsiyeyi Dünya Mirasý Amblemi ile süslemiþler. Çin - Mogao Bazý bölgelerde, ziyaretçilerin sertifikanýn kopyasýný görmeleri de saðlanýyor. Çünkü sertifikalar o yerin gurur kaynaðý senesi itibariyle dünyada yalnýzca 830 yer bu sertifikayý alma ve sergileme hakkýný kazanmýþ. Ama bazý yöreler buna daha da özel bir önem vermiþler. Sertifikanýn dev boyutlu bir kopyasýný giriþte gösteriþli bir yere koymuþlar. Yukarýda Özbekistan ýn Hiva þehri ve yanda Çin in Magoa Maðaralarýndaki iki uygulamayý görmektesiniz. Hediyelik Þemsiye Hediyelik Þiþe 16

10 Baþarý Öyküleri : Royal Chitwan National Park (Nepal) Royal Chitwan Milli Parký, Güney Asya nýn simgesi niteliðindeki 400 kadar tek boynuzlu gergedan için sýðýnak rolü üstlenmektedir. Burada ayrýca nesli tükenmek üzere olan Chitwan kaplanlarý da yaþamaktadýr. Geçen yüzyýlýn baþlarýnda bu bölgede düzenlenen kaplan avý partileri meþhurdu. Bu av partilerine katýlan Ýngiliz asilzadelerden biri, 130 kaplan öldürmekle övünüyordu. Ayrýca nehir kenarýnda yaþamlarýný sürdüren timsahlar da, yine bu hassas ekosistemin bir parçasý. Dünya Mirasý Komitesi 1990 larýn baþýnda, Rapti Nehri nin yönünü deðiþtirmeye yönelik bir projenin çevresel etkilerini sorgulamýþtýr. Asya Ýlerleme Bankasý ve Nepal Hükümeti projeyi yeniden gözden geçirmiþ ve yön deðiþtirmenin nehir kenarýndaki doðal yaþamý ve özellikle Chitwan gergedanlarýný tehdit edeceði sonucuna vararak, projeyi iptal etmiþtir. Doðal yapýnýn korunmasý sayesinde, hayvan nüfusunda belirgin bir artýþ kaydedilmiþtir. Fillerin sýrtýnda yaptýðýmýz bir gezi esnasýnda Tanrý nýn dünyaya armaðan ettiði güzelliklerden olan iki Chitwan gergedanýna rastlamak bizi heyecanlandýrmýþtý. Biraz ötede meyve ve ot toplayan yerli kýzlarýn, civarda gergedan olduðunu duyunca güvenli bölgelere doðru korkuyla kaçtýklarýný görmek de ayrýca etkileyiciydi. Avustralya - Kakadu Seyahat ettiðimiz ülkelerde, gerek UNESCO sembolünün, gerekse Dünya Miraslarý sertifikasý ve ambleminin çok çeþitli kullanýmýyla karþýlaþtýk. Bunlardan bazýlarýnýn fotoðraflarýný üçüncü ve dördüncü bölümlerde bulabileceksiniz. Ziyaretçi Merkezi Düzenlemeleri Dünya Mirasý Listesi nde yer alan bölgelerin büyük çoðunluðu bir müze giriþi þeklindedir. Buralarda bulunan Visitor Centre larda bir bölüm, Dünya Mirasý nýn ne anlama geldiðiyle ilgili açýklayýcý bilgilere ayrýlýyor. Böylece turistlerin bilinçlenmeleri saðlanýyor. Yeni Zelanda - Fiordland Avustralya nýn Darwin þehri yakýnlarýndaki Kakadu Milli Parký dünyadaki ikili miraslardan biridir. Bir yerin ikili miras sayýlabilmesi için, en az birer tane doðal ve kültürel kritere uymasý gerekiyor. Dünyada bu yerlerin sayýsý yalnýzca 24 tür. Kakadu Milli Parký yetkilileri bunun önemini gurur duyarak ve bilhassa vurguluyorlar. Bu yüzden, diðer sayfada gösterilen panoyu hazýrlamýþlar. Bu panonun altýnda da diðer 19 yer yazýlý. Bu miraslardan iki tanesi de Kapadokya ve Pamukkale. Bu sayede Kakadu Milli Parký ný gezenler, çok az sayýdaki ikili mirastan iki adedinin Türkiye de olduðunu ve isimlerini öðreniyorlar. Daha birçok yerde rastladýðýmýz gibi, Almanya'nýn Rammelsberg Madenleri nin Visitor Centre ýnda da, o seneye kadar ilan edilmiþ olan Dünya Miraslarý Listesi bulunuyor. Bu çalýþmanýn sonunda, Dünya Miraslarý nýn tam listesini bulabilirsiniz. 17

11 Portekiz - El Ýlaný Avustralya - Kakadu Fas - El Jadida Ören Yerlerine Giriþ Biletleri Birçok ören yerine giriþte, biletlerin üzerinde Dünya Mirasý Amblemi yer almaktadýr. Bunu hatýra olarak ülkelerine götüren turistler vardýr. Hýrvatistan - Giriþ Bileti Hýrvatistan - Giriþ Bileti Sivil Toplum Örgütlerinin Rolü basýmýný üstlenmiþlerdir. Polonya - Zamosc Bazý sivil toplum örgütleri de bu tanýtým için aktif rol ü s t l e n m e k t e d i r l e r. Ýtalya nýn Ravenna ve Polonya nýn Zamocs kentinde bu iþbirliðinin en tipik örneklerini görmek mümkündür. Ravenna Rotary Kulübü, yerel y ö n e t i m v e K ü l t ü r Bakanlýðý ile ortaklaþa bir p r o j e ç e r ç e v e s i n d e anlaþmýþ ve þehrin her yanýndaki afiþler ile, t u r i s t l e r i n b u r a l a r a kolayca ulaþabilmelerini saðlayan harita, broþür ve amblemli biletlerin Ýtalya - Alberobella Öte yandan oluþturduklarý bir fon ile, bu eserlerin (Ravenna da 8 eser koruma altýna alýnmýþtýr) çevre düzenlemelerini yapmaktadýrlar. Zamosc ta ise Dünya Mirasý amblemlerini taþýyan þehre giriþ levhalarýný yaptýrýp asmýþlardýr. Görüldüðü gibi, Sivil Toplum Örgütleri nin Dünya Miraslarý ný tanýtmak ve korumak açýsýndan yapabilecekleri katký sýnýrsýzdýr. 18

12 Bölüm 2 Türkiye'nin UNESCO Dünya Mirasý Listesi'ndeki Yerleri 19

13 TÜRKÝYE'NÝN UNESCO DÜNYA MIRASI LÝSTESÝ'NDEKÝ YERLERÝ Dünya Mirasý Projes i'nin Türkiye de yeterince bilindiðini söyleyemiyoruz henüz. Buna karþýn, bu konuyla yakýndan ilgilenmesi gereken belli baþlý birkaç ülke arasýnda yer almaktayýz. Çünkü birçok tabiat güzelliðine sahip olduðu gibi, çok sayýda uygarlýða da beþiklik etmiþ eþsiz bir coðrafyada yaþýyoruz. Her bir uygarlýk; konutuyla, heykeliyle, mezar taþýyla, ibadethanesiyle, kabýyla, çanaðýyla kendi kültürünü nakþetmiþ Anadolu topraklarýna. Her köþe baþýnda baþka bir medeniyetin izine rastlamak mümkün. Dünya Mirasý ifadesinin ne anlama geldiðini bir kez daha düþünürsek, Türkiye nin bu açýdan ne büyük bir önem taþýdýðýný daha iyi kavrayabiliriz. Türkiye de Dünya Mirasý Listesi ne girmeyi hak eden o kadar çok yer var ki. Sadece konuya biraz daha yakýndan eðilmemiz, biraz daha titiz bir çalýþma yapmamýz gerekiyor. Ülkemiz, Dünya Doðal ve Kültürel Mirasý Koruma Sözleþmesi ni 23 Mayýs 1982 tarihinde onayladý ve Sözleþmenin hükümleri 1983 yýlýnda resmi gazetede yayýnlanarak yürürlüðe girdi. Bugüne kadar 9 bölgemiz Dünya Miraslarý Listesi ne girmeye hak kazanmýþ durumda. 23 yer ise, Türkiye nin UNESCO ya sunduðu Tentative List te, yani geçici listede yer alýyor. Þimdi Dünya Miraslarýmýzý ve adaylarýmýzý daha yakýndan inceleyelim UNESCO LÝSTESÝNDEKÝ DÜNYA MÝRASLARIMIZ Ýstanbul'un Tarihi Alanlarý Kapadokya ve Göreme Divriði Ulu Camii ve Darüþþifasý Hattuþa - Boðazköy Xanthos - Letoon Pamukkale - Hierapolis Safranbolu Þehri Truva Antik Kenti 5 Nemrut Daðý 20

14 Türkiye'nin UNESCO Dünya Mirasý Listesi'ndeki Yerleri: ÝSTANBUL ÝSTANBUL UN TARÝHÝ ALANLARI Sýra : 356 Yeri : Ýstanbul Niteliði : Kültürel Kriter : i, ii, iii, iv Onay Tarihi : Yerebatan - ÝSTANBUL Ortaköy - ÝSTANBUL Cami Detay - ÝSTANBUL Kültürel olarak Doðu ve Batý uygarlýklarýný, coðrafi olarak ise Asya ve Avrupa yý birleþtiren, üç büyük Ýmparatorluðun baþkenti olmuþ efsanevi þehrimiz Ýstanbul, kuþku yok ki gerçek anlamda bir Dünya Mirasý dýr. Surlarýndan kalelerine, kulelerinden dikilitaþlarýna, kiliselerinden camilerine, medreselerinden han ve hamamlarýna, çeþmelerinden sebillerine, türbelerinden mezarlýklarýna, müzelerinden saray ve yalýlarýna kadar çok çeþitli eserleri bünyesinde barýndýran kent, yaþayan bir tarih görünümü sunmaktadýr. Nitekim Ýstanbul 1985 yýlýnda, Göreme ve Kapadokya Milli Parký ve Divriði Ulu Camii ile birlikte Türkiye den Dünya Miraslarý Listesi ne ilk giren bölgelerden biridir. Ýstanbul un sahip olduðu uluslararasý önem, 2010 yýlýnda Avrupa Kültür Baþkenti seçilmesinde de kendisini göstermiþtir. Þu anda yýlda yaklaþýk 5.5 milyon turistin ziyaret ettiði Ýstanbul a, 2010 yýlýnda 15 milyon konuk beklenmektedir. Ýstanbul un Dünya Mirasý kimliðine yakýþan bir geliþme bu. Fakat çeliþkiler de yok deðil. UNESCO, 2006 yýlýnýn ortasýnda Ýstanbul u Tehlike Altýndaki Dünya Miraslarý Listesi ne alabileceðini duyurdu. Bu durum, mirasýn korunmasýyla ilgili yeterince sorumlu davranmadýðýmýza iliþkin bir iþaretti aslýnda. Hükümetiyle, özel sektörüyle, sivil toplum örgütleriyle daha etkin çalýþmamýz gerektiði açýða çýkmýþ oldu. Miraslarýmýza sahip çýkabileceðimizi göstermemiz gerekiyor. Ýstanbul u fethettikten sonra Fatih unvanýný alan II. Mehmet in, zaferin ardýndan Dünyanýn en muhteþem ve gösteriþli þehrini almasýna yardýmcý olduðu için Tanrýya dua ettiði söylenir. Ýstanbul dünya için o kadar büyük önem taþýyordu ki, tarihçiler 1453 yýlýný Ortaçað dan Yeniçað a geçiþin miladý olarak kabul ettiler. yüzyýllar boyunca Byzantion, Deutera Roma (Ýkinci Roma), Nea Roma (Yeni Roma), Konstantinopolis, Konstantiniye, Dersaadet (Mutluluk Kapýsý), Deraliye (Yüce Kapý) isimlerini alan Ýstanbul un geçmiþi, beþ bin yýlý bulmaktadýr. Kalkolitik Çað dan bu yana insan yerleþmesine rastlanan kentte, M.Ö. 7. yüzyýl da Dor Ýstilasý ndan kaçarak gelen Megaralýlar, M.Ö. 513 te Persler, M.Ö. 489 da Spartalýlar, M.Ö. 477 de ise Atinalýlar egemen olmuþtur. M.Ö. 146 da ise Roma Ýmpratorluðu nun egemenliði baþlar ve M.S. 330 yýlýnda Ýstanbul Constantinopolis adýný alarak, ikinci baþkent ilan edilir. 476 yýlýnda Batý Roma Ýmparatorluðu tarihe karýþýnca, Ýstanbul Doðu Roma Ýmparatorluðu nun (Bizans) tek baþkenti haline gelir. Ýstanbul un Bizans için taþýdýðý önem, 1453 de Fatih Sultan Mehmet tarafýndan ele geçirilmesiyle son bulur ve Osmanlý Ýmparatorluðu nun baþkenti olarak Ýstanbul için yepyeni bir dönem baþlar. Ýstanbul da tüm bu uygarlýklarýn sosyal, kültürel, sanatsal, dinsel izlerini bulmak mümkündür. Her köþe baþýnda anýtsal bir þaheser çýkar karþýmýza. Güzel Ýstanbulumuzdaki eserleri saymakla bitirmek imkansýz olsa da, bazýlarýný daha ayrýntýlý olmak üzere genel itibariyle göz gezdirelim. 21

15 Türkiye'nin UNESCO Dünya Mirasý Listesi'ndeki Yerleri: ÝSTANBUL TOPKAPI SARAYI N 41 0'39.92" E 28 58'58.82" Ýstanbul'un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet tarafýndan yýllarý arasýnda yaptýrýlan Topkapý Sarayý, 380 yýl boyunca Ýmparatorluðun yönetim merkezi ve padiþahlarýn ikametgâhý olarak kullanýlmýþtýr. Sarayýn tek bir mimarýndan söz edilememektedir; çünkü her dönemde yeni ekleme ve revizyonlara maruz kalmýþtýr. Saray ileri gelenlerinin Dolmabahçe, Yýldýz ve diðer saraylara taþýnmasýnýn ardýndan bile önem ve etkisini sürdürmüþtür. Sultan Abdülmecid ( ) zamanýnda o dönemin Ýngiliz Elçisi ne saray gezdirilir ve hazine dairesindeki eþyalar gösterilir. O günden sonra, yabancý ziyaretçilere sarayý gezdirmek bir gelenek haline gelecek ve Topkapý Sarayý giderek bir müzeye dönüþecektir. Topkapý Sarayý ve Müzesi nin halka açýlmasý ise, Mustafa Kemal Atatürk ün emriyle 3 Nisan 1924 tarihinde gerçekleþecektir. Topkapý Sarayý, dünyada günümüze kadar gelebilmiþ saraylarýn en eskisi ve geniþidir. Kullanýmý itibariyle de diðerlerinden Topkapý Sarayý (Galata Kulesi'nden Görünüþ) - ÝSTANBUL Topkapý Sarayý - Ýstanbul 22

16 Türkiye'nin UNESCO Dünya Mirasý Listesi'ndeki Yerleri: ÝSTANBUL TOPKAPI SARAYI oldukça farklý bir özelliðe sahiptir. Burasý yalnýzca sultanýn ikametgâhý olmakla kalmamýþ, ayný zamanda resmi devlet iþlerinin yürütüldüðü, bakanlar kurulunun toplandýðý, devlet hazinesi, darphanesi ve arþivlerini içeren bir yer olmuþtur. Ýmparatorluðun en yüksek öðrenim kurumu da yine sarayýn içinde bulunmaktadýr. Kuruluþundan çok sonra sultanlarýn haremleri de saraya taþýnacaktýr. Bu açýdan Topkapý Sarayý Osmanlý Ýmparatorluðu nun kalbi sayýlýr ve Ýmparatorluða dair bir çok iz taþýmaktadýr. Sarayýn birinci avlusuna Bab-ý Hümayun diye bilinen Ýmparatorluk kapýsýndan girilmektedir. Kapý önündeki anýt çeþme, 18. yüzyýl Türk sanatýnýn en nadide örneklerindendir. Topkapý Sarayý - ÝSTANBUL Yine burada saray fýrýnlarý, darphane, muhafýz alayý ve özel sebze bahçeleri yer alýr. Çinili Köþk ve Arkeoloji Müzeleri de bu avludadýr. Solda, 6. yüzyýl eseri olan Aya Ýrini Müzesi bulunur. Babüs Selam kapýsýndan girilen ikinci avlu ise, hükümetin yönetim merkezidir. Ayný zamanda burada resmi törenler gerçekleþtirilmektedir. Topkapý Sarayý Haremi, iç avlular etrafýna serpiþtirilmiþ 400 kadar odadan oluþur. III. Murat devrinde yapýlan büyük salon 16. yüzyýldan kalma çini süslemelerle bezenmiþtir ve ince iþlemeli çeþmelerin aktýðý bir havuzu vardýr. Salonun dip kapýsý, küçük kütüphaneye ve meyve-çiçek resimleriyle bezeli «Yemiþ Odasý»na açýlýr. Hazine - ÝSTANBUL Divan-ý Hümayun bölümünün yanýndaki sekiz kubbeli bina, zengin bir silah koleksiyonuna sahiptir. Burada sultanlarýn kullandýðý zýrh ve silahlar ile, yabancý ülkelerden ele geçirilen silahlarý bulmak mümkündür. Hemen yan tarafta sarayýn tek kulesi olan Adalet Kulesi yer almaktadýr. Sarayýn yemek takýmlarý koleksiyonu da ayrýca görülmeye deðerdir. Mevcudu 12 bini geçen Çin ve Japon porselenlerinin 2500 ü mutfak bölümünde ziyarete açýlmýþ durumdadýr. Üçüncü avlunun ortasýnda bulunan III. Ahmet Kütüphanesi (18. yüzyýl) barok üslubun Türk Mimarisindeki en güzel örneklerinden biridir. Avlunun sað tarafýndaki özel bir bölümde teþhir edilen sultan elbiseleri koleksiyonunun dünyada bir benzeri daha yoktur. Burada 15. yüzyýldan beri özenle saklanan, ipek üzerine altýn ve gümüþ simlerle iþlenmiþ 2500 kadar kýyafet görülebilir. Bab-ý Ali - ÝSTANBUL Topkapý Sarayý nýn hazine bölümü, dünya çapýnda eþsiz bir koleksiyona ev sahipliði eder. Burada her biri el iþçiliði harikasý olan sultan tahtlarý, nadide taþlarla süslü sorguçlar, Türk mücevher 23

17 Türkiye'nin UNESCO Dünya Mirasý Listesi'ndeki Yerleri: ÝSTANBUL TOPKAPI SARAYI sanatýnýn nadide örnekleri, Rus-Çin-Ýran-Hint yapýmý el iþi eserler, devlet madalyonlarý, merasim kýlýçlarý, taký ve yüzükler yer alýr. Ayrýca Kaþýkçý Elmasý, III. Mustafa nýn süslü zýrhý ve altýndan yapýlmýþ, üzeri deðerli taþlarla süslü bir beþik sergilenmektedir. II. Ahmet Kütüphanesi - ÝSTANBUL Kutsal Emanetler Bölümü nde Ýslam Uygarlýðý nca kutsal sayýlan, Hz. Muhammed in kýlýçlarý, yayý ve hýrkasý, mührü, sakal kýllarý, mektubu ve ayak izleri, ilk el yazma Kuranlardan birisi ve Kabe nin anahtarlarý muhafaza edilmektedir. Kutsal Emanetler Odasý nýn yanýnda, dünyanýn en zengin saat koleksiyonu bulunmaktadýr. Hemen sað tarafta Türk sanatkârlarýnýn el iþi saatleri yer alýrken, az ileride dünyanýn çeþitli ülkelerinde yüzyýllar arasýnda imal edilmiþ her biri þaheser niteliðindeki orijinal saatleri görmek mümkündür. 3.5 metre boyunda ve 1 metre eninde olup, içinde bir org bulunan Ýngiliz malý devasa saat ayrýca ilginçtir. Sarayda ayrýca büyük tarihi deðer taþýyan belgeler, kitaplar, minyatürler, yazý takýmlarý sergilenir. Baðdat Köþkü - ÝSTANBUL Özel bir salonda Sultanlarýn yaðlý boya tablolarýný bulmak da mümkündür. Dördüncü avluya ve oradan bahçeler içindeki pavyonlara geçildiðinde, 17. yüzyýl yapýmý, iþlemeler ve çinilerle süslü Baðdat ve Revan köþkleri ile, saraya inþa edilen en son yapý olan Mecidiye Köþkü görülebilir. Harem - ÝSTANBUL Topkapý Sarayý - Ýstanbul 24

18 Türkiye'nin UNESCO Dünya Mirasý Listesi'ndeki Yerleri: ÝSTANBUL ZEYREK CAMÝÝ (Pontocrator Kilisesi) ve Çevresi N 41 1'9.30" E 28 57'20.25" yüzyýlda inþa edilmiþ, Ýstanbul da Ayasofya dan sonra ikinci büyük Bizans kilisesidir. Yapýmý 1136 da tamamlanmýþtýr. Aslýnda üç kiliseden oluþur; ilk kilise ve çevredeki kompleks II. Komnenos un karýsý Eirene tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Eirene nin ölümünden sonra kocasý birkaç adým kuzeye Meryem e adadýðý bir kilise daha inþa ettirdi. Ýmparator Komnenos, daha sonra birbirine çok yakýn olan bu iki kiliseyi birleþtirmeye karar verdi ortalarýna üçüncü þapeli yaptýrdý. Kiliseyi camiye, çevresindeki manastýrý medreseye çeviren Fatih Sultan Mehmed, baþýna Zeyrek Mehmed Efendi yi getirdi. Kilise ve manastýrýn baþka bir önemli özelliði de, altýnda Yerebatan dan sonraki en büyük Bizans sarnýcýnýn yer almasýdýr. Zeyrek Camii, þu anda ciddi bir onarým ve restorasyona ihtiyaç duymaktadýr. Üç kilise bir arada, Ýstanbul'da, Ayasofya'dan sonra, ayakta kalan en büyük kiliseyi oluºturur. Kompleksi ve ilk inºa edilen güneydeki Pantokrator'u, II. Komnenos'un karýsý Ýmparatoriçe Eirene yaptýrdý. Eirene'nin ölümünden sonra imparator kocasý burada bir kilise daha yaptýrmaya karar verdi ve Pantokrator kilisesinin birkaç adým kuzeyinde Meryem'e adadýðý bir kilise daha inºa ettirdi. Böylece birbirine çok yakýn iki kilise ortaya çýkýnca, Ýmparator Komnenos bunlarý birleºtirmeye karar verdi ve aralarýna, bu üçlünün en küçüðü olan üçüncü þapeli yaptýrdý. Ýoannis Komnenos, bina tamamlandýktan sonra, bir de son narteks yaptýrmýþtýr. Güneydeki kilisenin üç apsisi var. Eski sütunlarýn yerine Osmanlý döneminde payeler konmuþ. Yunan haçý planý açýkça belli. Mermer döþeme ve duvar kaplamalarýnýn çoðu duruyor. Ortadaki þapel ayný zamanda Komnenoslar'ýn aile mezarý olmak üzere tasarlanmýþtý. Burada mezarýn yeri hala görünür durumdadýr. Zeyrek Camii - ÝSTANBUL Zeyrek Camii - ÝSTANBUL 25

19 Türkiye'nin UNESCO Dünya Mirasý Listesi'ndeki Yerleri: ÝSTANBUL YILDIZ SARAYI N 41 2'56.17" E 29 0'59.18" Marmara Denizi sahilinden baþlayarak, Boðaziçi ne hakim bir mevkide tepeler ve vadileri kaplayan, 500 bin metre karelik geniþ bir koru içine yerleþmiþ köþkler, havuzlar, seralar, kuþhaneler, yönetim, koruma ve servis yapýlarý kompleksi olan Yýldýz Sarayý, Ýstanbul u Ýstanbul yapan þaheserlerden biridir. Kanuni Sultan Süleyman döneminden itibaren av alaný olarak kullanýlan bu geniþ koruya ilk olarak I. Ahmed bir köþk yaptýrmýþtýr. Sultan III. Selim in ( ) annesi Mihriþah Sultan için inþa ettirdiði kasr, sonradan yapýldýðý bilinen ilk yapýdýr. Daha sonra II. Mahmud un 1834 de bir köþk yaptýrdýðý ve boðaza nazýr olduðu için Yýldýz adýný verdiði bilinmektedir. Yýldýz Sarayý - ÝSTANBUL Sultan Abdülmecid annesi Bezmialem Valide Sultan için Kasr-ý Dilküþa yý (1842) yaptýrýrken, Sultan Abdülaziz Çýraðan Sarayý ný bir köprü ile Yýldýz Korusu na baðlamýþ, ardýndan park içine Büyük Mabeyn, Malta ve Çadýr Köþkleriyle, Çit Kasrýný yaptýrmýþtýr. Bilhassa II. Abdülhamit, otüz üç yýllýk saltanatý boyunca korunaklýlýðý nedeniyle bu sarayý resmi dairesi ve haremi olarak kullanacaktýr. Yýldýz Sarayý - ÝSTANBUL 26

20 Türkiye'nin UNESCO Dünya Mirasý Listesi'ndeki Yerleri: ÝSTANBUL YILDIZ SARAYI Hemen giriþte iki küçük cami bulunur. Sarayýn iç bahçesinde, yine Sultan III. Selim tarafýndan yaptýrýlan Rokoko stilinde bir çeþme yer alýr. Yapýlar topluluðu içinde yer alan porselen fabrikasý, 19. yüzyýl da Osmanlý saray dekorasyonu ihtiyaçlarý için yapýlmýþtýr. Burada bugün bile üretim sürmektedir. Yine sol tarafta Sultanýn misafirlerini aðýrladýðý tek katlý Çit köþkü ve harem giriþi, karþýda da görevli subaylarýn ofisleri, Yaveran dairesi bulunur. Harem bölümünde bir sera ve tiyatro da yer almaktadýr. Yýldýz Sarayý - ÝSTANBUL Yýldýz Camii avlusunun güneybatý köþesinde bulunan, 1890 tarihli Saat Kulesi, oryantalist ve neogotik tarzýyla dikkat çekmektedir. Köþeleri kýrýk bir kare plan üzerine yükselen, üç katlý bir kuledir. Sivri ve dilimli bir kubbe ile örtülüdür. Örtü kýsmýnda yine dilimli kemerli çatý pencereleri bulunur. Þale Köþkü, Yýldýz Sarayý yapýlar topluluðunun en nadide parçalarýndan biridir. 19. yüzyýl Osmanlý Mimarlýðý nýn en ilginç yapýlarýndan biri olan bu köþk, II. Abdülhmit in isteði üzerine üç bölüm halinde inþa edilmiþtir. Katlarý birbirine mermer ve ahþaptan yapýlmýþ üç zarif merdivenin baðladýðý köþkte, altmýþ oda ve dört büyük salon yer alýr. Ýç mekân, Barok, Rokoko ve Ýslam etkilerini yansýtan geometrik bezemeler ve panolarla süslüdür. Tören salonunun zemininde 406 metre karelik tek parça Hereke halýsý yer alýrken, tavaný altýn yaldýzlý panolarla süslenmiþtir. Yýldýz Sarayý - ÝSTANBUL Köþkte ayrýca, çeþitli Avrupa ülkelerinden gelen deðerli eþyalar, çini sobalar, vazolar, oymalý yatak takýmlarýyla süslenmiþ çok sayýda oda bulunur. Giriº soldaki Muayede köºkü yeni bir müze olarak tamir ve tanzim edilmektedir. Yine sol tarafta Sultanýn misafirlerini aðýrladýðý tek katlý Çit köºkü ve harem giriºi, karºýda da görevli subaylarýn ofisleri, Yaveran dairesi bulunur. Harem bölümündeki sera ve tiyatro türlerinin en çarpýcý örnekleridirler. Giriº sað tarafýnda personel yemekhanesi iken sonradan silah koleksiyonlarý sergilenen bölüm, günümüzde sergi ve konserlere tahsis edilmiºtir. Yýldýz Sarayý Müzesi ve Ýstanbul Belediyesi ªehir Müzesi de buradadýr. Eski marangozhane binasýnda 1994 yýlýnda tesis edilen Saray müzesinde oyma ve dekorlu ahºap eserler, tahtlar, buradaki özel fabrikada imal edilmiº çeºitli porselen, sarayla ilgili dekoratif objeler sergilenmektedir. Yan taraftaki ªehir Müzesinde ise cam, porselen, gümüº eserler, Ýstanbul tablolarý ve türünün ender örneklerinden bir 16 yy. kandili sergilenmektedir. Yýldýz Sarayý - ÝSTANBUL Yýldýz Sarayý - ÝSTANBUL 27