TÜRKĠYE DE YERFISTIĞI ÜRETĠMĠNĠN MEVCUT DURUMU VE TREND ANALĠZĠ YÖNTEMĠYLE GELECEĞE YÖNELĠK BEKLENTĠLER

Transkript

1 TÜRKĠYE DE YERFISTIĞI ÜRETĠMĠNĠN MEVCUT DURUMU VE TREND ANALĠZĠ YÖNTEMĠYLE GELECEĞE YÖNELĠK BEKLENTĠLER Hilal Yılmaz 1 Oğuz Parlakay 2 Selcan Akkoyun 1 htarim01@gmail.com oguzparlakay@hotmail.com selcanakkoyun@gmail.com Ayşe Nuran Çil 1 aysenurcil@hotmail.com 1 Doğu Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Adana 2 Mustafa Kemal Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Hatay ÖZET Dünya genelinde yerfıstığı bir yağ bitkisi olarak değerlendirilmekte iken ülkemizde çerezlik olarak tüketilmektedir. Dünyadaki yerfıstığı üretiminin uluslararası ticarete konu olan miktarı son derece düşüktür. Bu durum genel olarak iç tüketimi karşılamak amacıyla üretildiğini ortaya koymaktadır. İçeriğindeki yüksek yağ oranı ile yerfıstığı ülkemizdeki bitkisel yağ üretimini artırabilmek için değerlendirilebilecek önemli yağ bitkilerinden biridir. Aynı zamanda çerezlik olarak da önemli bir döviz kaynağımız olma şansına sahiptir. Yapılan bu çalışma ile Türkiye de yerfıstığı üretiminin mevcut durumunu değerlendirmek amacıyla, ekim alanı, üretim miktarı, verim durumu ve dış ticaretindeki gelişmeler incelenmiştir. Veriler analiz edilirken tablolar, grafikler ve indeks hesapları kullanılmıştır. Ayrıca geleceğe yönelik beklentiler tahmin edilirken Trend Analizi yönteminden faydalanılmıştır. Elde edilen bulgulara göre yerfıstığı ekim alanları ve üretim miktarının trend doğrusunun eğimi pozitiftir. Yerfıstığı işleyen tesisleri ve yerfıstığının yağ sanayinde değerlendirme olanaklarını arttıracak politikaların geliştirilmesi gerekmektedir. Türkiye nin dünya ticaretindeki önemi çok azdır. Türkiye nin kabuksuz yerfıstığı ihracatı için belirsizliklerin hakim olduğunu ve istikrarlı bir dışsatım pazarlamasının bulunmadığını söylenebilir. İncelenen dönemde Türkiye nin ithalat rakamlarında da düzensiz bir dalgalanma olduğu belirlenmiştir. İhracatta en önemli faktör, standardizasyon ve pazarlamadır. İhracatın geliştirilmesi yönünde daha etkili tarım politikalarına ihtiyaç olduğu görülmektedir. Anahtar Kelimeler: Yerfıstığı, üretim, dış ticaret, trend analizi CURRENT STATUS OF PEANUT PRODUCTION AND PROSPECTS FOR THE FUTURE WITH TREND ANALYSIS METHOD IN TURKEY ABSTRACT While peanut is generally consumed as oily food all over the world, it is consumed as snack in our country. The amount of peanut traded internationally is extremely low. This situation 1543

2 proves that peanut is usually grown to meet the demand on the domestic market. Peanut is a potential oil crop plant that we can utilize to increase oil production as the seed is very rich in protein. It has also a very good chance of becoming a foreign currency revenue source as a snack. In this study, with the purpose of assessing the present situation of peanut production in Turkey, peanut area, production, yield and developments in trade have been analysed. Tables, graphs and index calculations were used in analysing the data. Besides, Trend Analysis method was used in guessing future expectations. According to the findings, there is an upward trend in cultivation area and production. Policies should be designed to increase peanut processing companies and the possibilities of using peanut in oil industry. Turkey has little importance in the world trade. We can say that there is considerable uncertainty about Turkey s unshelled peanut export and there is no stable export marketing. During the term studied, it was noticed that import figures fluctuated. The most important factor in export is standartisation and marketing. It is obvious effective agricultural policies are needed to improve export. Keywords: Peanut, production, trade, trend analysis 1. GĠRĠġ Türkiye nin Güney ve Güney-batı kıyı bölgelerinde ticari anlamda tarımı yapılmakta olan yerfıstığı, gerek verim potansiyeli gerekse pazarlama kolaylıkları nedeniyle bölge için en avantajlı alternatif bitkilerden birisidir. Yağ, protein, karbonhidratlar, vitaminler ve madensel maddeler açısından oldukça zengin bir bileşime sahip olan yerfıstığı tohumları, çerez olarak tüketildiği gibi fıstık ezmesi, yağ ve sabun elde edilmesinde, pastacılık sanayinde kullanılmakta; baklagil olması nedeniyle de yüksek protein içeren sapları kıymetli bir hayvan yemi olarak değerlendirilmektedir. Yerfıstığı bitkisinin çok yönlü değerlendirilebilme özelliği ürün satış fiyatlarına da yansımakta ve yetiştirildiği yörelerde alternatif tarla bitkilerine göre daha yüksek fiyatlarla alıcı bulmaktadır (Arıoğlu ve ark., 2000). Yerfıstığı tohumları, çeşitlere göre değişmekle beraber, % oranında yağ içermektedir. Yerfıstığı yağı; tat ve dayanıklılık özellikleri bakımından pek çok bitkisel yağdan, daha üstündür. Yağı çıkarıldıktan sonra geriye kalan küspe, çok değerli bir yem katkı maddesidir. Ayrıca yerfıstığı bir baklagil bitkisi olduğu için, bitki kısımları da çok değerli bir hayvan yemidir (Arıoğlu, 2013). Dünya genelinde bir yağ bitkisi olarak değerlendirilmekte olan yerfıstığının ana ve yan ürünlerinin çok değişik kullanım alanı olmasına rağmen ülkemizde büyük kısmı çerez olarak tüketilmektedir. Dünyada ve Türkiye de yetişen yerfıstıkları Virginia, Spanish ve Valencia olmak üzere başlıca üç grupta toplanmakta, ülkemizde Virginia menşeli yarı yatık formlu yerfıstıkları ağırlık kazanmaktadır (Akova, 2000). Ülkemizde Çom ve NC-7 çeşitleri kullanılmaktadır. NC-7 çeşidi Çom çeşidine göre daha erkenci olduğundan ikinci ürün ekimlerinde NC-7 çeşidi tercih edilmektedir. Bu çalışma ile son yıllarda Türkiye de yerfıstığı üretiminin mevcut durumu kapsamında ekim alanı, üretim miktarı, verimi ve dış ticareti incelenmiştir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırmanın materyalini Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı verileri, TÜİK ve FAO dan elde edilen istatistikler ile yerfıstığı ile ilgili önceden hazırlanmış olan tez, makale 1544

3 ve raporlardan elde edilen veriler oluşturmaktadır. Verilerin analizinde tablolar, grafikler ve indeks hesapları kullanılmıştır. Ayrıca geleceğe yönelik beklentiler tahmin edilirken Trend yönteminden faydalanılmıştır. Araştırmada; ekim alanı, üretim miktarı ve verim için dönemi, dış ticaret için dönemi verileri kullanılmıştır. 3. BULGULAR 3.1 Ġncelenen Dönemde Türkiye de Yerfıstığı Üretim Durumu Araştırmanın bu kısmında yılları arasında Türkiye de yerfıstığı üretim durumu kapsamında; yerfıstığı ekim alanı, üretim miktarı ve verim değerleri incelenerek dönem içinde genel eğilimin ne yönde gerçekleştiği ele alınmıştır. Türkiye de yerfıstığının 90 yıllık bir geçmişi olmasına rağmen ekim, hasat ve harman teknolojisinin henüz yeterince gelişmemiş olması ve bu yüzden yağ sanayinde değerlendirilememesi üretim artışını sınırlayan en önemli faktördür. Mekanizasyonun henüz yeterince gelişmemiş olması, bu ürünün üretim maliyetinin diğer yağlı tohumlu bitkilere nazaran daha yüksek olmasına neden olmaktadır. Bu nedenle, dünyada yağ bitkisi olarak değerlendirilen yerfıstığı, ülkemizde çerez olarak tüketilmekte ve yine çerez olarak ihraç edilmektedir (Kadiroğlu, 2008). TÜİK verilerine göre, Türkiye de yerfıstığı ekim alanı 2004 yılında da iken, 2014 yılında yaklaşık %28 artış göstererek da olarak gerçekleşmiştir. Ele alınan dönemde yerfıstığı ekim alanı dalgalı bir seyir izlemesine rağmen son yıllarda ekim alanında artış gerçekleşmiştir. Yerfıstığı toplam yağ bitkileri ekim alanı içerisinde de ayçiçeğinden sonra beşinci sırada yer almaktadır. Yerfıstığının 2014 yılı itibariyle yağlı tohumlar ekim alanı içindeki payı %2,52, üretim miktarı içerisindeki payı ise %3,52 dir.yerfıstığı üretim miktarı 2004 yılında ton iken %55 artarak 2014 yılında ton olmuştur. Aynı dönemde ekim alanında %28, verimde ise %21 artış söz konusudur. Bu durum, Türkiye de son 10 yılda yerfıstığı üretimindeki artışın ekim alanlarının genişlemesinden ve verim artışından kaynaklandığı söylenebilir (Çizelge 1). Türkiye de yerfıstığı verimi 2014 yılında dekara 371 kg olarak gerçekleşmiştir (TÜİK, 2015). Bu değer dünya ortalamasının üzerindedir. Birim alana verimde önemli artışlar olmazken, bazı yıllar düşüşler gerçekleşmiştir. Bunun nedeni, uzun yıllardan beri aynı tarlaya yerfıstığı ekimi yapıldığından hastalıkların topraklara ağır derecede bulaşmış olmasıdır (Arıoğlu, 1999). İncelenen dönemde Türkiye de yerfıstığı ekim alanlarında dalgalanmalar meydana gelmiştir. Yapılan analiz sonucunda artış eğiliminin devam edeceği belirlenmiştir. Ekilen alanlar için Trend Denklemi y = X (X=1; 2004) olarak belirlenmiştir (Şekil 1). İncelenen dönemde Türkiye de yerfıstığı üretim miktarı ise ekilen alanlardakine benzer şekilde dalgalanmalar olmakla beraber genel olarak artış göstermiştir. Yapılan analiz sonucunda artış eğiliminin devam edeceği belirlenmiştir. Ekilen alanlar için Trend Denklemi y = ,5x (X=1; 2004) olarak belirlenmiştir (Şekil 1). 1545

4 y = 11162x R² = 0,5616 Ekilen Alan (da) Üretim (ton) (ton) Doğrusal (Ekilen Alan (da)) y = 4973,5x R² = 0, Doğrusal (Üretim (ton) (ton)) ġekil 1. Türkiye de yerfıstığı ekilen alanı ve üretim miktarı Trend grafiğinin eğimi pozitiftir. Yerfıstığı ekim alanı ve üretim miktarındaki genel eğilim yıllar itibariyle artış şeklindedir. Trend analizi sonucunda tahmin edilen yerfıstığı ekilen alanı 2015 yılı için da; 2016 için da; ve 2017 yılı için da olarak tahmin edilmiştir. Yerfıstığı üretim miktarı ise 2015 yılı için ton; 2016 için ton; 2017 yılı için ton olarak tahmin edilmiştir. Çizelge 1. Türkiye de yerfıstığı ekilen alanı ve üretim miktarı trendi Yıllar Trend Trend Ekim Alanı Üretim (da) Değerleri miktarı (ton) Değerleri Oran (%) Oran (%) (da) (ton) * * * * * * Kaynak: TÜİK, 2015; *Tahmin 1546

5 Türkiye yerfıstığı üretiminde ilk sırayı Akdeniz Bölgesi almakta ve neredeyse tamamına yakın bir kısmı (%94) bu bölgede üretilmektedir. Bunu sırasıyla Ege ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi izlemektedir (Şekil 2). Ege 4% Güneydoğu Anadolu 2% Akdeniz Ege Güneydoğu Anadolu Akdeniz 94% ġekil 2. Türkiye de yerfıstığı üretim miktarının bölgelere göre dağılımı (2014 yılı) (Kaynak: TÜİK, 2015) Akdeniz Bölgesinde en yerfıstığı üretiminin en fazla yapıldığı iller sırasıyla Adana ve Osmaniye dir. Türkiye yerfıstığı üretiminde, Adana nın payı %57,48, Osmaniye nin payı %28,45 dir, Bölgede iller itibariyle verim miktarları incelenirse, 2014 yılı itibarı ile en yüksek verim (400 kg/da) Gaziantep ilinde alınmıştır. Bunu sırasıyla, Adana, Osmaniye, Hatay Kahramanmaraş ve Mersin illeri izlemektedir (Şekil 3). Son yıllarda ortaya çıkan hastalık nedeni ile Mersin ilinde verim önemli ölçüde azalmıştır. 3,92% 2,83% 2,82% 1,31% 1,62% 28,45% 1,57% 57,48% Adana Osmaniye Aydın Antalya Kahramanmaraş Mersin Şırnak Diğer iller ġekil 3. Türkiye de yerfıstığı üretim miktarının illere göre dağılımı (2014 yılı) (Kaynak: TÜİK, 2015) 1547

6 3.2 Ġncelenen Dönemde Türkiye de Yerfıstığı DıĢ Ticareti FAO verilerine göre, Türkiye 1980 li yıllarda yerfıstığında net ihracatçı ülke konumunda iken, 2000 li yıllardan itibaren yerfıstığı ihracatında bir azalış meydana gelmiş olup 2012 yılında ihracatta önemli bir artış olduğu dikkat çekmektedir. Kabuksuz yerfıstığı ihracat miktarında, 2000 yılından 2011 yılına dalgalanmalar olmakla beraber %46,34 lük bir artış olduğu, 2000 yılından 2012 yılına 4 katlık bir artış olduğu görülmektedir. Aynı zamanda ihracat değerinde de yaklaşık 11 katlık bir artış söz konusudur (Çizelge 2). Türkiye nin kabuksuz yerfıstığı ihracatı için belirsizliklerin hakim olduğunu ve istikrarlı bir dışsatım pazarlamasının bulunmadığı söylenebilir. Ülkemizde yerfıstığı ihracatımızın yetersiz olmasının en önemli nedeni iç pazar fiyatının dünya piyasa fiyatının üzerinde olmasıdır. Yüksek fiyat oluşumunda maliyetin doğrudan etkisi bulunmaktadır. Yüksek maliyet ise girdi fiyatlarının yüksek olmasından ve optimum girdi kullanımına dikkat edilmemesinden kaynaklanmaktadır (Gül ve ark., 2001). Türkiye nin dünya ticaretindeki önemi çok azdır. Dışsatımda Türkiye nin payı %1 den daha küçüktür. Türkiye de kabuksuz yerfıstığı ihracatı 2012 yılı itibariyle 205 tondur. Görüldüğü üzere ülkemizde de dünyada olduğu gibi üretilen yerfıstığı ancak iç tüketimi karşılamaktadır. Çizelge 2. Türkiye kabuksuz yerfıstığı ihracatındaki geliģmeler Yıllar Miktar (ton) İndeks (2000=100) Değer (1000 $) İndeks (2000=100) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,09 Kaynak: FAO, 2015 FAO verilerine göre, incelenen dönemde Türkiye nin ithalat rakamlarında düzensiz bir dalgalanma olduğu, toplam ithalat miktarının 2005 yılında 2000 yılına göre yaklaşık 2,6 kat, 2007 yılında ise yaklaşık 0,7 kat arttığı ve 2012 yılında 2000 yılına göre 0,23 kat artışın olduğu görülmektedir yılında kabuksuz yerfıstığı ithalatı tondur (Çizelge 3). 1548

7 Çizelge 3. Türkiye kabuksuz yerfıstığı ithalatındaki geliģmeler Yıllar Miktar (ton) İndeks (2000=100) Değer (1000 $) İndeks (2000=100) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,53 Kaynak: FAO, 2015 Türkiye nin yerfıstığı ihtiyacının %49.49 u Adana, %36.42 si ise Osmaniye den karşılanmaktadır. Son yıllarda ithalat ve çeşitli yollardan ülkeye getirilen düşük fiyatlı, kalitesiz ve yüksek oranda aflatoksin içeren yerfıstıkları ildeki tüccar ve işletmecileri olumsuz yönde etkilemektedir. İthalat yoluyla ülkeye gelen iç yerfıstıkları genellikle bir yıl önce hasat edilen ürün olup gemilerle gelmektedir. Serbest bölgelere gelen ithal iç yerfıstıkları depolamaya uygun olmayan depolarda bekletilmekte ve girişte sağlam diye rapor verilen yerfıstıkları satışa sunulmadan uygun olmayan depo koşullarından dolayı bozulmaktadır. Yerfıstığı çabuk bozulabilir özelliğe sahip olduğundan çoğunlukla kabuklu olarak muhafaza edilmektedir. İç fıstık olarak muhafazası daha güçtür (Anonim, 2001). Yapılan trend analizi sonucunda R 2 değerinin çok düşük olması nedeniyle elde edilen denklemlerden yapılacak tahminlerin yanıltıcı olabileceği düşüncesiyle dış ticaret verilerinde trend analizi yöntemi kullanılmamıştır. 4. SONUÇLAR Araştırma sonuçlarına göre; incelenen dönemde ( ) yerfıstığı ekim alanı dalgalı bir seyir izlemesine rağmen ekim alanında artış eğilimi söz konusudur. Bu artışın önemli sayılabilecek düzeyde gerçekleşmediği söylenebilir. Yerfıstığı üretimi belli bir bölgede ve birkaç ilde sınırlı kaldığı için gerçekleşen artış kayda değer seviyelerde gerçekleşememektedir. Türkiye de yerfıstığı üretimi iç tüketimi karşılayacak kadar olduğu için yerfıstığı ihracatı yok denecek kadar azdır. Kabuksuz yerfıstığı dış ticarete konu olmaktadır. Kabuklu yerfıstığı dış ticareti bulunmamaktadır. Bununla birlikte ithalat durumu nispeten ihracata göre daha hareketlidir. İncelenen dönemde yerfıstığı ihracat miktarı en yüksek 205 ton olarak 1549

8 gerçekleşmişken, ithalat miktarı tonlara kadar yükselmiştir. Bu durum üretilen yerfıstığının ülke iç tüketimi için bile yetmediğini göstermektedir. Yerfıstığı; dünya genelinde bir yağ bitkisi olarak değerlendirilmesine karşın ülkemizde çerezlik olarak tüketilmektedir. Dünyadaki yerfıstığı üretiminin uluslararası ticarete konu olan miktarı son derece düşüktür. Bu durum yerfıstığının üretici ülkelerde genel olarak iç tüketimi karşılamak amacıyla üretildiğini ortaya koymaktadır. Türkiye de yıllar itibariyle yerfıstığı üretiminde hasadın mekanize olamaması nedeniyle önemli sayılabilecek değişimler meydana gelmemiştir. Oysaki yerfıstığı, yağ oranının yüksek olması nedeniyle (%40-60) ülkemizdeki yağ üretimini artırabilmek için değerlendirebileceğimiz önemli potansiyel yağ bitkilerinden biridir. Aynı zamanda çerezlik olarak da önemli bir döviz kaynağımız olma şansına sahiptir. Türkiye de henüz yağ sanayine istenilen seviyede girememiş olan yerfıstığı üretimimiz; ülke ihtiyacını karşılayacak ve bir kısmını da ihraç edebilecek durumdadır. Bu durumda yerfıstığı işleyen tesislerin ve yerfıstığının yağ sanayinde değerlendirme olanaklarını arttıracak politikaların geliştirilmesi gerekmektedir. İhracatta en önemli faktör, standardizasyon ve pazarlamadır. İhracatın geliştirilmesi yönünde de daha etkili tarım politikalarına ihtiyaç olduğu görülmektedir. KAYNAKLAR Akova, Y Kuru ve Sert Kabuklu Meyveler Dış Pazar Araştırması. T.C.Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüt Merkezi, Ankara. Anonim, Yerfıstığı Analiz Raporu. Osmaniye Ticaret Borsası. Osmaniye. Arıoğlu, H. H Yağ Bitkileri Yetiştirme ve Islahı. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Ders Kitabı, Genel Yayın No: 220, Adana, s. Arıoğlu, H.H. Çalışkan, M.E. Çalışkan, S Doğu Akdeniz Bölgesi Koşullarına Uygun Yerfıstığı Çeşitlerinin Geliştirilmesi Üzerine Araştırmalar. M.K.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 5 (1-2): 7-28, Hatay. Arıoğlu, H. H Yerfıstığı Tarımı. Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü Yayını, Adana. FAO, Food and Agriculture Organization of the United Nations. (Erişim tarihi: ) Gül, A. Arıoğlu, H.H. Tülücü, K. Biçici, M. Özgür, F. Fenercioğlu, H Osmaniye nin Simgesi: Yerfıstığı. Ekonomisi, Üretim Tekniği, Hastalık ve Zararlıları, Gıda Sanayi Açısından Önemi. 1. Osmaniye Fıstık Festivali Etkinlikleri, Osmaniye Gazeteciler Cemiyeti Kültür Yayını, Sayı:1. Osmaniye. Kadiroğlu, A Yerfıstığı Yetiştiriciliği. Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Antalya.( kitapciklar/tarla/fistik/yerfistigi.pdf) (Erişim tarihi: ) TÜİK,2015. Türkiye İstatistik Kurumu. (Erişim tarihi: ) 1550