ENERJİ TÜKETİMİNİN ÇEVRE KİRLİLİĞİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: BİR PANEL VERİ ANALİZİ

Transkript

1 IAAOJ, Socal Scence, 4, (), 6-4 EERJİ ÜKEİMİİ ÇEVRE KİRLİLİĞİ ÜZERİDEKİ EKİSİ: BİR PAEL VERİ AALİZİ Doç.Dr. Mura ÇEİ amık Kemal Ünverses, İİBF İksa Bölümü, ekrdağ Yrd.Doç.Dr. İbrahm DOĞA Bozok Ünverses, İİBF İksa Bölümü, Yozga Yrd.Doç.Dr. Hayrye IŞIK amık Kemal Ünverses, İİBF Malye Bölümü, ekrdağ Öze Bu çalışma, 97- dönemnde panel ver meodolojsn kullanarak düşük, ora ve yüksek gelrl ülkeler grubu çn enerj ükemnn karbon doks salınımı üzerndek eksn analz eme amacını aşır. Sonuçlar, ora ve yüksek gelrl ülkeler grubu çn değşkenler arasında br uzun dönem denge lşksnn varlığını gösermekedr. Ayrıca, bu k ülke grubu çn enerj ükemnden karbon doks salınımına doğru şleyen br nedensellk esp edlmşr. Paramere ahmnler, karbon doks salınımının enerj elaskyenn ora gelrl ülke grubunda yüksek gelrl ülke grubuna göre daha yüksek olduğunu kanılamakadır. Söz konusu amprk bulgular, öneml polka çıkarımları sunmakadır. Anahar kelmeler: Enerj ükem, krllk, panel eşbüünleşme, panel nedensellk. HE IMPAC OF EERGY COSUMPIO O EVIROMEAL POLLUIO: A PAEL DAA AALYSIS Absrac Usng he panel daa, hs sudy was conduced o analyse he mpac of energy consumpon on carbon doxde emssons for low-ncome, mddle-ncome and hgh-ncome counres from 97 o. he resuls ndcae ha here s a long-run equlbrum relaonshp beween varables for mddle-ncome and hgh-ncome counres. Addonally, causaly runnng from energy consumpon o carbon doxde emssons was observed for hese counres. Parameer esmaons show ha he energy elascy of carbon doxde emssons n mddle-ncome counres s hgher han ha of hgh-ncome counres. hese emprcal fndngs presen some mporan polcy mplcaons. Keywords: Energy consumpon, polluon, panel conegraon, panel causaly.

2 Çen ve ark.. Grş Enerj ükemnn brkmsel arışı, endüsr devrmnn başlangıcından bu yana, global çevre üzernde öneml değşmeler yaramakadır. ekm, amosferdek oralama karbondoks salınımındak arış 75 yılında 8 ppm ken, de 39 ppm e ulaşmışır (Mchaeldes, :33). Özellkle de enerj ükem oranlarının öneml derecede yüksek olduğu ve çevre yönemnn alyapı le am olarak lşklendrlmedğ gelşmeke olan ya da yen endüsrleşmş ülkelerde çevresel problemler su yüzüne çıkmakadır. Bununla brlke, endüsrleşmş ülkelern de hava krllğ, ozon abakasının delnmes ve karbon salınımlarının öneml br kısmından sorumlu olduğu unuulmamalıdır (Dncer ve Zamfrescu, :76). Çevre krllğ le doğal kaynaklar arasındak lşky nceleyen farklı eork yaklaşımlar gelşrlmekedr. Örneğn; Jorgenson ve Wlcoxen (993) ve Xepapadeas (5) enerj ükem, çevre krlecler ve ekonomk büyüme arasındak bağlanıyı oplam büyüme modeln çeren br dende yaklaşımı çerçevesnde modellemşlerdr. Br dğer eork araşırma grubunu Ang (7, 8) ve Soyaş vd., (7) oluşurmakadır. Yazarlar, enerj ükem ve karbon doks salınımı arasındak lşky ek denkleml modeller bağlamında açıklamaya çalışmışlardır. Dğer arafan Say ve Yucel (6) ürkye ekonomsnde karbon doks salınımını ahmn edeblmek çn enerj kullanımını gelr, nüfus ve salınımların br fonksyonu olarak modellemşlerdr. Çevresel eknlk bağlamında ürkye nn OECD ülkeler arasında yer alan en köü performansa sahp beş ülke çnde olduğunu oraya koymuşlardır. Son zamanlarda büyüme, enerj ükem ve çevre arasındak dnamk lşkler analz eden öneml br leraür grubu gelşme gösermekedr (Soyaş vd., 7; Zhang ve Cheng 9; Soyaş ve Sarı 9; Jall ve Mahmud 9; Baek ; Harry vd., ; Apergs ve Payne ; Wang vd., ; Mahama ). Bu amprk çalışmaların zaman sers ve panel daa analzler olmak üzere k kısma ayrıldığı görülmekedr. Örneğn; Soyaş vd., (7) Amerkan ekonomsnde karbon salınımı, enerj kullanımı ve büyüme arasındak uzun döneml Granger nedensellğn analz emşlerdr. Yazarlar gelr ve karbon salınımı, gelr ve enerj ükem arasında br nedensellk lşksne raslamazken, enerj kullanımının karbon salınımının emel kaynağı olduğunu doğrulamışlardır. Soyaş ve Sarı (9) zaman serlern kullanarak ekonomk büyüme, karbon doks salınımı ve enerj ükem arasındak uzun döneml nedensellk lşksn ürkye ekonoms çn ncelemşlerdr. oda-yamamoo es sonuçlarına göre 96- peryodunda karbon doks salınımı enerj ükemnn Granger neden ken, ers yönde br nedensellğe raslanmamışır. Zhang ve Cheng (9) 96-7 peryodunda Çn ekonoms çn ekonomk büyüme, enerj ükem ve karbon salınımı arasındak nedensellğn varlığını zaman serler yardımıyla analz emeye çalışmışır. Sonuçlar, enerj ükemnden karbon salınımı doğru Granger nedensellğne şare emekedr. Menyah ve Wolde-Rufael () ekonomk büyüme, krllk salınımları ve enerj ükem arasındak uzun döneml ve nedensellk lşksn Güney Afrka çn dönemnde ncelemşlerdr. Sınır es yaklaşımını kullanarak değşkenler arasında kısa ve uzun döneml br lşk esp emşlerdr. Üselk, Granger nedensellk es sonuçlarına göre enerj ükemnden karbon doks salınımına doğru şleyen ek önlü br nedensellk söz konusudur. Lmng vd., () 98-8 dönemnde Çn ekonoms çn emel enerj ükem le karbon doks emsyonu arasındak lşky ele almışlardır. Çalışmada, değşkenler arasındak lşk Engle ve Granger (987) k aşamalı eş büünleşme meodu ve Granger nedensellk esler le analz edlmşr. Sonuçlar, emel enerj ükemnden karbon doks salınımına doğru ek yönlü br nedenselleğn varlığını gösermekedr. Yan, enerj ükem Çn ekonomsnde karbon doks salınımını arırma eğlmndedr.

3 IAAOJ, Socal Scence, 4, (), 6-4 Jall ve Ferdun () fnansal gelşme, ekonomk büyüme ve enerj ükemnn çevre krllğ üzerndek eksn Çn ekonoms bağlamında ncelemşlerdr dönemnn analz edldğ ve ARDL sınır esnn kullanıldığı bu çalışmanın amprk bulgularına göre uzun dönemde enerj ükem, care açıklığı ve gelr karbon salınımını eklemekedr. Bu sonuç, enerj ükemnn karbon salınımının öneml br belrleycs olduğunu oraya koymakadır. asr ve Ur Rehman () Paksan da 97-8 dönem çn karbon salınımı, gelr, enerj ükem ve dış care arasındak lşkler analz emşlerdr. Johansen eşbüünleşme meodunun kullanıldığı çalışmanın sonuçları, enerj ükem ve dış caren karbon salınımı üzernde pozf br ekye sahp olduğunu gösermekedr. Shahbaz vd., () karbon doks emsyonu, enerj ükem, ekonomk büyüme ve care açıklığı arasındak lşky Paksan ekonoms bağlamında 97-9 dönemn dkkae alarak ncelemşlerdr. Çalışmada, sınır es ve Granger nedensellk es kullanılmışır. Amprk sonuçlar değşkenler arasında uzun döneml br lşkye şare emeke, hem kısa hem de uzun dönemde enerj ükem karbon doks salınımını arırmakadır. Baek () care, ekonomk büyüme, enerj ükem ve karbon doks salınımı arasındak dnamk lşkler G- ekonomler çn eşbüünleşk vekör ooregresyon yapısı çerçevsnde analz emşr. Eşbüünleşk VAR kasayılarının ahmnnde Johansen maxmum lkelhood prosedürü kullanılmışır. Çalışmanın sonuçlarına göre, hem gelşmş hem de gelşmeke olan ülkelerde enerj ükem çevre kalesn köüleşrmekedr. Harry vd., () hem arz yönlü hem de alep yönlü br çerçeve çnde Çn ekonoms çn kömür ükem, gelr ve karbon doks salınımı arasındak lşky araşırmışlardır ve dönemlerne lşkn yıllık verlern kullanıldığı bu çalışmada, Johansen eşbüünleşme es ve vekör haa düzelme modelnden sfade edlmşr. Sonuçlar, hem kısa hem de uzun dönemde kömür ükem ve karbon doks salınımı arasında çf yönlü nedellğ oraya koymakadır. Apergs ve Payne (9) panel eşbüünleşme ve nedensellk eslern kullanarak Güney Amerka ülke grupları çn enerj kullanımı, ekonomk büyüme ve karbon doks salınımı arasındak lşky ncelemşlerdr. es sonuçları enerj ükemnn kısa dönemde karbon doks salınımı üzernde pozf ve sask olarak anlamlı br ekye sahp olduğunu gösermekedr. Uzun dönemde de benzer br sonuca ulaşılmışır. Apergs ve Payne () karbon doks salınımı, enerj ükem, reel çıkı arasındak nedensellk lşksn analz emşlerdr. Çalışmada, panel haa düzelme model kullanılarak 99-4 dönem çn yen bağımsızlığına kavuşmuş ülke analz edlmşr. Amprk bulgular uzun dönemde enerj ükemnn karbon doks salınımı üzernde pozf ve sask olarak anlamlı br eksnn olduğunu, ayrıca kısa dönemde enerj ükemnden karbon doks salınımına doğru br nedensellğn varlığını spalamakadır. u vd., () 97-5 dönemnde 8 Asya Pasfk ülkesne yönelk panel verler kullanarak enerj ükem, ekonomk büyüme ve karbon salınımı arasındak nedensellğ araşırmaya çalışmışlardır. Sonuçlar değşkenler arasında uzun döneml br denge lşksnn varlığına, aynı zamanda enerj ükemnden karbon doks salınımına doğru şleyen br nedensellğe şare emekedr. Paramere ahmnler, gelşmş ve gelşmeke olan ülkeler arasında öneml farklılılıkları oraya koymakadır. Wang vd., () Çn ekonoms çn peryodunda karbon doks salınımı, enerj ükem ve reel ekonomk çıkı arasındak nedensellk lşksn panel ver analz çerçevesnde ncelemşr. Panel eşbüünleşme ve vekör haa düzelme model eknklernn kullanıldığı çalışmanın amprk bulguları, değşkenler arasında br eşbüünleşme lşksn gösermekedr. Ayrıca, karbon doks salınımı ve enerj ükem arasında çf yönlü br nedensellk bulunmuşur. Hossan () karbon doks salınımı, enerj ükem, ekonomk büyüme, care açıklığı ve şehrleşme arasındak lşkler yen endüsrleşmş ülkeler bağlamunda amprk olarak araşırmışır dönemne lşkn panel eşbüünleşme es sonuçları, değşkenler arasında

4 Çen ve ark. br eşbüünleşmenn varlığına şare emekedr. Uzun döneml br nedensellğe raslanmaz ken, karbon doks salınımının uzun döneml enerj ükem elaskye kısa döneml elaskyeen daha yüksek bulunmuşur. Bulgular, yen endüsrleşmş ülkelerde enerj ükem arıkça karbon doks salınımının da aracağını spalamakadır. Mahama () Kanada endüsr sekörler çn 99-7 dönemnde panel eşbüünleşme ve nedensellk eslern kullanarak sera gazı salınımı, enerj ükem ve ekonomk büyüme arasındak uzun döneml ve nedensellk lşksn ncelemşr. Amprk sonuçlara göre, enerj ükem uzun dönemde sera gazı salınımı üzernde pozf ve sask olarak anlamlı br ek yaramakadır. Kısa dönem dnamkler, enerj ükemnden sera gazı salınımına doğru zayıf br nedensellk lşksne şare emekedr. Yukarıda bahsedlen panel daa çalışmaları ya ek ülkeldr, ya gelşmeke olan ülkeler ya da gelşmş ülkeler çeren analzlerdr. Üselk, bu çalışmalar çevre krllğnn belrleycs olarak br çok bağımsız değşken kullamışlardır. Çalışmaların amprk sonuçları, genelde değşkenler arasında br eşbüünleşme lşks esp ederken nedensellk sonuçları se oldukça karmaşıkır. Bu çalışmanın emel amacı, 97- dönemnde enerj ükemnn karbon doks salınımı üzerndek eksn panel verler kullanarak analz emekr. Burada, sadece ek br bağımsız değşken (enerj ükem) kullanılması dğer çalışmalardan ayrışığı nokayı fade emekedr. Çalışmanın br dğer farkı, düşük gelrl, ora gelrl ve yüksek gelrl ülkeler grubunu karşılaşırmalı olarak analz emesdr. Değşkenlern büünleşme dereces Im, Pesaran ve Shn (3), Breung () ve Maddala ve Wu (999) arafından önerlen panel brm kök esleryle gerçekleşrlmşr. Enerj ükem ve karbon doks salınımı arasındak uzun döneml lşky araşırablmek çn Pedron (999) ve Kao (999) panel eşbüünleşme meodolojler kullanılmışır. Değşkenler arasındak uzun dönem paramerelern ahmn edeblmek çn havuzlanmış OLS ve Pedron (999) DOLS ahmncler shdam edlmşr. Son olarak, değşkenler arasındak nedensellk lşks panel vekör haa düzelme model (VECM) le ncelenmşr. Bu analzler, var olan leraüre yen polka çıkarımları sunablecekr. Çalışmanın bundan sonrak kısmı, şu şeklde dzayn edlmşr. İknc bölüm, amprk analzlerde kullanılan model ve verler anımlar. Üçüncü bölüm, panel brm kök, eşbüünleşme ve nedensellk esler üzernde durur. Elde edlen amprk sonuçlar, yne bu bölümde sunulmuşur. Çalışma, kısa br değerlendrme ve bazı polka çıkarımları le son bulmakadır.. Model Belrleme ve Ver Se Enerj ükem ve çevre krllğ arasındak uzun döneml lşky araşırablmek çn aşağıdak gb panel daa formaında br lneer regresyon model kullanılmışır: LCO () LEERGY Burada =,.., ülkey göserr, =,., se zaman dlmn yansıır. CO karbon doks salınımını (kş başına merk on), EERGY se enerj kullanımını (kş başına perol eşdeğer kg) fade emekedr. Amprk analzlerde değşkenlern logarmk hal kullanılmışır. β parameres, karbon doks salınımının enerj ükem elaskyen verr. Enerj ükemndek br arışın karbon doks salınımında br arışa neden olacağı düşünüldüğünden bu paramerenn pozf br değer alması beklenmekedr. Daa se 97- dönemne lşkn yıllık verler kapsayıp, Dünya Bankası nın Dünya Kalkınma Gösergeler () nden elde edlmşr. Ülkeler Dünya Bankası gelr gruplarına göre sınıflandırılmışır. Çalışmada dkkae elınan düşük gelrl ülkeler grubunda Benn, Kongo, Eyopya, Ha, Kenya, Mozambk, Myamnar, epal, anzanya, ogo ve Zmbabwe yer almakadır. Ora gelrl ülkeler se Algerya, Angola, Arjann, Brezlya, Şl, Çn, Kolombya, Kosa Rka, DomnK Cumhurye, Ekvaor, Jameka, Jordan, Malezya, Mekska, Panama, Peru, Romanya, Güney Afrka, ayland, unus, ürkye, Uruguay ve Venezuela dır. Bahreyn, Bruney,

5 IAAOJ, Socal Scence, 4, (), 6-4 Kıbrıs, Hong Kong, Mala, Oman, Kaar, Sud Arabsan, Sngapur, rndad ve Brleşk Arap Emrlğ se yüksek gelrl ülkeler grubunu oluşurmakadır. Ülkelern belrlenmesnde verlern elde edleblrlğ öneml rol oynamışır. 3. Ekonomerk Meodoloj ve Sonuçlar Bu çalışmada, enerj ükemnn karbon doks salınımı üzerndek eks panel eşbüünleşme ve nedensellk lşks bağlamında analz edlmekedr. İlk olarak; değşkenlern büünleşme derecelernn belrlenmesnde Im, Pesaran ve Shn (IPS) (3), Breung () ve Maddala ve Wu (999) arafından önerlen panel brm kök esler uygulanmışır. İknc olarak; Pedron (999) ve Kao (999) nun gelşrdğ meodolojler kullanılarak panel eşbüünleşme lşks es edlmekedr. Üçüncü olarak; panel OLS ve Pedron DOLS ahmncler yardımıyla uzun dönem paramereler ahmn edlmeye çalışılmışır. Son olarak; değşkenler arasındak nedensellk lşksnn es edlmesnde panel vekör haa düzelme model erch edlmşr. 3.. Panel Brm Kök esler Panel eşbüünleşme analznn brnc adımı, değşkenlern durağanlık özellkler ve büünleşme derecesnn araşırılmasıdır. Panel daa analzlernde uzun dönem lşksn analz edlmesnde ksaçı araşırmacılar arafından IPS (3) esnn üsün br es gücüne sahp olduğuna nanıldığı çn bu çalışmada öncelkle bu prosedürü kullanacağız. IPS her br yaay kes çn ayrı br ADF regresyonu belrleyerek başlar. Burada, breysel eklere sahp ancak zaman rendnn bulunmadığı aşağıdak gb br regresyon dkkae alınır: y, p y y () j j, Burada =,..., ve =,..., j Sıfır ve alernaf hpoezler aşağıdak gb belrlenr: H... (3) : : H... (4) IPS, -yaay kes brm çn müsakl brm kök eslern kullanır. Bu esler, gruplar arası oralamaları alınmış ADF sasklerne dayanır. Müsakl ADF regresyonlarının ahmn edlmesnden sonra breysel ADF regresyonlarından elde edlen p çn -sasklernn oralaması aşağıdak şeklde elde edlr: ( p ) (5) O zaman -bar sandardze olmuş olur ve -bar sasğnn ve olarak sandar normal dağılımlara yakınsadığı görülür. IPS (997) -bar esnn ve küçük değerler aldığında daha y br performans sergledğn oraya koymuşlardır. Maddala ve Wu (999) ve Cho () aynı yapıyı sergler. es ekler hpoez IPS esndek le aynıdır. Bu yazarlar aşağıdak gb br Fsher-p es önermşlerdr: İk p panel brm kök sürec vardır. İskrarlı paramereler yaay-kes brmler arasında orak se bu süreç orak brm kök sürec olarak smlendrlr. Levn, Ln ve Chu (LLC) ve Breung bu ür br sürec varsayar. Şaye skrarlı paramereler serbes br şeklde yaay-kes brmler arasında hareke edyorsa, bu durumda brm kök sürec breysel brm kök sürec olarak smlendrlr. IPS, Fsher ADF ve Fsher PP esler bu ür br sürec kabul ederler (Morshed, :9). IPS (3) es, dengel panel verlere uygulanır. Bu es aynı zamanda herhang br paramerk brm kök es le brlke de kullanılablr. IPS es her ne kadar dengel br panel gerekl kılsa da bas ve kullanımı kolay olduğu çn uygulamada en sık erch edlen br es olarak blnmekedr.

6 Çen ve ark. P ln (6) Bu es, öneml avanajları bünyesnde barındırır. 3 Sıfır hpoez alında P sebeslk derecesne sahp ampok olarak χ dağılımı sergler. Bu, sab ancak ken elde edlmş olur. sonsuz br eğlm sergledğnde Cho () P nn aşağıdak gb sandardze olableceğn gösermşr: P m (7) ln ln Burada (,) asympok dağılım söz konusudur. Breung () LLC and IPS es sasklernn yerel gücünü ncelemşr. Breung, LLC ve IPS eslernn breysel-spesfk rend dahl edldğnde güç kaybına uğradığını bulmuşur. Bu, genelde sapmaların düzellmes nedenyledr. Breung sapmaların ayarlanmasını çermeyen br es sasğ önerr. Bu es sasğnn gücü, Mone Carlo deneymlerne göre LLC ve IPS eslernden öneml derecede yüksekr. Smülasyon sonuçları, LLC ve IPS eslernn gücünün deermnsk ermlern belrlenmesne oldukça duyarlı olduğunu gösermşr. Breung () aşağıdak gb br emel bleşenler model le ürelen br panel daa sers (y ) önerr: y x, (8) Burada, gözlemlenemeyen haa erm x aşağıdak gbdr: x x (9) Bu ese yaay-kes brmlerdek brm kökün varlığının belrlenmesnde sıfır hpoez H : (üm ler çn) şeklnde kurulur. Breung d (, 4 ) ve E, olduğunu varsayar. Makroekonomk değşkenlern zaman çersnde br rend eğlm sergleyebleceğ blnmekedr. Bu nedenle değşkenlern düzey ve brnc fark formlarında sabl-rendl regresyon eşlğnn dkkae alınması uygun olacakır. Panel brm kök eslernden elde edlen amprk bulgular, ablo de görülmekedr. Düzey değerler dkkae alındığında, en azından paneldek br sernn durağan olduğu alernaf hpoezne karşı üm serlern durağan olmadığı sıfır hpoezn reddedememekeyz. Serlern brnc farkı alındığında, durağan değldr sıfır hpoeznn % anlamlılık düzeynde reddedlebldğ görülmekedr. Böylece, her üç es sasğnn sonuçları üm değşkenlern brnc farkında durağan olduğu sonucuna varmışır. 3 Bu esn avanajı, IPS esnde olduğu gb dengel br panel gerekrmemesdr. Ayrıca, breysel ADF regresyonlarında farklı geckme uzunlukları kullanılablmekedr. Fsher esnn br dğer avanajı, ürelen herhang br brm kök es çn gerçekleşrleblyor olmasıdır. esn dezavanajı se olasılık değerlernn Mone Karlo smülasyonları le elde edlmek zorunda olmasıdır (Maddala ve Wu, 999).

7 ablo. Panel Brm Kök es Sonuçları Ülke grupları/ Değşkenler Breung es sasğ IAAOJ, Socal Scence, 4, (), 6-4 IPS es sasğ ADF-Fsher es sasğ Panel A: Düşük gelrl LCO b.6 LEERGY ΔLCO -5. a a. - ΔLEERGY a a. 84. a. Panel B: Ora gelrl LCO LEERGY Δ LCO -7.4 a a a. ΔLEERGY a a a. Panel C: Yüksek gelrl LCO LEERGY ΔLCO -.4 a a a. ΔLEERGY a a a. o: Δ, brnc fark şlemcsdr. Paranez çndek değerler olasılık değerlerdr. Geckme uzunluğunun belrlenmesnde Schwarz Krer kullanılmışır. LLC esnde Barle çekrdeğne sahp ewey-wes band genşlğ kullanılmışır. a ve b sırasıyla, % ve %5 düzeynde anlamlılığı fade eder. 3.. Panel Eşbüünleşme esler Bu bölümde, Pedron (999) ve Kao (999) panel eşbüünleşme esler uygulanmakadır. Yazarlar, kalınılar odaklı panel eşbüünleşme esler gelşrmşlerdr. 4 Pedron (999) sıfır hpoez eşbüünleşme yokur şeklnde fade edlen 7 farklı panel eşbüünleşme es sasğ elde emşr. Bunların dördü grup ç (panel-v, panel-, yarı paramerk panel- ve paramerk panel-) sasklern kapsar. Gruplar arası odaklı esler se grup- sasğ, yarı paramerk group- sasğ ve paramerk group- sasğ olarak sıralanablr. eder: Pedron (999) lk olarak aşağıdak gb br eşbüünleşk regresyonun kalınılarını ahmn y x e =,..,; =,.,, () Burada zaman çndek gözlemlern sayısını, se paneldek yaay-kes brmlern sayısını fade eder. y ve K boyulu bağımsız değşkenler vekörü (x = x,- + v ) nün en azından I() olduğu varsayılır. Eşbüünleşme vekörü = (,..., K ), breysel spesfk sab, ve rend parameres yaay keslerde değşeblmekedr. İlaveen, haa sürecnn w = (e, v ) yaay-kes olarak bağımsız dağılım sergledğ kabul edlr. Pedron nn gelşrdğ 7 emel sasğ şunlardır:. Panel-v sasğ 3 / Zv 3 / L e,, () 4 Kao esler bağımsız değşkenler arasında dışsallığın olmamasına zn verr. Bu, kovaryans marksnn ülkeler arasında aynı olduğu anlamına gelr. Pedron eslernde bu varsayım yumuşamışır. Dğer arafan Kao esler, Pedron nn eslerne göre kısa zaman dlmnde daha yüksek br güce sahpr (Guerrez, 3). İlk kalınılar odaklı panel eşbüünleşme eslern gelşrren Pedron (4) aynı zamanda bu eşbüünleşme prosedürünü çoklu bağımsız değşkenlere de uyarlamışır.

8 Çen ve ark.. Panel- sasğ Z e, e e,, () 3. Panel- sasğ (yarı-paramerk) / Z ~ e e e,,, (3) 4. Panel- sasğ (paramerk) / Z ~ * s L e, L e, e, (4) 5. Group- sasğ / ~ / Z e e e,,, (5) 6. Group- sasğ (yarı-paramerk) / / ~ / Z e e e,,, (6) 7. Group- sasğ (paramerk) / / ~ * / * Z s e e e,, (7) Burada M s uu, s, s u, s M s (8) s, ~ * L, ~ * * s u, ~ * s ~ * s (9) Panel eşbüünleşme es çn eşbüünleşme yokur sıfır hpoez her br sask çn aynıdır ve bu hpoez aşağıdak gb fade edleblr: H :, üm ler çn =,.,, () Oysa k, grup ç ve gruplar arası panel eşbüünleşme esler çn alernaf hpoez farklılık göserr. Gruplararası odaklı saskler çn alernaf hpoez şöyledr: H :, üm ler çn =,.,. () Grup ç emell saskler çn alernaf hpoez şu şekldedr: H :, üm ler çn =,,. () Bu çalışmada kullanılan br dğer kalınılar odaklı eşbüünleşme es, Kao (999) meodolojsdr. Kao (999) Dckey-Fuller (DF) ve Augmened Dckey-Fuler (ADF) p esler önermşr. ADF p panel eşbüünleşme esnde, eşbüünleşme vekörlernn homojen olduğu varsayılır. Kao, aşağıdak gb br model dkkae alır: y x e, =,,; =,, (3) Burada

9 IAAOJ, Socal Scence, 4, (), 6-4 x y y u (4) x (5) yaay kes gözlemler arasında değşen sab eky, eğm parameresn, y ve x her br çn bağımsız rassal yürüyüş sürecn fade eder. Kalınılar sers e I() olmalıdır. ADF es çn, ahmn edlen kalınılar şöyledr: p e e e v (6) j j j p Sıfır ve alernaf hpoez H : ve H : şeklnde kurulablr. Eşbüünleşme yokur sıfır hpoez alında, ADF es sasğ aşağıdak gb elde edleblr: ADF ADF 6 v /( v ) (,) (7) /( ) 3 /( ) v v v v Burada / ( ) ( e Qe ) ADF, v u u sv, uzun dönem kovaryans marks, ADF ADF regresyonundak -sasğdr. Kao, ADF esnn sandar normal dağılıma (,) yakınsadığını göserr. ablo, Pedron panel eşbüünleşme eslernden elde edlen amprk sonuçları sunar. Sabl model dkkae alındığında, düşük gelrl ülkeler grubu çn üm es saskler eşbüünleşme yokur sıfır hpoeznn %5 anlamlılık sevyesnde reddedlemeyeceğn göserr. Sabl-rendl modelde se 7 esn 6 sı % anlamlılık düzeynde eşbüünleşme yokur sıfır hpoezn reddemekedr. Bu sonuçlar, sabl-rendl modele göre değşkenler arasında br eşbüünleşme olduğuna şare emekedr. Ora gelrl ülkeler grubu çn sabl model dkkae alındığında, üm es saskler eşbüünleşme yokur sıfır hpoeznn % anlamlılık düzeynde reddedldğn göserr. Sablrendl modelde se, 7 sasken 6 sı %5 anlamlılk sevyesnde eşbüünleşme yokur sıfır hpoeznn reddedldğn oraya koymakadır. Söz konusu bulgular, değşkenler arasında her k modele göre br eşbüünleşmenn olduğunu kanılamakadır. Son olarak, yüksek gelrl ülkeler grubu çn üm es saskler sıfır hpoeznn % anlamlılık sevyesnde reddedlebleceğn spalamakadır. Sabl-rendl model dkkae alındığında se, 7 es sasğnden dördü sıfır hpoeznn % anlamlılık düzeynde reddedlebleceğn gösermekedr. Dolayısıyla k modele göre, söz konusu ülkeler grubu çn değşkenler arasında br eşbüünleşme lşksnn olduğu söyleneblr.

10 Çen ve ark. ablo. Pedron Panel Eşbüünleşme es Sonuçları (Bağımlı değşken: LCO ) Ülke grupları/es Sabl Sabl-rendl saskler Panel A: Düşük gelrl Panel v Panel rho a. Panel pp a. Panel adf a. Group rho a. Group pp a.4 Group adf c a. Panel B: Ora gelrl Panel v.577 a Panel rho a a. Panel pp a a. Panel adf a a. Group rho -3.3 a a. Group pp a a. Group adf a. -.6 b. Panel C: Yüksek gelrl Panel v a Panel rho a c.66 Panel pp a b. Panel adf a. -.7 a.8 Group rho a Group pp a a. Group adf a a. o: Geckme uzunluğunun belrlenmesnde Schwarz Krer kullanılmışır. Paranez çndek değerler olasılık değerlerdr. a, b ve c sırasıyla %, %5 ve % düzeynde anlamlılığı göserr. ablo 3, Kao panel eşbüünleşme es sonuçlarını verr. Amprk sonuçlara göre sadece ora ve yüksek gelrl ülkeler grubunda değşkenler arasında br eşbüünleşme lşks söz konusudur. ablo 3. Kao Panel Eşbüünleşme es Sonuçları Ülke grupları ADF es sasğ Panel A: Düşük gelrl.49.3 Panel B: Ora gelrl -.75 a.3 Panel C: Yüksek gelrl a. o: Paranez çndek değerler olasılık değerlern verr. a, % düzeynde anlamlılığı göserr Panel Eşbüünleşme ahmn Enerj ükem ve karbon doks salınımı arasındak uzun dönem lşksn belrleyeblmek çn panel OLS ve panel DOLS 5 ahmncler kullanılmışır. Pedron (999, ) arafından gelşrlen panel DOLS ahmncs durağan olmayan panel regresyonlarına kolaylıkla uygulanablmekedr. İknc olarak; DOLS ahmncs değşkenler arasındak poansyel çsellklere 5 DOLS meodolojs Sakkonen (99) ve Sock ve Wason (993) arafından zaman sers analzlerne dâhl edlmş, Kao ve Chang (997) arafından da lk kez panel daa analzlerne uyarlanmışır. Bu meodoloj, bağımsız değşkenlern brnc farklarının geckmeler ve öncüllern br araya gererek bağımsız değşkenlere bağımlı değşkenden gelen çsel gerbesleme eklern absorbe edeblmekedr. Bu nedenle, haa bağımsız değşkenler çsel olsa ble OLS ahmncsne göre DOLS ahmncsnn daha uarlı olduğu söyleneblr.

11 IAAOJ, Socal Scence, 4, (), 6-4 br açıklama gereblmekedr. Kao ve Chang (997) ağırlıklandırılmış br panel DOLS meodolojs gelşrmşr. Mark ve Sul (999) ağırlıklandırılmamış br panel DOLS ahmncs sunmuşur. Bununla brlke, bu DOLS ahmncler grup ç ahmnclerdr. Pedron (999, ) gruplar arası br ahmnc oraya koymuşur. Bu, grup-oralama panel DOLS ahmncsdr. Gruplar arası ahmnclernn öneml br avanajı, havuzlanmış verlern eşbüünleşme vekörlernn heerojenlğnn varlığına daha büyük derecede zn verr. Gruplar arası ahmnclern br dğer avanajı, asıl eşbüünleşme vekörler heerojen br yapı sergledğnde ahmnlern daha elverşl yorumlara sahp olmasıdır. Aynı zamanda gruplar-arası br özellk aşıyan grup-oralama panel DOLS ahmncsnn grup-ç panel DOLS ahmnclerne göre nspeen daha az ölçek bozuklukları sergledğ söyleneblr (Pedron, ). =,,., e kadar üyes olan br panel çn aşağıdak gb br eşbüünleşk ssem dkkae alalım: Y X (8) X (9) X Burada Z ( Y, X ) I() ve ( ) I(), uzun dönem kovaryans marks Ω = L L (L kovaryans marksnn al üçgensel ayrışımını fade eder). Bu durumda, eşbüünleşme vekörü (β) le brlke değşkenlern paneln her br brm çn eşbüünleşk olableceğ söylenr. α erm her br brme lşkn spesfk sab ekler çerecek şeklde eşbünleşme lşksne mkan ' sağlar. Kovaryans marks ayrıca olarak ayrışırılablr. Burada eş zamanlı kovaryansı ve ookovaryansların br ağırlıklı oplamını fade eder. Panel DOLS ahmncs çn eşbüünleşme eşlğ (8) aşağıdak gb genşleleblr: Y K * X X (3) k k K k ve β kasayısı aşağıdak gb ahmn edleblr: ˆ * * DOLS Z Z ZY (3) Burada Y * ˆ L ( Y Y ) X, ˆ ˆ L ˆ ˆ ˆ Lˆ Z ( ZX X, X k,..., X k vekörünü göserr. ˆ ' ve Lˆ. ) se (K+) x büyüklüğünde br bağımsız değşkenler ablo 4, havuzlanmış OLS ve grup-oralama DOLS ahmnlern sunar. Amprk sonuçlar, uzun dönemde kasayıların her k gelr grubu çn % düzeynde anlamlı ve pozf br ekye sahp olduğunu gösermekedr. ahmn sonuçlarına göre, karbon doks salınımının enerj ükem elaskye düşük gelrl ülkeler grubunda yüksek gelrl ülkeler grubuna göre daha yüksek esp edlmşr. Bu durum aynı zamanda, enerj ükemnn ora gelrl ülkelerde daha yüksek br karbon doks salınımına yol açığını kanılamakadır.

12 Çen ve ark. ablo 4. Panel OLS ve DOLS ahmn Sonuçları Ülke grupları Eşbüünleşme eşlğ Havuzlanmış OLS Grup-oralama DOLS Panel A: Ora gelrl LCO =f(leergy).7 a a Panel B: Yüksek gelrl LCO =f(leergy).76 a a 8.87 o: Paranez çndek değerler sasklerdr. a, % düzeynde anlamlılığı göserr Vekör Haa Düzelme Modelne Dayalı Panel Granger edensellk es Br dğer adım, panel oluşuran değşkenler arasındak nedensellğn yönünü belrlemekr. Pedron ve Kao panel eşbüünleşme meodları, değşkenler arasındak uzun dönem lşksnn varlığı ya da yokluğunu göserr. Ancak, değşkenler eşbüünleşk olduğunda nedensellğn yönü hakkında blg vermez. Enerj ükem ve karbon doks salınımı arasındak uzun dönem lşksnn varlığı belrlendğ çn, bundan sonra dnamk br haa düzelme model belrlemek uygun olablecekr. Bu nedenle, nedensellğn yönünü esp edeblmek çn VECM kullanılmışır. Söz konusu model sadece nedensellğn yönünü belrlemekle kalmaz, aynı zamanda kısa ve uzun dönem Granger nedensellğn de ayrışırma mkânı sunar. 6 Bu prosedürde, geleneksel VAR model ek dönem geckmes alınmış haa düzelme erm le genşlelmşr. Haa düzelme erm, eşbüünleşk modelden elde edleblmekedr. Çalışmada kullanılan Granger nedensellk es, aşağıdak gb br regresyon eşlğne dayanmakadır: Y p p kyk kx k EC k k (3) Buradak üm değşkenler daha önceden fade edlmş. değşkenn brnc farkını, EC haa düzelme ermn, ve p se geckme uzunluğunu fade eder. EC () no lu denklemdek uzun dönem modelnden elde edlen ahmn kalınıları, EC değşkenler arasındak uzun dönem denge lşksn yansıır. Şaye ya da sıfıra eşse, bu durumda kısa döneml ya da uzun döneml nedensellk lşksnn olduğu belrlenmş olur. EC nn kasayısı uzun dönem dengesnden sapmalar olduğunda ssem değşkenlernn uzun dönem denge düzeylerne nekadar hızla dönebleceğn yansıır. ablo 5, ora ve düşük gelrl ülkeler grubu çn Granger nedensellk es sonuçlarını özeler. Kısa ve uzun dönemde ora gelrl ülke grubu çn % anlamlılık sevyesnde enerj ükemnden karbon doks salınımına doğru şleyen br nedensellk esp edlmşr. ablo, aynı zamanda yüksek gelrl ülke grubu çn % anlamlılık düzeynde enerj ükemnden karbon doks salınımına doğru şleyen br uzun döneml nedensellğn varlığına şare emekedr. üm sonuçlar dkkae alındığında, enerj ükemndek arışın karbon doks salınımında br arışa neden olableceğ söyleneblr. Bu bulgular, panel eşbüünleşme sonuçlarını doğrular nelkedr. 6 VECM, Granger (969) ve Sms (97) meodolojlernn geleneksel olarak dışladığı lave br nedensellk kanalını oraya koyar. Mash (997) söz konusu model bağlamında nedensellğn emel kaynaklarını kısa döneml, uzun döneml ve brleşk nedensellk olarak üç farklı kanal olarak ayrışırmışır.

13 IAAOJ, Socal Scence, 4, (), 6-4 ablo 5. Panel VECM Üzerne Dayalı Panel Granger edensellk es Sonuçları (Bağımsız değşken: LCO ) Ülke grupları /Serler Kısa dönem Uzun dönem Brleşk (kısa/uzun dönem) Panel A. Ora gelrl LEERGY a. EC a. LEERGY/EC a. Panel B. Yüksek gelrl LEERGY EC a. LEERGY/EC a. o: Geckme uzunluğunun belrlenmesnde Akake Blg Krer (AIC) kullanılmışır. Paranez çndek değerler, sasklerdr. a, % düzeynde anlamlılığı göserr. 4. Sonuç ve Polka Eğlmler Dünya genelnde büyük oranda karbon doks salınımından kaynaklanan global ısınma gb çevresel konular üzernde gün geçkçe aran br lg oluşmakadır. ekm; Jorgenson ve Wlcoxen (993), Xepapadeas (5) ve Ang (9, ) başa olmak üzere pek çok eork değerlendrmede, enerjnn karbon doks salınımının emel belrleyclernden brs olduğu kabul edlmekedr. Günümüzde enerj ekonomsler ve polka analslernn büyük br kısmı, aran enerj alebnn çevre krllğnn nedenlernden brs olduğu fkrn paylaşmakadır. Bu çalışma, düşük, ora ve yüksek gelrl ülkeler çn enerj ükemnn karbon doks salınımı üzerndek eksn araşırmışır. Burada, 97- dönemne lşkn panel brm kök, eşbüünleşme ve nedensellk meodolojler kullanılmışır. Panel brm kök es sonuçlarına göre, serler brnc farkında durağan bulunmuşur. Panel eşbüünleşme es sonuçları se ora ve yüksek gelrl ülkeler grubu çn değşkenler arasında br eşbüünleşme lşksnn varlığını esp emşr. Amprk sonuçlar, aynı zamanda her k ülke grubu çn enerj ükemnden karbon doks salınımına doğru şleyen br Granger nedensellğn spalamakadır. Hem eşbüünleşme hem de nedensellk sonuçları dkkae alındığında, söz konusu dönemde enerj ükemnn karbon doks salınımını dolayısıyla çevre krllğn arırdığı yönünde br amprk kanı bulunmuşur. Bununla brlke, ahmn sonuçları karbon doks salınımının enerj ükem elaskyenn ora gelrl ülkelerde yüksek gelrl ülkelerden daha yüksek olduğunu oraya koymuşur. Karbon doks salınımının emel belrleyclernden brnn enerj ükem olduğuna dar söz konusu amprk bulgular enerj ükem le lgl bazı polka önerler de sunablmekedr. Her şeyden önce enerj kullanımı çn yenlkç eknolojler gelşrmek ve enerj yapısını dönüşürmek öneml br adım olablr. Bu bağlamda güneş enerjs ve dğer yenleneblr enerj eknolojlernn poansyelnden sfade edleblr. Özellkle gelşmeke olan ya da ora gelrl ülkelerde hükümeler ürem yapısını hâkm konumda olan enerj-yoğun mala sanay endüsrlernden düşük enerj ükem sergleyen hzmeler sekörüne doğru kaydırablrler. Enerj eknlğn arırablecek eknolojk yenlklere hız verleblr. Düşük karbon salınımını sağlayablecek yenleneblr enerj kaynakları çn çeşl mal ve parasal polkalar üzernde durulablr. Dğer arafan, çevresel kuralların ve düzenlemelern ekn olarak uygulanması, çevresel bozulmaları önleyc ar-ge faalyelerne hız verlmes ve çevresel verglern yaygınlaşırılması sağlanablr. Kaynakça AG, J. B. (7). CO emssons, energy consumpon, and oupu n France, Energy Polcy, 35, AG, J. B. (8). Economc developmen, polluan emssons and energy consumpon n Malaysa, Journal of Polcy Modelng, 3, APERGIS,. and PAYE, J. (9). CO emssons, energy usage and oupu n Cenral

14 Çen ve ark. Amerca, Energy Polcy, 37, APERGIS,. and PAYE, J. E. (). he emssons, energy consumpon, and growh nexus: Evdence from he Commonwealh of Independen Saes, Energy Polcy, 38, BAEK, J. (). rade lberalzaon, economc growh, energy consumpon and he envronmen: me seres evdence from G- economes, Journal of Eas Asan Economc Inegraon, 5(), -3. BREIUG, J. (). he local power of some un roo ess for panel daa. In: Balag, B.H. (Ed.), onsaonary Panels, Panel Conegraon and Dynamc Panels, Advances n Economercs, JAI Press, Amserdam, CHOI, I. (). Un roo ess for panel daa, Journal of Inernaonal Money and Fnance,, DICER, I. and ZAMFIRESCU, C. (). Susanable energy sysems and applcaons, Sprnger Scence and Busness Meda, LLC. GRAGER, C. W. J. (969). Invesgang causal relaons by economerc models and cross specral mehods, Economerca, 37, GUIERREZ, M.J. (3). Dynamc neffcency n an overlappng generaon economy wh polluon and healh coss, Mmeo, Unversdad del Pas Vasco. HARRY, B., SHUDDHASAWA, R. and RUHUL, S. (). Coal consumpon, CO emssons and economc growh n Chna: Emprcal evdence and polcy responses, Energy Economcs, 34, HOSSAI, S. (). Panel esmaon for CO emssons, energy consumpon, economc growh, rade openness and urbanzaon of ewly Indusralzed Counres, Energy Polcy, 39, IM, K.S. PESARA, M. H. and SHI, Y. (3). esng for un roos n heerogeneous panels, Journal of Economercs, 5, IM, K.S., PESARA, M. H. and SHI, Y. (997). esng for un roos n heerogeneous panels, Journal of Economcs, 5(), JALIL, A. and MAHMUD, S. F. (9). Envronmen Kuznes Curve for CO emssons: A conegraon analyss, Energy Polcy, 37, JALIL, A. and FERİDU, M. (). he mpac of growh, energy and fnancal developmen on he envronmen n Chna: A conegraon analyss, Energy Economcs, 33, JORGESO, D. W. and WILCOXE, P. J. (993). Reducng U.S. carbon doxde emssons: An assessmen of dfferen nsrumens, Journal of Polcy Modelng, 5, KAO, C. (999). Spurous regresson and resdual-based ess for conegraon n panel daa, Journal of Economercs, 9, -44. KAO, C. and CHIAG, M. (997). On he esmaon and nference of a conegraed regresson n panel daa, Workng paper, Deparmen of Economcs, Syracuse Unversy. LIMIG, X., YUBIG, H., GUAG, H., XIAFEG, C. and FEGHUA, Q. (). Relaonshp beween prmary energy consumpon and carbon doxde emssons n Chna, Energy Proceda, 3, MADDALA, G.S. and WU, S. (999). A comparave sudy of un roo ess wh panel daa and a new smple es, Oxford Bullen of Economcs and Sascs, 6, MAHAMA, H. H. (). Greenhouse gas emssons, energy consumpon and economc growh: A panel conegraon analyss from Canadan ndusral secor perspecve, Energy Economcs, 34, MARK,. and SUL, D. (999). A compuaonally smple conegraon vecor esmaor for panel daa, Manuscrp. Oho Sae Unversy. MASIH, A.M.M. and MASIH, R. (997). On emporal causal relaonshp beween energy consumpon, real ncome and prces; Some new evdence from Asan energy dependen ICs based on a mulvarae conegraon/vecor error correcon approach, Journal of Polcy Modelng, 9(4), MEYAH, K. and WOLFE-RUFAEL, Y. (). Energy consumpon, polluan emssons and economc growh n Souh Afrca, Energy Economcs, 3, MICHAELIDES, E.E. (). Alernave energy sources, green energy and echnology,

15 IAAOJ, Socal Scence, 4, (), 6-4 Sprnger-Verlag Berln, Hedelberg. MORSHED, H.A.S. (). A panel conegraon analyss of he Euro Area money demand, Lund Unversy. IU, S., DIG, Y., IU, Y. and LUO, G. (). Economc growh, energy conservaon and emssons reducon: A comparave analyss based on panel daa for 8 Asan-Pacfc Counres, Energy Polcy, 39, -3. ASIR, M. and UR REHMA, F. (). Envronmenal Kuznes Curve for carbon emssons n Paksan:An emprcal nvesgaon, Energy Polcy, 39, PEDROI, P. (999). Crcal values for conegraon ess n heerogeneous panels wh mulple regressors, Oxford Bullen of Economcs and Sascs, 6, PEDROI, P. (). Purchasng power pary ess n conegraed panels, Revew of Economcs and Sascs, 83, PEDROI, P. (4). Panel conegraon, asympoc and fne sample properes of pooled me seres ess wh an applcaon o he PPP hypohess, Economerc heory,, SAIKKOE, P. (99). Asympocally effcen esmaon of conegrang regressons, Economerc heory, 7, -. SAY,. P. and YUCEL, M. (6). Energy consumpon and CO emssons n urkey: Emprcal analyss and fuure projecon based on an economc growh, Energy Economcs, 34, SHAHBAZ, M., HOOI, L. and SHABBIR, M.S. (). Envronmenal Kuznes Curve and he role of energy consumpon n Paksan, MPRA Paper o. 3499, -3. SIMS, C. A. (97). Money, ncome and causaly, Amercan Economc Revew, 6, SOYAŞ, U., SARI, U. and EWIG, B.. (7). Energy consumpon, ncome and carbon emssons n he Uned Saes, Ecologcal Economcs, 6, SOYAŞ, U. and SARI, R. (9). Energy consumpon, economc growh, and carbon emssons: Challenges faced by an EU Canddae Member, Ecologcal Economcs, 68, SOCK, J. and WASO, M. W. (993). A smple esmaor of conegrang vecors n hgher-order negraed sysems, Economerca, 6(4), XEPAPADEAS, A. (5). Regulaon and evoluon of complance n common pool resources, Scandnavan Journal of Economcs, 7, WAG, S.S., ZHOU, D.Q., ZHOU, P. and WAG, Q.W. (). CO emssons, energy consumpon and economc growh n Chna: A panel daa analyss, Energy Polcy, 39, ZHAG, X. P. and CHEG, X.M. (9). Energy consumpon, carbon emssons, and economc growh n Chna, Ecologcal Economcs, 68, 76-7.