Milli Mücadele ve Atatürk Dönemi Kaynaklar n n Toplu De erlendirilmesi. A Review of the Sources of the National Struggle and the Era of Atatürk

Transkript

1 EFD / JFL Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 24 Say /Number 2 (Aral k /December 2007) Milli Mücadele ve Atatürk Dönemi Kaynaklar n n Toplu De erlendirilmesi A Review of the Sources of the National Struggle and the Era of Atatürk Fatma ACUN * Öz Makalede, Milli Mücadele ve Atatürk dönemi tarihine ait kaynaklar n sakland edildi i yerler, türleri, özellikleri, tarihçi taraf ndan kullan m alanlar ve iflleme yöntemleri üzerinde durulmakta, her bir veri türünün, tarihî bilgi üretimine katk s tespit edilmeye çal fl lmaktad r. Kaynaklar n sakland yerler, üç k s m halinde incelenmektedir: 1-Arflivler, 2- Kütüphaneler, 3- Müzeler. Her bir kurumun niteli i ve önemi hakk nda bilgi verilerek, baflvurulmas gereken belli bafll lar n n adlar belirtilmifltir. Arflivlerde saklanan kaynaklar cerideler, gazeteler, dergiler, mecmualar ve di er süreli yay nlar, günlükler ve günlük notlar, mahkeme zab tlar, meclis zab tlar, mektuplar, not defterleri kay tlar, nüfus idaresi kay tlar, resmi dairelerde tutulan kay tlar, resmi yaz flmalar, tapu sicilleri, tebrik mesajlar ve yaz lar ve telgraflar olarak tasniflenmifl, içerikleri ve kullan m yöntemleri hakk nda bilgi verilmifltir. Kütüphanelerde saklanan kaynaklar, Atatürk ün söylev ve demeçleri, önemli konuflmalar, Atatürk ün vecizeleri (özdeyiflleri), biyografiler ve otobiyografiler, devlet büyüklerinin söylev ve demeçleri, döneme ait kanun ve yönetmelikler, hat ralar (hat rat), her çeflit edebî eser (fliir, hikâye, roman), istatistik kay tlar, kongre ve seminer notlar ve tutanaklar, kronolojiler ve kronolojik bilgiler, milli mücadele anekdotlar, hikâyeleri ve f kralar, yabanc yay nlar, y ll klar, almanaklar ve anallar adlar alt nda tasniflenerek, haklar nda bilgi örnekleriyle birlikte verilmifltir. Müzelerde saklanan kaynaklar n yaln zca adlar n n s ralanmas yla yetinilmifltir. Makalenin amac, tarih araflt rmac lar ve ö rencilerini, döneme iliflkin kaynak malzeme türleri ve bunlar n bütünleflik biçimde kullan m hakk nda bilgilendirmektir. Anahtar Sözcükler: Milli Mücadele, Atatürk, tarih metodolojisi, kaynak, arfliv, kütüphane, müze. * Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Atatürk lkeleri ve nk lâp Tarihi Enstitüsü, facun@hacettepe.edu.tr 1

2 Milli Mücadele ve Atatürk Dönemi Kaynaklar n n Toplu De erlendirilmesi Abstract Examining the source material from the period of National Struggle and the era of Atatürk, this article focuses on the places where these documents are housed, their types, and methods by which they are studied. The article also emphasizes the ways in which the historian makes use of the information these sources provide and their contribution to the advancement of historical knowledge. The article analyses the location of the source materials under three headings: archives, libraries, and museums, and provides contact information for some of the main locations. The source material housed in the archives is categorized under the headings of newspapers, journals and periodicals, diaries, court records, parliament papers, private letters, notes, censuses, official records, official correspondence, registers, postcards, and telegrams. Information is given about the content of each source and its use in historical studies. Sources found in the libraries are classified under the categories of speeches and statements by Atatürk, sayings by Atatürk, biographies and autobiographies, statements by statesmen, law codes, memoirs, literary sources (poems, stories, novels), statistics, congress and symposium records, chronologies, anecdotes, yearbooks and almanacs. Information is also given about each of these sources together with sample studies. Finally, the names of artifacts displayed in museums and public places are listed, and some summary information is given. This article aims at bringing to the attention of history students and researchers the abundance of the source material concerning the national struggle and Atatürk s life, and their use in an integrated way. Keywords: National Struggle, Atatürk, methodology of history, source, archive, library, museum. Girifl Yak n dönem tarihi kapsam na giren Cumhuriyet tarihinin ilk dönemlerine ait kaynak türlerinin çeflitlili i ve bollu u karfl s nda, bunlardan yeterince istifade edildi ini söylemek mümkün de ildir. Döneme dair araflt rmalarda, kullan lan belgelerin kaynak de eri, formüle edilen sorulara cevap verebilirli i ve nesnelli i gibi konularda elefltirel de erlendirmenin, ço u zaman göz ard edildi i gözlemlenmektedir. Halbuki, bir tarih araflt rmas nda yap lacak ilk ifl kullan lan kayna n sa lad verinin s n rlar n, geçerli ini ve güvenilirli ini tespit etmektir. Kaynak kriti inin yap ld bu ön çal flmadan sonra, kayna n ihtiva etti i verinin de erlendirilmesine geçilebilir. Bir konunun yaln zca bir kaynak grubu üzerinden çal fl lmayaca, di er kaynak gruplar ile ba lant lar n kurulmas gere i herkesçe bilinmektedir. Ancak, zaman ve konu s n rlamas gibi nedenlerle, tarih araflt rmac lar n n, genelde, yaln zca yaz l kaynaklara müracaat etmekle yetinilmektedir. Cumhuriyet tarihinin günümüze do ru ilerledikçe giderek artan kaynak türleri dikkate al nd nda, mümkün oldu unca fazla kaynak türünü kullanman n gere i kendili inden ortaya ç kmaktad r. Bu makalede, Milli Mücadele ve Atatürk dönemin tarihine ait kaynaklar n muhafaza edildi i yerler, türleri, özellikleri, tarihçi taraf ndan kullan m ndaki avantaj ve 2

3 Fatma ACUN dezavantajlar üzerinde durulmakta, her bir veri türünün, tarihi bilgi üretimine ne tür katk s olaca tespit edilmeye çal fl lacakt r. Öncelikli olarak, veri türlerinin toplu bir de erlendirmesinin amaçland çal flmada, veri türlerine ve bunlar üzerinde yap lan araflt rmalara iliflkin örnekler, makalenin hacmini haddinden fazla art raca ndan, birkaç örnekle yetinilmifltir. 1 Kaynaklar n Bulundu u Yerler Arflivler Latince de resmî daire, belediye saray anlam ndaki archivum dan gelen arfliv kelimesi günümüzde üç manada kullan lmaktad r: 1. Tarihi belgelerin sakland yer. 2. Tarihi belgeleri saklamak ve onlara ulafl m kolaylaflt rmakla sorumlu organizasyon. 3. Devlet, çeflitli kurum ve kurulufllar, bireyler ve aileler taraf ndan oluflturulan veya toplanan; olaylar, geliflmeleri, kurumlar n yap lar ve fonksiyonlar n, bireylerin kariyerlerini ve faaliyetlerini belgeleyen evrak, film, görsel iflitsel materyal gibi kay tlar. Modern arflivlerde saklanan kay tlar, foto raf, film, video ve ses kay tlar, bilgisayar kay tlar ile birlikte, elyazmas, mektup, günlük gibi bas lmam fl belgeleri içerir. Kurumlar gibi bireyler de, faaliyetlerinin neticesinde, yaz lar yazarak, foto raflar çekerek, filimler yaparak, günlükler, raporlar veya di er tür belgeler tutarak kay t olufltururlar. Arfliv de erini tafl yan bu kay tlar, geçmifl hakk nda, gerçekte ne oldu una, niçin ve nas l oldu una dair önemli bilgiler ihtiva eder. Arfliv materyalini di er kay tlardan ay rt eden en önemli nokta, kay tlar n sürekli olarak saklanmas d r. Kütüphanelerin aksine, arflivler bas l olmayan materyali muhafaza eder. Arfliv materyalleri birincil kaynak olarak da bilinir. Arfliv kaynaklar, tek nüshal ve yerine konulamaz belgelerdir. Tabiat gere i, arfliv materyalleri, kolayca zedelenebilinen uygunsuz kullan ma duyarl belgelerdir. Bir arfliv materyali kaybolur, çal n r, tahrip edilir veya yanarsa içindeki bilgi de, geri getirilemeyecek biçimde kaybolur. Bu nedenle arflivler belirli güvenlik uygulamalar na tabidir. Yine ayn nedenle, arfliv materyali, kontrol alt nda, özel okuma salonlar nda kullan ma sunulur. Oluflturulmalar bak m ndan, tarihi belgelerin sakland tarihi arflivler ve kamu ya da özel kurumlar n faaliyetleri esnas nda ürettikleri belgelerden oluflan kurum arflivleri olarak; bulunduklar ortam bak m ndan ise, fiziki ve elektronik arflivler olarak ikiye 1 Bu konuda, dönemin kaynaklar n n toplu de erlendirildi i, müracaat eseri niteli indeki takip eden çal flmalara bak labilir: Semih Yalç n, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Kaynaklar, Siyasal Kitabevi, Ankara Fatma Acun, Yak n Dönem Tarihi Metodolojisi, Hacettepe Üniversitesi Yay nlar, Ankara (bask da). 3

4 Milli Mücadele ve Atatürk Dönemi Kaynaklar n n Toplu De erlendirilmesi ayr labilir. Tarihi arflivler fiziki mekanlarda muhafaza edilmektedir. Kamu veya özel kurum arflivleri ise bafllang çta fiziki mekanlarda oluflturulmalar na ra men, geliflen teknoloji sayesinde, elektronik ortamlara aktar lmaktad r. Elektronik arflivlere, Aç k Eriflim Arflivi de denilmekte ve daha çok kurumlar taraf ndan benimsenen bu arfliv türünde, belgeler elektronik ortamlarda saklanarak nternet üzerinden kullan ma sunulmaktad r. Milli mücadele ve Atatürk dönemine iliflkin belgelerin muhafaza edildi i arflivlerin bafll calar alfabetik s rayla afla da verilmifltir. Resmi kurumlar n bütün arflivleri zikredilmeyip, Resmi Kurum ve Kurulufllar n Arflivleri kategorisine dahil edilmifltir. Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Baflkanl (ATASE) Arflivi, Ankara: Osmanl son dönemindeki savafllar ve Milli Mücadele nin askeri yönüyle ilgili belgeler mevcuttur. Bakanl klar ve Resmi Kurum Kurulufllar n Arflivleri, Ankara: lgili bakanl klarda bulunmakta ve bakanl n Cumhuriyet dönemine ait evraklar muhafaza edilmektedir. Bunlar, bakanl klar n iflleyifli esnas nda üretilen belgelerdir. Cumhuriyet Arflivi, Ankara: Millî Mücadele, T.B.M.M. hükümeti ve Cumhuriyet dönemine ait, resmi belgeler bulunmaktad r. Günümüzdeki çeflitli resmi kurum ve kurulufllar n, Cumhuriyetin ilk y llar ve öncesine ait evraklar da, arfliv bünyesinde muhafaza edilmektedir. Arflive nternet ten ulafl labilinmekte ve katalog taramas yap lmaktad r ( gov.tr). Cumhurbaflkanl Arflivi, Ankara: Cumhurbaflkanl makam n n ihdas ndan itibaren (1923), bu makam ve makama gelenlerle ilgili resmi belgeler saklanmaktad r. Emekli Sand Arflivi, Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin kurulmas ndan sonra, çeflitli kurumlar için oluflturulan emekli sand klar ile 1950 y l nda kurulan Emekli Sand Genel Müdürlü ü ne ba l olarak kamu kesiminde çal flan memurlar ve askeri personele ait emeklilik, maluliyet, ölüm vb. konularda kay tlar muhafaza edilmektedir. Günümüzde T.C. Sosyal Güvenlik Kurumu bünyesinde yer almaktad r. nönü Vakf Arflivi, Ankara: smet nönü ye ait çeflitli belgelerin sakland özel bir arflivdir. Araflt rmac ya aç k de ildir. Ancak, özel izinle araflt rma yap lmaktad r. K z lay Arflivi, Ankara: Yard m kurumu olan, Osmanl dönemindeki Hilal-i Ahmer Cemiyeti, günümüzdeki K z lay n kurum tarihine ve faaliyetlerine iliflkin belgeleri ihtiva etmektedir. 4

5 Fatma ACUN Osmanl Bankas Arfliv ve Araflt rma Merkezi, stanbul: Bank- Osmanî-i fiahane ad yla 1863 de kurulan bankan n faaliyetlerine iliflkin evrak muhafaza edilmektedir. Bankan n, Türkiye d fl nda, Fransa ve ngiltere de de arflivleri bulunmaktad r. Türkiye de araflt rmac lara aç lan ilk özel arflivdir. Osmanl mparatorlu u nun merkez bankas, emisyon bankas ve hazinedar olarak görev yapt döneme ait belgeler mevcuttur. Muhasebe defteri, zab t ve yaz flma dosyalar, personel kay tlar ve foto raflar, hisse senedi ve banknot gibi belgeler de bulunmaktad r. Arfliv katalo u nternet ten sorgulanabilmektedir ( Tapu Kadastro Genel Müdürlü ü Kuyud-u Kadime Arflivi, Ankara: Osmanl Devleti nde, 1848 den itibaren tutulan tapu tahrir ve tapu sicil defterleri bulunmaktad r. Balkanlar dan Kafkaslara ve Basra körfezine kadar uzanan, günümüzde 30 dan fazla devleti içerisine alan co rafi sahan n Osmanl dönemine iliflkin bilgileri, arazi, nüfus, idari ve mülki taksimat konular nda kay tlar ihtiva etmektedir. Toplam 2334 adet defter mevcuttur. Bu defterler, mülkiyet ve s n r ihtilaflar konular nda günümüzde de kullan lmaktad r. Cumhuriyet dönemine ait arazi ve mülkiyet kay tlar da mevcuttur. TBMM Arflivi, Ankara: TBMM nin 23 Nisan 1920 de aç l fl ndan bu yana yürüttü ü yasama ve yönetim görevleri sonucunda oluflan, her türlü yaz l evrak, defter, resim, plan, harita, foto raf, film, fotokopi, ses ve görüntü band ve benzeri belge ve materyali ihtiva etmektedir. Arfliv materyali Dosyalar, Tutanaklar, Komisyonlar Evrak ve Kay t Defterleri halinde dört k s mda tasniflenmifltir. Türk Tarih Kurumu Arflivi, Ankara: Osmanl son dönemi, Kurtulufl Savafl, Cumhuriyetin ilk y llar ve Atatürk dönemine ait, dört bölüm halinde tasnif edilmifl belgeler bulunmaktad r. Sat nalma veya ba fl yoluyla edinilen çeflitli belgelerin büyük bölümü Osmanl cad r. Latin harfli belgelerin yan s ra, ngilizce, Frans zca, Almanca belgeler de bulunmaktad r. Arflivin, yirmi bine ulaflan zengin bir foto raf koleksiyonu da bulunmaktad r. Üniversite Arflivleri, Ankara, stanbul ve di er flehirlerde: Kurulufllar ndan itibaren, üniversitelerin iflleyifli esnas nda oluflan e itimle ilgili kay tlar ihtiva etmektedir. Her üniversitenin kendi bünyesinde yer almaktad r. Vak flar Genel Müdürlü ü Arflivleri, Ankara, stanbul ve di erleri: Osmanl ve Cumhuriyet döneminde kurulan vak flara ait kay tlar muhafaza edilmektedir. Arfliv Ankara dad r. stanbul ve di er baz illerde de arflivler bulunmaktad r. 5

6 Milli Mücadele ve Atatürk Dönemi Kaynaklar n n Toplu De erlendirilmesi Ayr ca, belediyeler çeflitli okullar, özel kurulufllar ve ailelerin de arflivleri vard r. Kütüphaneler Arflivlerin ard ndan araflt rmac lar n müracaat edece i ortamlardan ikincisi kütüphanelerdir. Araflt rma konusu ile ilgili yay nlanm fl eserlere kütüphanelerden ulafl labilir. En sade tan m yla kütüphane, kitap ve süreli yay nlar n topland yerdir. Kütüphane ile flah slar n özel koleksiyonlar na da at fta bulunulmaktad r. Fakat genelde kastedilen, bir kurum veya flehir idaresi taraf ndan kurulan ve desteklenen büyük yay n koleksiyonlar d r. Kütüphaneler, arflivleri gibi yay nlanmam fl ve tek nüshal belgeleri de il, yay nlanm fl ve nüshalar olan eserleri bünyelerinde toplar. Akademik ve halk kütüphaneleri olarak ikiye ayr labilir. Akademik kütüphanelerin amac, akademik araflt rmay ve ö renimi desteklemektir. Bu tür kütüphanelerde, akademik olmayan yay nlar bulundurulmaz. Büyük kurumlar, belli konuda akademik ihtisas kütüphanelerine sahip olabilir. Milli Kütüphane ve Üniversite kütüphaneleri, bunlar n bünyesinde yer alan koleksiyonlar (sanat, müzik gibi) araflt rmac lar n çal flmalar n n bafllang c nda müracaat edece i yerlerdir. Ankara Üniversitesi Türk nk lâp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi, Ankara. ATASE Baflkanl Kütüphanesi, Ankara. Kamu Kurum ve Kurulufllar n n Kütüphaneleri ve Kitapl klar, Ankara ve di er illerde. Milli Kütüphane, Ankara. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Ankara. Üniversite Kütüphaneleri (Bilkent Üniversitesi vs.) Ankara. Kad n Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi, stanbul. Müzeler Müzeler, eskiyi temsil etti i, de erli ve ilgi çekici oldu u düflünülen nesnelerin, bunlara dair bilgilerin topland, muhafaza edildi i ve sergilendi i binalard r. Müzeler, halka ve araflt rmac lara ilham almalar, ö renmeleri ve araflt rma yapmalar için çeflitli kültür nesnelerini ve numunelerini sunar. Kâr amac gütmeyen ve toplumun hizmetinde olan müzeler halka aç kt r. Belli bir dönemi kapsayan müzeler oldu u gibi, belli temaya yönelik müzeler de mevcuttur. Teknolojinin yaratt imkanlardan istifade edilerek, günümüzde müzeler sanal ortamda ziyaretçilere aç lmaktad r. Milli Mücadele ve Atatürk dönemiyle ilgili afla da adlar s ralanan müzeler, halka ve araflt rmac ya aç kt r. An tkabir Müzesi (Ankara), Atatürk E itim Müzesi (Ankara). Atatürk Evleri (muhtelif flehirlerde), Atatürk Müzeleri (muhtelif flehirlerde), Dolmabahçe Saray Müzesi, ( stanbul), Etnografya Müzesi (Ankara), Türk nk lâp Tarihi Müzesi (Ankara Üniversitesi, Ankara), 75. Y l E itim Müzesi (Ankara). 6

7 Fatma ACUN Kaynak Türleri ve Tan t m Arflivlerde Muhafaza Edilen Kaynaklar Yaz l Kaynaklar Milli Mücadele ve Atatürk dönemine ait arfliv kaynaklar ço unlukla yaz l d r, daha az miktarda olmak üzere görsel ve sözlü kaynak türleri de mevcuttur. Milli Mücadele dönemi kaynaklar, ço unlukla el yaz s ile yaz lm fl, ilgililerin imzalar n tafl yan belgelerdir. Atatürk dönemi belgeleri ise, genellikle matbu eserlerdir. Her iki tür belge de arfliv belgesi niteli indedir ve afla da alfabetik s rada sunularak, haklar nda bilgi verilecektir. Cerideler Gazeteler, Dergiler ve Mecmualar ve di er Süreli Yay nlar Günlükler ve Günlük Notlar Mahkeme Zab tlar Meclis Zab tlar Mektuplar Not Defterleri Kay tlar Nüfus daresi Kay tlar Resmi Dairelerde Tutulan Kay tlar Resmi Yaz flmalar Tapu Sicilleri Tebrik Mesajlar ve Yaz lar Telgraflar Cerideler Cerideler, Osmanl döneminde ç kar lmaya bafllanan, Milli Mücadele döneminde ve sonras nda ç kar lmas na devam edilen resmi gazetelerdir. Osmanl resmi gazetesi olan Takvim- Vekayi (ilk ç k fl 1831) stanbul da yay nlan rken, TBMM nin Ceride-i Resmiyesi de Ekim 1920 de yay na bafllam flt r. Kas m 1923 de Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti nin Resmi Gazetesi ad n alan resmi gazetenin yay n günümüzde de devam etmektedir. Kanunlar, tüzükler, bakanlar kurulu kararlar, anlaflmalar ve baz mevzuat n resmi gazetede yay nlanmas ndan sonra yürürlü e girmesi nedeniyle, resmi gazetelerde bu tür verileri bulmak mümkündür. Özellikle, kanun de iflikli i ve yeni yürürlü e giren kanunlar konusunda, mutlaka müracaat edilmesi gereken kaynaklard r. Ceride-i Havadis, Tercüman- Ahval, Ruzname-i Ceride (T bbi Takvim), Ruzname-i Ceride-i Havadis. Gazeteler, Dergiler, Mecmualar ve Di er Süreli Yay nlar Döneme iliflkin hemen her tarih araflt rmas nda müracaat edilmesi gereken günlük gazeteler, tarih araflt rmalar nda kullan lan bas l kaynaklardan, beklide en önemlisidir. 7

8 Milli Mücadele ve Atatürk Dönemi Kaynaklar n n Toplu De erlendirilmesi Gazeteler tarihçiye üç noktada veri sa lar. lki, döneminde en çok etki yaratan siyasi ve toplumsal olaylar ve görüflleri yans t r. kincisi, gazeteler meydana gelen olaylara iliflkin günlük kay tlar sunar. Di er bir ifadeyle gazeteler, tarihi olaylar n kaydedildi i ilk müsveddelerdir. Üçüncüsü, gazeteler günlük habercili inin yan s ra, baz konularda ayr nt l görüflleri sunar. Gazetelerden edinilen veriler tarihçinin günlük olaylar, siyasi, sosyal ve ekonomik geliflmeler ve dönemin fikriyat hakk nda malumat sahibi olmas n sa lar. Milli Mücadele y llar nda, Türkçe yay nlanan yüze yak n günlük gazetenin yan s ra, 8 Arapça, 12 Frans zca ve 1 branice gazete yay nlanm flt r. Dergi, mecmua vb. yay nlar, genellikle haftal k, 15 günlük, ayl k, 3 6 ayda veya y lda bir ç kar lan süreli yay nlar kapsam na girmektedir (Yalç n, 2004: ). Yorumun, haber vermenin önüne geçti i, fikirlerin aç kland, hatta savunuculu unun yap ld yay nlard r. Bu tür yay nlar, belli alanlarda ve konularda ihtisaslaflm fllard r ve belli e ilimler do rultusunda yay n yaparlar. O nedenle, üzerine araflt rma yap lan konuyla ilgili, döneminde ç kar lan süreli yay nlara mutlaka bak lmal, verilen bilgiler, yay n n e ilimi ba lam nda de erlendirilmelidir. ttihat ve Terakki Dergisi, Milli Mecmua, Tercüman- Ahval, Tasvir-i Efkar, Tanin, kdam, Alemdar, Hakimiyet-i Milliye, Babal k, Hürriyet Gazetesi (Londra, ngiltere), Kanuni Esasi Gazetesi (Kahire, M s r), Meflveret Gazetesi (Kahire, M s r). Günlükler ve Günlük Notlar Günlükler, yazar n n flahit oldu u olaylarla birlikte, olaylar karfl s nda gelifltirdi i kendi kiflisel tepki ve tav r al fllar n yans tan kaynaklard r. Günlük tutan yazar, edebi metinlerin biçimsel s n rlamalar ndan uzakt r. Gözlem yapma, düflünme ve bunlar kaydetme düflüncesi ön plandad r. Siyasetçiler için günlükler, otobiyografilerini yazma zaman geldi inde kullanabilecekleri bir tür haf za tazeleyici yerine geçer. Tarihçinin müracaat edece i çok say da resmi kay t bulunsa da, 20. yüzy l n siyasi olaylar n ve aktörlerini inceleyen tarihçi için günlükler ve günlük notlar özel bir önem tafl r. Arfliv kaynaklar içerisinde, yazar n n elinden ç kmas, arac s z olmas ve günü gününe tutulmas bak m ndan ayr bir yere sahiptir. Genifl okuyucu kitlesini göz önünde bulundurmadan kaleme al nd klar için, kimseyi etkileme endiflesi yoktur. Ancak, günlüklerin, günü gününe tutulmufl olanlar makbuldür. Olaylar yafland ktan sonra yaz lan günlükler makbul de ildir. On Y ll k Savafl n Günlü ü, izzettin Çal fllar- smet Görgülü-Ömer Çendeo lu, Yap Kredi Yay nlar, stanbul Lozan Günlü ü, Amerika n n Türkiye Büyükelçisinin An lar, Hat ralar, Joseph C. Grew, Türkçeye çeviren: Kadri Mustafa Oragl, stanbul

9 Fatma ACUN Mahkeme Zab tlar Milli Mücadele esnas nda ve sonras nda görev yapan sivil ve askeri mahkemeler ve yine ayn dönemlerde, ihtiyaca binaen ihdas edilen stiklal Mahkemeleri taraf ndan tutulmufl olan zab tlar, tutanaklar, raporlar ve nihai mahkeme kararlar d r. Kamu kay tlar niteli indeki bu tür belgeler, gündelik hayata, sosyal olaylara iliflkin önemli veriler sa lar. Bir k sm, küçük çapl anlaflmazl klar ve cürümler hakk nda tutulmufltur, bu özelli i sebebiyle, toplum hayat na dair tarihçiye önemli veriler sunar. Ancak, mahkeme kay tlar n n tamam ifllenen suçlarla ve anlaflmazl klarla ilgili oldu u için, araflt r c ya, toplumun tamam problemli gibi görünebilir. Hâlbuki kay tlar yaln zca anlaflmazl klar yans tmaktad r. Di er yandan, kay tlara yans yan, anlaflmazl klar n yaln zca bir k sm d r. Tarihçi, her anlaflmazl n mahkemeye yans mad n, baz lar n n da mahkemeye yans madan çözüldü ünü gözden kaç rmamal d r. Ankara stiklal Mahkemesinin Zab tlar ( Y llar na Ait), Ahmet Nedim, flaret Yay nlar, Ankara zmir Suikast : stiklal Mahkemeleri Adil miydi? ddianame ve Kaz m Karabekir in Savunmas, Sümer K l ç, Emre Yay nlar No: 31, Yak n Tarih Serisi: 19, stanbul Meclis Zab tlar Meclis zab tlar, araflt rmac lar n en fazla ilgi duydu u kaynaklardand r. Meclis oturumlar nda yap lan konuflmalar oldu u gibi yans tan bu kay tlar, özellikle politik söylem çal flmalar için önemlidir. Meclis zab tlar, Türkiye Büyük Millet Meclisi nin 23 Nisan 1920 de aç l fl ndan itibaren tutulan, günlük çal flmalar n n tamam n n kaydedildi i kay tlard r. Meclis çal flmalar ve oturumlar nda ele al nan, ülkenin gündemini iflgal eden meseleler hakk nda karar alma sürecinde yap lan tart flmalar ihtiva etmektedir. TBMM tutanaklar, 1945 y l na kadar Zab t Ceridesi ad yla yay nlanm flt r tarihleri aras nda TBMM Tutanak Dergisi, tarihleri aras nda tekrar Zab t Ceridesi ad yla yay nlanm flt r. Bu tarihten itibaren yeniden Tutanak Dergisi ad n alarak günümüze kadar ulaflm flt r. Meclis zab tlar n n, özellikle oturumlarla ilgili k s mlar titizlikle ve dikkatle tutulmufl, hakikatte oturumlarda söylendi i gibi olmas na özen gösterilmifltir. Bu nedenle, güvenilirli i yüksek belgelerdir. Di er yandan, resmi belge olmas nedeniyle, devlet taraf ndan üretilen di er belgeler gibi, resmi görüfl lehine önyarg l d r. Araflt rmalarda, ilgilenilen konuya dair di er belgelerle birlikte de erlendirilerek kullan lmas tavsiye edilir. Mektuplar Mektup, flahsa özel yaz lm fl, yaln zca yaz lan kifliyi ilgilendiren, özellikle telefonun icad ndan önce, s kça müracaat edilen iletiflim arac d r. Resmi mektuplar n 9

10 Milli Mücadele ve Atatürk Dönemi Kaynaklar n n Toplu De erlendirilmesi yan s ra, bu kategoride de erlendirilmesi gereken di er tür de, siyasî aktörlerin ve bireylerin özel hayatlar yla ilgili mektuplar ve yaz flmalard r. Her iki tür mektup da, tarih belgesi olarak, özellikle siyasî tarihçiler için önemli kaynaklard r. Siyasetçilerin özel mektuplar ve yaz flmalar, resmi kay tlarda de inilmeyen pek çok fleyi aç a ç kartmas bak m ndan önemlidir. Özel mektuplar, e er mevcutsa, flah slar n kiflilikleri ve fikirleri konusunda teferruatl bilgi sunan günlüklerle birlikte de erlendirilmelidir. Lozan Muahedesine Merbut Mektuplar, kdam Matbaas, stanbul Hicri Atatürk ün Özel Mektuplar, Sadi Borak, Varl k Yay nlar, Ankara Not Defterleri Kay tlar Yap lan toplant ve görüflmelerde tutulan veya bir vesile ile el yaz s yla yaz lm fl notlar, tarihi aç dan çok özel önem tafl yan, tabii biçimde meydana gelmifl kaynaklard r. Milli Mücadele dönemi ve Cumhuriyetin ilk y llar nda yaflam fl önemli flahsiyetler, komutanlar, askeri ve sivil liderlerin yaflad klar ve flahit olduklar önemli olaylar, kat ld klar toplant, seminer ve gezileri kaydetmifl olduklar not defterlerindeki kay tlard r. Bu tür kay tlar n orijinalleri arfliv kayna olarak kabul edilmekte ve araflt rmac lar taraf ndan, özellikle biyografi çal flmalar nda kullan lmaktad r. Atatürk ün Not Defterleri, Ali Mithat nan, Gündo an Yay nlar, Atatürkçü Düflünce Dizisi, Ankara Atatürk ün Not Defterleri, 5 Cilt Genelkurmay ATASE Baflkanl Yay nlar, Ankara Nüfus daresi Kay tlar Dönemin nüfus idaresi taraf ndan, Türkiye Cumhuriyeti vatandafllar için tutulmufl olan her türlü nüfus ve hüviyet kay tlar d r. Bu tür kay tlar, toplumun etnik-dini yap s, demografik e ilimler, göçler vb. konular nda çal flan araflt rmac lara teferruatl bilgiler sunar. Resmi kay tlar olmas nedeniyle güvenilir kaynaklard r. Resmi Dairelerde Tutulan Kay tlar Bürokrasinin iflleyifli esnas nda meydana gelen belgeler, resmi kay tlar oluflturur. Arfliv belgeleri içinde en büyük yeri tutan, devlete ait kay tlard r. Üzerinde en fazla araflt rma yap lan bu kay tlar aras nda, resmi yaz flmalar, raporlar, tutanaklar, al nan ve gönderilen mektuplar, tebli ler, yabanc ülkelerde görev yapan elçilerin yaz lar ve raporlar önemli yer tutmaktad r. Mahalli idareler, kamu kurum ve kurulufllar, siyasi partiler, sendikalar vb. resmi hüviyete sahip kurulufllar taraf ndan tutulmufl olan ve her geçen gün say s ve hacmi h zla artan resmi kay tlar, tarihçiler için önemli bir kaynak grubunu oluflturur. Resmi Yaz flmalar Devlet kurulufllar ve flah slar aras nda, belli konulara dair karfl l kl yap lan, gönderen kifli veya kuruluflun aç k kimli i, yaz n n tarihi ve say s belli olan, imzal ve 10

11 Fatma ACUN mühürlü resmi yaz flmalard r. Milli Mücadele s ras nda el yaz s ile yaz lm fl bu türden resmi yaz flmalar mevcuttur. Yaz flmalar, belli bir olay takip ederken araflt rmac n n mutlaka baflvurmas gereken kaynaklard r. Atatürk ün Resmi Yay nlara Girmemifl Söylev, Demeç ve Yaz flmalar, Sadi Borak, Halkevleri Kültür Vakf, Ankara Atatürk ün Kurtulufl Savafl Yaz flmalar, 2 Cilt, Mustafa Ömer, Kültür Bakanl Yay nlar, Atatürk Dizisi, Ankara Tapu Sicilleri Tapu sicilleri bireylerin, kamu ve özel kurulufllar n arazi kay tlar d r. Arazi sahibiyeti, intikali ve statüsüne dair bilgileri ihtiva eder. Bu kay tlar n büyük bir ço unlu u, uzun y llardan beri korunarak günümüze kadar ulaflm flt r. Günümüzde, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlü ü Arflivi nde saklanmakta olan kay tlar aras nda, Osmanl Tapu Teflkilat ve Cumhuriyetin ilan ndan sonra kurulan Tapu Kadastro Umum Müdürlü ü taraf ndan, bütün vatandafllar n tafl nmaz mallar na, orman arazileri ve devletin tafl nmaz mallar na ve arazilerine ait, tapu kay tlar, kadastro dokümanlar ve bilirkifli raporlar mevcuttur. Tebrik Mesajlar ve Yaz lar Dönemin sivil ve asker önemli flahsiyetleri, devletin ileri gelenleri ve yöneticileri taraf ndan el yaz s ile yaz lm fl, genellikle tarih (gün, ay ve y l) belirtilerek imza edilmifl orijinal tebrik yaz lar ve kutlama mesajlar da arfliv kaynaklar aras na dahil edilebilir. Ancak, arflivlerde bu tür belgelere çok az oranda rastlan r veya hiç rastlanmaz. Telgraflar Milli Mücadele nin kazan lmas nda telgraf yoluyla haberleflmenin çok önemli bir yere sahip oldu u ve Anadolu da çok yayg n biçimde kullan ld göz önüne al nd nda, önemi kendili inden ortaya ç kar. Cumhuriyetin ilk y llar nda, haberleflmenin büyük bir k sm n n telgraf arac l yla yap ld n dolay s yla, dönemin önemli flahsiyetlerinin kendi aralar nda veya devlet kurulufllar ile yapt klar telgraf haberleflmelerinin önemli oldu unu belirtmek gerekir. Posta Teflkilat nda toplanm fl, büyük bir bölümü orijinal el yaz lar ile yaz lm fl olan Milli Mücadele ile ilgili telgraflar, takip eden dönemlerde, muhafaza edilmek üzere arflivde bir araya getirilmifltir. Telgraflar, olaylar yak ndan takip etmek isteyen araflt rmac lar, dakika geliflmelerinden haberdar ederek, olaylar yeniden infla sürecine katk da bulunurlar. Atatürk ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, IV. Cilt, Mustafa Kemal Atatürk, Atatürk Araflt rma Merkezi Yay nlar, Ankara Lozan Telgraflar : Türk Diplomatik Belgelerinde Lozan Bar fl Konferans, Bilal N. fiimflir, Türk Tarih Kurumu Yay nlar, Ankara

12 Milli Mücadele ve Atatürk Dönemi Kaynaklar n n Toplu De erlendirilmesi Görsel Kaynaklar Bu gruptaki kaynaklar, görüntüye dayal, gözün görebildi i, geçmifle ait her tür veriyi kapsamaktad r. ki ve üç boyutlu olarak ikiye ayr lan görsel kaynaklarda, iki boyutlular, foto raf, resim, afifl gibi bas l materyali, üç boyutlular ise, nesneleri ifade etmektedir. Arflivlerde iki boyutlu görsel materyaller saklanmakta, tarih araflt rmalar nda da genellikle bunlar kullan lmaktad r. Müzelerde muhafaza edilen üç boyutlu materyalin tarihçiler taraf ndan kullan m oldukça nadirdir. Teknolojik imkanlar n artmas yla birlikte, günümüzde olaylar n görüntü kay tlar da al nmakta, gelecek araflt rmalar için veri biriktirilmektedir. Görsel kaynaklarda yaz ya, hiç yoktur ya da, asgari düzeydedir. Film, video kayd olarak düflünüldü ünde sesle birlefltirilmifl durumdad r. (Acun, 2004: ) Cumhuriyetin ilk dönemlerinde, okuma-yazma oran n n çok düflük oldu u bir toplumda görselli in, yeni düflünceleri ve yeni yap lan ink lâplar anlatmak üzere müracaat edilen bir vas ta oldu u düflünüldü ünde, görsel verilerin önemi daha da artmaktad r. Milli Mücadele ve Atatürk dönemine iliflkin görsel kaynaklar flöyle s ralanabilir: 1. Afifller, lanlar, Reklamlar 2. Foto raflar ve Foto raf Albümleri 3. Diyapozitif ve Slaytlar 4. Haritalar, Planlar, Taslaklar, Krokiler ve Tarih Atlaslar 5. Pullar 6. Sessiz/Sesli Sinema ve Film Görüntüleri, Video Kay tlar 7. Tablo, Resim, Gravür ve Minyatürler Afifller, lanlar, Reklâmlar Dönemin önemli olaylar n halka duyurmak amac yla haz rlanm fl olan afifller, ilanlar (el, gazete, duvar ilanlar ) ve reklam amaçl haz rlanm fl materyaller, tarih araflt rmalar nda, özellikle propaganda, seçim ve söylem çal flmalar nda önemli kaynaklard r. Ancak, arflivlerde bu tür materyale çok az oranda rastlan r veya hiç rastlanmaz. Küçük alanda çok bilgi vermeyi amaçlayan bu tür kaynaklarda mesajlar semboller yoluyla iletilmeye çal fl ld ndan, semiyotik (sembolizm) tekniklerinin kullan larak çözümlenmesi gerekir. Foto raflar ve Foto raf Albümleri Sa lad görüntü anl k olmas na ra men, foto raflar, tarih araflt rmac s na, hiç bir zaman flahit olamayaca olaylar n ve yine, görmesi mümkün olmayan flah slar n görüntülerini sunar. Milli Mücadele ve Atatürk dönemi olaylar n n, sivil ve askeri flah slar n, devlet büyükleri ve idarecilerinin tek veya grup halinde veya halk aras nda çekilmifl foto raflar önemli görsel kaynaklar d r. Foto raflar tek bafllar na da önem tafl makla beraber, albüm fleklinde bir araya getirildiklerinde, daha anlaml ve kullan fll 12

13 Fatma ACUN hale gelir. Foto raf albümlerinde, mevcut her bir foto raf n çekim tarihi ve yeri, foto rafta yer alan kiflilerin adlar ile birlikte, foto raf n konusu ve di er baz özelliklerini aç klayan notlara da yer verilmektedir. Döneme ait mevcut foto raflar n sonraki y llarda bir araya getirilmesi ve ilgili aç klamalar eklenerek yay nlanmas yla oluflturulan albümler, geçmiflin anl k görüntülerini tarihçilere sunar. Milli Mücadele ve Atatürk dönemi, foto raflar n oldukça bol oldu u fakat tarih araflt rmalar nda nadiren kullan ld dönemdir. Cephelerden Kurtulufl Savafl na mparatorluktan Cumhuriyete Foto raf Albümü, Kültür Bakanl Yay nlar, Güzel Sanatlar Genel Müdürlü ü, Haz rlayan: Mehmet Özel, Ankara, Atatürk Albümü, Cumhuriyetimizin 70. Y ldönümünde Atatürk e Sayg, Haz rlayan: Mehmet Özel, Kültür Bakanl Yay nlar, Güzel Sanatlar Genel Müdürlü ü, Ankara Diyapozitif ve Slaytlar Döneminde çekilmifl diyapozitifler ve slayt görüntüleri de, görsel veri grubuna dahil edilebilir. Ancak, bu kaynak grubu arflivlerde yok denecek kadar azd r. Foto raflar gibi, son dönemlerde kullan lmaya bafllanm flt r. Haritalar, Planlar, Taslaklar, Krokiler ve Tarih Atlaslar Özellikle, Milli Mücadele dönemindeki askeri harekâtlarda kullan lan, o dönemde veya daha önceki y llarda üretimi ve bask s yap lan harita ve planlar ile haz rlanan taslak ve krokiler, çok önemli ve orijinal görsel arfliv materyali aras ndad r. Harp tarihi araflt rmalar nda ve co rafi bilgi gerektiren çal flmalarda mutlaka müracaat edilmesi gerekir. Sevr Antlaflmas Haritalar, , Türk Tarih Kurumu. stiklal Savaflma Ait Türkiye Haritalar, Türk Tarih Kurumu. Pullar Küçük karede büyük anlamlar ifade eden pullar, ç kar ld klar dönemdeki önemli geliflmeleri yans tan görsel malzemelerdir. Osmanl döneminden beri ç kar lmakta olan pullarda, özellikle Osmanl dan Cumhuriyet e geçifli görsel olarak takip etmek mümkündür. Hat ralar (örne in Atatürk ün ölümü, 27 May s Anayasas hat ras ) ve y ldönümleri için ç kar lanlar n yan s ra, belli seriler halinde yay nlananlar mevcuttur. Pullardaki resim ve desenler, büyüklükleri, renkleri, say lar incelenerek, ait olduklar dönemin olaylar na dair önemli ipuçlar elde edilebilir. Pulko Osmanl mparatorlu u ve Türkiye Cumhuriyeti Posta Pullar Katalo u, 2006, stanbul

14 Milli Mücadele ve Atatürk Dönemi Kaynaklar n n Toplu De erlendirilmesi Sessiz/Sesli Sinema ve Film Görüntüleri, Video Kay tlar Dönemin olaylar n ve toplumun çeflitli yönlerini yans tan, döneminde veya hemen ard ndan çekilmifl sesli/sessiz filmler, görsel kaynaklar aras nda de erlendirilmektedir. Arflivlerde çok az karfl lafl lan veya hiç karfl lafl lamayan bu görüntü türleri, tarihi bilgi üretme aç s ndan üzerinde hiç çal fl lmam fl kaynaklard r. Benzer flekilde, Cumhuriyetin kuruluflundan itibaren, özellikle Halkevlerinin aktif oldu u dönemde sahnelenmifl tiyatro ve oyunlar da bu kategoriye dahil etmek mümkündür. Bu tür kaynaklar arflivlerde yok denecek kadar az olmakla birlikte, sözlü bilginin daha yayg n oldu u bir topluma verilmek istenen mesajlar anlamak bak m ndan önemlidir. Video kay tlar da tarihçiler için önemlidir. Ancak, arflivlerde özellikle Cumhuriyetin kuruluflu ve ilk y llar na ait bu tür görüntüler az say dad r. Tablo, Resim, Gravür ve Minyatürler Cumhuriyetin ilk y llar nda, sanatç lar taraf ndan yap lm fl tablo, resim, gravür, minyatür vb. görsel materyaldir. Dönemin sanatç lar taraf ndan yap lan bu eserler, dönemin sanat anlay fl ile birlikte, sanat arac l yla topluma verilemek istenen mesajlar tespit etmek için de erlendirilmesi gereken önemli görsel kaynaklard r. Cumhuriyet in ilk dönemlerinde yap lan, Atatürk ve di er önde gelen devlet adamlar n n portreleri, ilgili flah slar n toplum nazar nda yarat lmak istenen imajlar n tasvir etmede kullan l r. Sözlü Kaynaklar Olaylara müdahil olan veya flahit olanlar n, olaylar hakk nda verdi i sözlü bilgilerin, sözlü veya yaz l kay tlar bu gruba dahil edilmektedir. Bu tür veriler, görsel materyaller gibi, tarih araflt rmac lar n n daha az kulland klar materyal grubunu oluflturur. Güvenilirlik aç s ndan bak ld nda ise, sözlü kaynaklar, beklide, tarihi veriler içerisinde en az itimat edilenidir. Bunun nedeni bütünüyle flahsi görüflleri ifade etmesi, dolay s yla, nesnellikten uzak olmas d r. Veri güvenilirli in düflük olmas, verinin geçerlili ini de etkilemekte, bu da kullan m n azaltmaktad r. Yine de, sözlü kaynaklar, belli s n rlamalar dahilinde, tarih araflt rmalar nda kullan lmas gereken veri grubunu oluflturur. Sözlü kaynaklar üç grup halinde ele al nabilir: 1. Dönemi Yaflayanlar ve fiahitlerle Yap lan Mülakatlar ve Sohbetler 2. Ses Kay tlar 3. Telefon Kay tlar Dönemi Yaflayanlar ve fiahitlerle Yap lan Mülakatlar ve Sohbetler Milli Mücadele, Cumhuriyetin ilk y llar ve Atatürk ün ölümüne kadar olan sürecin tamam n veya bir bölümünü yaflam fl, halen hayatta olan flah slar n, yaflad klar döneme iliflkin verdi i bilgiler, önemli tarihi kaynaklar aras ndad r. Bu flah slardan yaln zca çok 14

15 Fatma ACUN az n n günümüzde hayatta oldu u düflünülürse, flahitli in insan ömrü ile s n rl oldu u görülür. Sözü edilen flah slardan, mülakatlar ve sohbetler yoluyla bilgi al nmaktad r. Mülakat yap m nda, mülakat yap lan kiflinin yafl, sa l k durumu, haf zas önemlidir. Mülakatlar n sa l kl biçimde yap lmas için çeflitli yöntemler gelifltirilmifltir. Özellikle yafll kiflilerle yap lan mülakatlarda unutulan, yalan veya yanl fl söylenmifl sözlerin do rulu unu kontrol etmek üzere gelifltirilen tekniklere baflvurulmal d r. Tarih Sohbeti, Cemal Kutay, Halk Matbaas, stanbul Atatürk le Dil Sohbeti, Abdülkadir nan, Ankara Üniversitesi Yay nlar, Ankara Ses Kay tlar Bu gruba, önemli flah slar ve devlet adamlar taraf ndan törenler, aç l fllar (meclis aç l fllar ), kongre ve toplant larda çeflitli vesilelerle yap lm fl konuflma, beyanat ve irad edilen nutuklar n ses kay tlar dahil edilmifltir. Bu tür ses kay tlar na, baz arflivlerde, oldukça s n rl say da ulaflmak mümkündür. Döneminde yap lan radyo konuflmalar n n kay tlar da, bu gruba dahil edilebilir. TRT Ankara Radyosu kurum arflivinde, Cumhuriyetin ilk y llar na ait radyo kay tlar saklanmaktad r. Kurum arflivi olmas sebebiyle araflt rmac ya özel izinle aç lmaktad r. Atatürk ün 10 uncu Y l Nutkundaki Konuflmas n n Ses Band Kayd, 29 Ekim 1933, TRT Ankara. Telefon Kay tlar Dönemin önemli flahsiyetleri ve devlet adamlar aras nda yap lan telefon konuflmalar n n kay tlar bu gruba dahil olur. Ancak, Cumhuriyetin ilk y larl nda, teknolojik yetersizlik nedeniyle, arflivlerde çok az veya hiç mevcut olmayan kaynak türüdür. Günümüze do ru yaklaflt kça, bu tür kaynaklarda art fl görülür. Kütüphanelerde Yer Alan Kaynaklar Bu gruba, tamamen orijinal nitelikte olan, as l nüshalar arflivlerde saklanan veya flah slar n elinde bulunan yaz l -bas l materyal üzerinden yap lan yay nlar dahil edilmifltir. Birinci elden kaynaklar aras nda de erlendirilen bu eserlerin belli bafll türleri afla da s ralanm flt r. 1. Atatürk ün Söylev ve Demeçleri, Önemli Konuflmalar 2. Atatürk ün Vecizeleri (Özdeyiflleri) 3. Biyografiler ve Otobiyografiler 4. Devlet Büyüklerinin Söylev ve Demeçleri 5. Döneme ait Kanun ve Yönetmelikler 6. Hat ralar (Hat rat) 7. Her Çeflit Edebi Eser (fiiir, Hikâye, Roman) 15

16 Milli Mücadele ve Atatürk Dönemi Kaynaklar n n Toplu De erlendirilmesi 8. statistik Kay tlar 9. Kongre ve Seminer Notlar ve Tutanaklar 10. Kronolojiler ve Kronolojik Bilgiler 11. Milli Mücadele Anekdotlar, Hikâyeleri ve F kralar 12. Yabanc Yay nlar 13. Y ll klar, Almanaklar ve Anallar Atatürk ün Söylev ve Demeçleri, Önemli Konuflmalar Söylev (nutuk, hitabe) belli bir görevle yükümlü bir konuflmac n n, bir tören veya önemli bir toplant da, dinleyicilere seslenerek yapt etkileyici, dinleyicileri inand rma amac n güden, kesin kurallara göre yap lanm fl, hitaplard r. Demeç ise, kamuoyunu ayd nlatmak için, yetkili bir kimsenin, yay n organlar na yapm fl oldu u sözlü veya yaz l aç klamad r. Bu, söylev ve nutuktan farkl anlam tafl maktad r. Atatürk ün muhtelif yer ve zamanlarda, özellikle Milli Mücadele y llar nda, kongre ve TBMM aç l fllar nda, Türk ordusuna, gençlere, halka, baz meslek gruplar na yapm fl oldu u ve çeflitli mesajlar aktarmay hedefledi i söylev ve demeçleri mevcuttur. Nutuk, Mustafa Kemal Atatürk, Devlet Bas mevi, stanbul Atatürk ün Söylev ve Demeçleri, l III Ciltler, Atatürk Araflt rma Merkezi Yay nlar, Ankara Atatürk ün Vecizeleri (Özdeyiflleri) Vecize (özdeyifl) herhangi bir konuda söylenen derin, anlaml, k sa ve özlü sözdür. Bir sorun konusunda bilinmesi gerekeni birkaç sözcükle özetleyen ifadeler, günlük yaflamla ilgili s radan bir gerçe i ifade eden k sa cümlelerdir. Atatürk ün muhtelif zamanlarda, Milli Mücadele, Cumhuriyet, ba ms zl k, hürriyet, özgürlük, ink lâplar, din, laiklik, milliyetçilik, d fl politika, medeniyet, milliyetçilik vb. konularda, de iflik yer ve zamanlarda çeflitli vesilelerle söylemifl oldu u k sa ve özlü sözler, ifadeler, anlat mlar ve deyifllerdir. Atatürk ün Ordu ve Askerlik ile ilgili Vecizeleri, Genelkurmay ATASE Baflkanl Yay nlar, Ankara. Atatürk ve Vecizeleri, Hava Kuvvetleri Bas mevi, Eskiflehir Biyografiler ve Otobiyografiler Biyografi, önemli flah slar n hayat hikâyelerini konu alan, uzmanlar taraf ndan incelemeler sonucunda yaz lan eserlerdir. Biyografiler, özellikleri gere i, bir flahs tekil biçimde ve onu merkez alarak anlat m yapar. Bu nedenle, biyografisi yaz lan flahs n önemi ve olaylardaki rolü kolayca abart labilir. Biyografi yazar n n, ilgili bütün belgeleri görmesi, yak nlar ile görüflmeler yapmas ve dönemindeki olaylar çok iyi bilmesi gerekmektedir. Milli Mücadele ve Atatürk dönemine damgas n vurmufl önemli flah slar n ve devlet adamlar n n hayat hikâyelerini anlatan, genellikle flahs n ölümünden sonra kaleme al nm fl biyografileri mevcuttur. 16

17 Fatma ACUN Otobiyografi, bir flahs n kendisi taraf ndan yaz lm fl hayat hikâyesidir. Rönesans talya s n n bir icad olan otobiyografi, sanatç lar, yazarlar ve daha ziyade siyasetçiler taraf ndan benimsenmifltir. Benimsenmesinin temel nedeni, içerisinde an lara yer verilmesi ve ilk elden anlat m d r. Yazar n kendi kiflili ini ön plana ç kard, otobiyografiler, zihniyete ve de erlere iliflkin pek çok konunun ö renilmesinde önemli kaynaklard r. Ancak, olaylar n birebir kayd anlam nda al nd nda, çok da geçerli olmayabilir, tahrifat derecesinde seçicilik arz edebilir. Celal Bayar: Bir Türk ün Biyografisi, Cemal Kutay, Onan Matbaas, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Ankara. Türk stiklal Harbi ne Kat lan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanlar n Biyografileri, Genelkurmay ATASE Baflkanl Yay nlar, Genelkurmay Bas mevi, Ankara Devlet Büyüklerinin Söylev ve Demeçleri Atatürk haricindeki devlet büyükleri, yöneticiler, asker ve sivil flah slar taraf ndan, muhtelif ortamlarda yap lan konuflmalar verilen demeçlerdir. Bas l hale getirilen bu tür konuflmalar, tarih araflt rmalar için, özellikle siyasi söylemçal flmalar nda önemli kaynaklard r. Milli fiefin Söylev, Demeç ve Mesajlar, smet nönü, Derleyen: Kadri Kemal Kop, Akay Kitabevi, stanbul nönü nün Söylev ve Demeçleri , Milli E itim Bas mevi, stanbul Döneme Ait Kanun ve Yönetmelikler Döneminde yay nlanarak yürürlü e girmifl olan, tüm yasal mevzuat, kanunlar, yönetmelikler ve yönergeler bu gruba dahil edilmifltir. Bütün bu kanunlar ve hukuki mevzuat Düstur ad yla yay nlanm flt r. lki 1863 y l nda yay nlanan ve 12 Eylül 1982 y l na kadar devam düsturlar, kanun mecmuas niteli indeki resmi yay nlard r. Befl tertip halinde yay nlanan Düsturda kanun ve tüzükler, devletin taraf oldu u anlaflmalar ve sözleflmeler, imtiyazlar, TBMM nin kanunlar n yorumu ile ilgili kararlar, bakanlar kurulunca onaylanan sözleflmeleri, Dan fltay kararlar ve içtihad birlefltirme kararlar bulunmaktad r. (Yalç n, 2004:73 77) Osmanl ve Türkiye Cumhuriyeti ne ait meclis kararlar, kanunlar, talimatlar, tefsirler, kararnameler ve nizamlar n yay nland Sicill-i Kavanin, düstur benzeri gayri resmi yay nlard r. TBMM nin ç kard kanunlar ve tefsirlerin yer ald Kavanin Mecmuas (Kanunlar Dergisi) de Cumhuriyet döneminde ç kar lmaya bafllanm flt r (23 Nisan 1920). Hat ralar (Hat rat) An lar (hat rat) flah slar taraf ndan, geçmifl y llarda yaflanm fl olaylar anlatmak üzere kaleme al nan yaz lan eserlerdir. Esas itibar yla, siyasi hayat n içerisinde bulunmufl flah slar taraf ndan kaleme al nan ve genellikle yazar n ölümünden sonra 17

18 Milli Mücadele ve Atatürk Dönemi Kaynaklar n n Toplu De erlendirilmesi (bazen çok uzun y llar sonra) yay mlanmas planlanan kiflisel yaz lard r. An lar n geçmifl dönemlerdeki en önemli fonksiyonu, zaman nda kamuoyuna aç klanmas uygun bulunmayan olaylar ve görüflleri kaydetmekti. Bundan dolay hat rat okumak, genellikle s radan yaz lm fl bir otobiyografi okumaktan daha zevklidir (Gürün, 1996: ). stiklal Harbi, Kaz m Karabekir, 5 cilt, Türkiye Yay nevi, stanbul stiklal Harbi Hat rat, (5. K s m), zzeddin F. Çal fllar, Askeri Matbaa, stanbul Ali Fuat Cebesoy un Siyasi Hat ralar, Ali Fuat Cebesoy, Vatan Neflriyat, stanbul Her Tür Edebi Eser (fiiir, Roman, Hikâye) Edebi eserler, dönemindeki insanlara ve gelecek kuflaklara hitaben yaz lm fl olan tarihçilerin ço u zaman fazla müracaat etmedi i yarat c yaz lard r. Bunlar aras nda en belirgin olanlar roman, piyes ve fliirlerdir. Tarihi romanlar, fliirler ve oyunlar n, konu ald klar döneme iliflkin tarihi belge olarak hükmü oldu u söylenemez. Ancak, bu tür edebiyat ürünleri, yazar n yaflad toplumsal ve düflünsel ortam hakk nda fikir verir, hatta ço u zaman fizikî ortama iliflkin canl tasvirler de sa lar. Atatürk Hayat : Hat ralar, Seçme fiiir ve Yaz lar, Necdet Güneflo lu, Örnek Matbaas, Ankara Tar k Bu ra, Küçük A a, statistik Kay tlar lgili döneme ait nüfus kay tlar, illere ve bölgelere göre tutulmufl do um ve ölüm kay tlar, savafllarda verilen flehit, gazi ve yaral durumlar ile ilgili istatistiksel kay tlar ve bilgilerdir. Toplum yap s ve demografik konulara iliflkin araflt rmalarda istatistik kay tlar na mutlaka müracaat edilmelidir. Harici Ticaret Y ll k statistik Y l 1931,, Ankara Maarif statistikleri No: 26, , Devlet Matbaas, stanbul Kongre ve Seminer Notlar ve Tutanaklar Milli Mücadele döneminde ve Cumhuriyetin kuruluflundan sonra gerçeklefltirilmifl kongre, seminer, toplant, sempozyum ve konferanslarda tutulan notlar ve kay tlard r. Bu tür orijinal belgelere dayal olarak haz rlanan yay nlar mevcuttur. Sivas Kongresi Tutanaklar, Ulu demir, Türk Tarih Kurumu Yay nlar, Ankara zmir iktisat Kongresi 17 fiubat - 4 Mart 1923, Afet nan, Türk Tarih Kurumu, Ankara Kronolojiler ve Kronolojik Bilgiler Kronoloji, belirli dönemde yaflanm fl olaylar, yaln zca olufl s ras na göre anlatan bir tarih anlat m türüdür. Kronolojilerde, seçilip ay klanarak bir bütün haline getirilmifl olaylar silsilesi sunulur. En belirgin önyarg s, yazarlar n n kendi dönemleri hakk nda 18

19 Fatma ACUN anlatmaya de er bulduklar olaylar kapsamalar d r. Oysa, onlar n anlatmaya de er buldu u konular, bugünkü tarihçiler ve araflt rmac lar için o kadar da ilgi çekici olmayabilir. Türk nk lâb Tarihi Kronolojisi, Gotthard Jaesckhe, Milli Mecmua Matbaas, stanbul Türk Kurtulufl Savafl Kronolojisi, Gotthard Jaeschke, Türk Tarih Kurumu Yay nlar, Ankara Milli Mücadele Anekdotlar, Hikâyeleri ve F kralar Döneminde yaflanm fl olaylar ele alan, olay n kahramanlar n n ço u zaman belli oldu u kaynaklard r. Özellikle Milli Mücadele döneminde yaflanan önemli geliflmeleri ve halk n durumunu yans tan, zaman zaman abart l unsurlar da içeren f kra, hikaye ve anekdotlar bu gruba dahildir. Döneme ait bu türden çok say da bas l eserler mevcuttur. Atatürk ün Nükteleri, F kralar, Hat ralar, Hilmi Yücebafl, Kültür Kitabeyi, stanbul Yabanc Yay nlar Sözü edilen döneme ait, esas itibariyle o dönemi yaflam fl yabanc yazarlar, bas n organlar, devlet adamlar, siyasetçiler ve tarihçiler taraf ndan kaleme al nm fl eserlerdir. Döneme flahid olmayan flah slar n, arfliv belgelerine dayal olarak haz rlad yay nlar da bu kategoriye dahil edilebilir. Bir Sovyet Diplomat n n Türkiye Hat ralar, S.. Aralov, Burçak Yay nevi, stanbul Kurtulufl Savafl ile ilgili ngiliz Belgeleri, Gothard Jaeschke, Türk Tarih Kurumu, Ankara Y ll klar, Almanaklar ve Anallar Y ll klar, bir y l içerisinde geliflen olaylar n tarih s ras na göre anlat ld kaynaklard r. Asl nda, y ll klar, almanaklar ve anallar amaçlar bak m ndan birbirinin benzeri hatta ayn s olan kaynaklard r. Almanaklar, çeflitli alanlarda ö retici bilgilere ve tahminlere yer veren, halka yönelik bir edebiyat türüdür. Almanaktaki takvim bir önceki y l n olaylar n hat rlat r. Özdeyifl ve atasözleri ile zenginlefltirilerek, ders al nacak olaylarla, toplumu ilgilendiren olaylar n dökümünü verir. Bu gruptaki kaynak ve eserlerde, döneme iliflkin önemli, iz b rakan olaylar n tarihsel bir zaman ve olufl s ras na göre anlat lmas, yani olaylar n kiflilere veya konulara göre de il de zamana ba l olarak aç klanmas, her bir konunun tüm ayr nt lar yla birlikte, vuku buldu u y l içerisinde ele al nmas önem tafl maktad r. 19

20 Milli Mücadele ve Atatürk Dönemi Kaynaklar n n Toplu De erlendirilmesi statistik Y ll 1930, Ahmet ihsan Matbaas, Ankara, T.B.M.M. Y ll, T.B.M.M. Bas mevi, Ankara Cumhuriyet Resimli Almanak 1937, Cumhuriyet Matbaas, stanbul Müzelerde ve Müze D fl nda Sergilenen Eserler Milli Mücadele ve Atatürk döneminde kullan lan, günümüze kadar ulaflan her türlü araç, gereç, silah, malzeme ve teçhizat konu alan, ço unlukla bu amaçla haz rlanan müze ve benzeri mekânlarda sergilenen materyaldir. lgili dönemde veya hemen sonras nda yap lan ve aç k alanlarda sergilenen an t, heykel, ve kabartmalar da bu gruba dahil edilmifltir. Üç boyutlu görsel materyal diyebilece imiz, olaylar esnas nda kullan lan veya sonradan infla edilen bu gruptaki nesneler araflt rmac lara, dönemin olaylar n ve fiziki flartlar n anlayabilmeleri için dolays z veriler sunar. Müze d fl ortamlarda sergilenen an t, heykel ve kabartmalar, yap ld klar dönemin sanat n ve sanat arac l yla topluma verilmek istenen mesajlar yans tan önemli eserlerdir. Toplumsal de iflimi, yeniliklerin halka benimsetilmesinde takip edilen yöntemleri izlemek için baflvurulmas gereken önemli kaynaklard r. Ancak, bu tür sanatsal de eri olan eserleri de erlendirenler, genellikle sanat tarihçileridir. Üç boyutlu görsel veri grubuna dahil olan materyallerden, müzelerde ve müze d fl ortamlarda sergilenenlerden baz lar flunlard r: An t, heykel ve kabartmalar, askeri teçhizat, askeri üniforma k yafet ve madalyalar, Atatürk ün özel eflyalar, çeflitli alet eflya araç-gereç ve malzemeler, e itimle ilgili kay tlar ve okul eflyalar, eski hüviyet cüzdanlar, ka t ve madeni paralar, motorlu araçlar, sancak, bayrak ve flamalar, cephane, mühimmat, silah, tabanca, tüfek ve toplar, mermiler ve mermi kovanlar. Sonuç Tarihi olaylar n önce anlafl lmas, sonra da aç klanmas nda, tarih araflt rmac s n n baflar s n belirleyen, bekli de en önemli etken kulland kaynakt r; kayna n türü, çeflitlili i ve bu kaynaklar de erlendirirken istifade etti i metoddur. Kaynaklar n adeta kutsand 19. yüzy l art k çok gerilerde kalm fl olsa da, günümüz tarihçili inde, ilgili kaynak kullanmadan veya az kullanarak ciddi bir tarih araflt rmas yap lamayaca da anlafl lm flt r. Kayna n az oldu u belli alanlarda, bofllu u teorinin doldurmas beklenebilir, bu alanlarda teori yönelimli çal flmalara a rl k verilebilir. Ancak, Milli Mücadele ve Atatürk dönemi için, böyle bir durum söz konusu de ildir. Veri bollu unun yan s ra, tür ve çeflit konusunda s k nt mevcut de ildir. Tarihi kaynaklar, geçmiflteki olaylardan, insan faaliyetlerinden geriye kalan izlerdir. Tarihçi bu izler üzerinden giderek, geçmifli yeniden infla eder. Dolay s yla, üzerinde çal flt izler ne kadar çeflitli ve çok olursa, tarihçinin geçmifl olaylar infla etme süreci, asl na o kadar uygun olur. Bir tarihçinin tek bafl na bütün kaynak türlerini de erlendirmesinin mümkün olmad da bir hakikattir. Bunun üstesinden gelmek için, 20