Riskli Davranışların Dolaşım Sistemi Hastalıklarındaki Rolü. Prof. Dr. Selma KARABEY Halk Sağlığı Anabilim Dalı

Transkript

1 Riskli Davranışların Dolaşım Sistemi Hastalıklarındaki Rolü Prof. Dr. Selma KARABEY Halk Sağlığı Anabilim Dalı

2 Dersin Öğrenim Hedefleri Ders sonunda öğrenci, Kalp-damar hastalığı gelişimini artıran riskli davranışları sayabilmeli, Davranışsal faktörlerin kalp-damar hastalıklarının gelişimindeki etki mekanizmalarını açıklayabilmeli Riskli davranışlarla sosyo-ekonomik faktörlerin ilişkisini açıklayabilmeli, Stresin kalp-damar hastalıklarının gelişiminde ve prognozundaki rolünü açıklayabilmeli, Hastada varolan ve dolaşım sistemi hastalıklarına yol açan riskli davranışları (tütün, hareketsiz yaşam, kötü beslenme vb) sorgulayabilmelidir.

3 Kardiyovasküler Hastalıklar Koroner Kalp Hastalığı ( MI, angina, koroner yetmezlik, koroner ölüm) Serebrovasküler Hastalık ( İnme ve geçici iskemik atak) Periferik Vasküler Hastalık Konjestif Kalp Yetmezliği Hipertansiyon Kalp Kapak Hastalıkları Konjenital Kalp Hastalıkları

4 Küresel Kardiyovasküler Hastalık Epidemisi Bulaşıcı olmayan hastalıklar ( kardiyovasküler hastalıklar, kanser, diyabet, kronik akciğer hastalıkları) küresel tüm ölümlerin 2/3 ünü oluşturmaktadır. Yüksek gelirli ülkelerde % 87 Yüksek-orta gelirli ülkelerde % 81 Düşük-orta gelirli ülkelerde % 56 Düşük gelirli ülkelerde % 36

5 Küresel Kardiyovasküler Hastalık Epidemisi-2 Kardiyovasküler hastalıklar 2011 de 17 milyon insanın ölümüne yol açtı, Oransal olarak 10 ölümden 3 ünün nedeni oldu, 7 milyon insan iskemik kalp hastalığı, 6,2 milyon insan inme nedeniyle kaybedildi da toplam rakamın 23.3 milyona ulaşması bekleniyor. (WHO 2013) ölüm ile Türkiye de de en sık ölüm nedeni (Türkiye Kardiyovasküler Hastalıklar Önleme ve Kontrol Programı )

6 Kardiyovasküler Hastalıkların Risk Faktörleri-1 1. Yaş (erkeklerde 45, kadınlarda 55 veya erken menopoz) 2. Ailede kalp hastalığı öyküsü (birinci derece akrabalardan erkekte 55, kadında 65 yaşından önce koroner arter hastalığı öyküsü) 3. Sigara içmek 4. Yüksek kan basıncı (Hipertansiyon) (Kan basıncının 140/90 mmhg ın üzerinde olması) 5. Hiperkolesterolemi (total kolesterol 200 mg/dl ın üzeri, LDL-kolesterol (kötü kolesterol) 130 mg/dl ın üzeri) 6. Düşük HDL-kolesterol (iyi kolesterol) değeri (<40 mg/dl)

7 Kardiyovasküler Hastalıkların Risk Faktörleri-2 7. DM (şeker hastası) olmak 8. Obezite 9. Stresle baş edememe 10. Fazla alkol tüketimi 11. Fiziksel aktivitenin az olması 12. Doğum kontrol hapı kullanımı (sigara içiliyorsa) 13. Menopoz

8 Nedenlerin nedenleri İskemik kalp hastalığı Tip 2 diyabet Kolesterol Kan basıncı Fiziksel inaktivite Yağ alımı Aşırı kilo Alkol Sigara Yaş Eğitim Gelir 8

9 Hastalık grubu için 200 e yakın risk faktöründen söz edilse de, kontrol altına alınabilecek faktörler, hipertansiyon, hiperlipidemi, obezite, diyabet, sağlıksız beslenme alışkanlığı, sigara içme, fiziksel hareketsizlik, stresli yaşam tarzıdır

10 Diyabet, Hiperglisemi ve Hiperinsülinemi Büyük Damar Hastalığı:MI, inme ve periferik damar hastalığı Mikrovasküler Hastalık:Retinopati, renal hastalık ve kardiyomyopati Diyabet ve hiperglisemi; ateroskleroz, obezite ve hiperlipidemiye yol açar. Diyabetli hastaların %60 ında kardiyovasküler olay gelişir, daha çok kadınlar etkilenir, sonrasında prognoz diyabeti olmayanlara göre daha kötü gidişlidir.

11 Diyabet, Hiperglisemi ve Hiperinsülinemi-2 Tüm dünyada 2010 yılı için tahmin edilen diyabetli sayısı 285 milyon (dünya nüfusunun %6,6 sı) 2030 yılına kadar 438 milyona yükselmesi bekleniyor. Diyabetik hastalar diyabeti olmayanlara göre 2-6 kat daha fazla kalp ve damar hastalıklarına yakalanmaktadır. (Türkiye Kardiyovasküler Hastalıklar Önleme ve Kontrol Programı )

12 Obezite Vücut Kitle İndeksi(BMI): -25 in üzerinde hafif şişman(fazla kilolu), -30 un üzerinde obez olarak tanımlanmaktadır. (Eckel-Krauss 1998) BMI de 1 ünitelik artış hipertansiyon gelişimi için %12 lik bir artışa yol açmaktadır. (Nurses Health Study 1998) Obezite yüksek kan basıncı, hiperlipidemi, diyabet ve insülin rezistansı ile ilişkilidir. Hastanın kilo vermesiyle hiperlipidemi ve insülin rezistansı geriler. (Paisey et al. 1998)

13 Obezite-2 Her yıl dünyada en az 2,6 milyon kişi aşırı kilo veya şişmanlık sonucunda hayatını kaybetmektedir. Avrupa ülkelerinde yaklaşık 400 milyon yetişkinin fazla kilolu olduğu, bunların 130 milyonunun ise obez oldukları bildirilmektedir Avrupa Obeziteye Karşı Koyma Beratı nın amacı önümüzdeki 4-5 yıl içerisinde, özellikle çocuk ve adolesanlarla ilgili olmak üzere, gözle görülebilir bir ilerleme sağlamak. En geç 2015 e kadar bu eğilimin tersine çevrilmesi mümkün olmalıdır. (Türkiye Kardiyovasküler Hastalıklar Önleme ve Kontrol Programı )

14 Obezite-3 Berat şu önemli faaliyet alanlarını tanımlamaktadır: özellikle de çocuklara yönelik olan, pazarlama baskısını azaltmak; anne sütü ile beslemeyi özendirmek; işlem görmüş ürünlerdeki özel olarak eklenmiş serbest şekerleri, yağ ve tuzu azaltmak; gıdaların besin etiketlemesinin yeterliliği; daha iyi kent tasarımı ve ulaşım politikaları ile bisiklet sürme ve yürümenin teşvik edilmesi.

15

16

17 Diyet Karbonhidratlar: Kompleks karbonhidratların yüksek oranda tüketimi düşük kardiyovasküler ölüm oranları ile birliktedir. Meyve ve sebzelerde var olan lifler barsaklarda yağ ve kolesterol emilimini azaltmaktadır. Ancak rafine şekerlerle ölüm oranları arasında pozitif ilişki mevcuttur. Yağlar: Kan kolesterol düzeyleri koroner kalp hastalığının güçlü bir uyaranıdır.özellikle LDL en aterojenik formdur.hdl ise hastalıktan koruyucu özellik gösterir.

18

19 Diyet- Tuz Tüketimini Azaltmak Günlük tuz tüketimi hipertansiyon gelişiminde etkili İnsanlar fazla tuz tüketiyor (9-12 gr/gün) Tuz tüketimini azaltmak kalp hastalıkları ve inmeyi azaltmak için en maliyet-etkin uygulamalardan biri. DSÖ günde 5 gr dan az tuz öneriyor. Potasyumdan zengin gıdalar kan basınıcını azaltıyor.

20 Alkol Kullanımı Alkol Kullanımı, Kan basıncını yükseltir ve inme riskini arttırır, HDL kolesterol ve trigliserit düzeylerini arttırır, Fibrinojen, platelet agregasyonu ve fibrinoliz üzerine etkilidir, Konjestif kardiyomyopati, kardiyak aritmiler ve ani ölüm ile ilişkilidir.

21

22 Sigara kullanımı Aterosklerotik lezyonları, kronik arter endotel hasarına yol açarak tetiklemektedir, Akut olarak sempatik sinir sistemini tetikler, Pıhtılaşmayı arttırır, Nikotin ve karbonmonoksit in trombosit adezyonu, akut koroner spazm ve taşikardi oluşturucu farmakolojik etkileri, Akut MI, ani ölüm, inme ve periferik vasküler hastalık ile ilişkili.

23 Fiziksel İnaktivite Fiziksel inaktivite, ilk ve tekrarlayan Akut MI ve ani ölüm bilinen risk faktörleri olan hipertansiyon, hiperlipidemi, diyabet ve obesite ile ilişkilidir, Fiziksel aktivite: haftanın çoğu gününde, günde en az 30 dakika, düzenli, orta-yoğunlukta aktivitedir Fiziksel aktivite kardiyovasküler hastalık, diyabet, meme ve kolon kanseri riskini azaltır.

24

25 Stres Bireyin duygusal ya da fiziksel durumuna karşı olası bir tehdit sezdiğinde, vücudunda ya da beyninde oluşan bir tepkidir. Bireyin fiziksel, psikolojik ve davranışsal sapmalarına neden olan dış şartlara karşı bir uyum tepkisidir. Organizmanın bedensel ve ruhsal sınırlarının tehdit edilmesi ve zorlanması sonucu ortaya çıkan bir durumdur.

26 FİZİKSEL BELİRTİLER Aşırı iştahsızlık Kilo kaybı ve zayıflık Sürekli yorgunluk ve halsizlik hali Sıkça görülen baş ağrıları Yüksek tansiyon Nefes darlığı Aşırı hassasiyet, duygulanma ve gözlerden yaş gelmesi

27 PSİKOLOJİK BELİRTİLER Bir işe sürekli olarak odaklanamama Depresyon-özsaygı ve özdeğerde azalma Diğer insanların fikirlerine çok fazla önem verme Karar verme ve bir işi başlatabilme yetersizliği, genellikle kötümser olma Artan bir şekilde hayal kurma

28

29 Sağlığın Belirleyicileri Cinsiyet Yaş Irk Biyoloji Genetik Yaşam Tarzı Sosyal Ailevi ve Topluluk Ağları Yaşam ve Çalışma Koşulları: Gelir Eğitim Meslek İşsizlik Doğal Çevre İnşa Edilmiş Çevre Sağlık Hizmetleri Toplumsal Ekonomik Politik Kültürel Çevresel ETKENLER

30 Riskli davranışlarla sosyo-ekonomik faktörlerin ilişkisi Kişisel davranışlar ve alışkanlıklar (sigara kullanımı, alkol kullanımı, diyet ve fiziksel egzersiz) değişik sosyoekonomik düzeylerde eşit olmayan bir dağılım gösterebilirler ve sağlık eşitsizliklerinin göstergelerinde önemli bir ağırlığa sahiptirler. Madde kullanım ve davranış paternleri ülkeden ülkeye de değişkenlik göstermektedir.

31 GENÇLER ARASINDA SİGARA İÇİMİNİ BELİRLEYEN BİR FAKTÖR; YOKSULLUK Systematic Review of the Link Between Tobacco and Poverty, WHO Publications, April 2011

32 Yoksulluk arttıkça tütün kullanımı artmaktadır. Yoksulluk ve tütün kullanımı arasındaki en güçlü ilişki diğer yaş gruplarıyla kıyaslandığında GENÇLER arasındadır Systematic Review of the Link Between Tobacco and Poverty, WHO Publications, April 2011

33 Riskli davranışlarla sosyo-ekonomik faktörlerin ilişkisi-2 Sigara kullanımı genellikle düşük sosyoekonomik gruplarda izlense de, Güney Avrupa da yüksek gelirli kesimlerde özellikle de kadınlarda izlenmektedir. Obezite ve ölçüsüz alkol tüketimi genellikle zengin ülkelerin düşük sosyoekonomik gruplarında izlenmektedir. Dünya nüfusunun % 65 i obezitenin zayıflığa göre daha fazla ölüme yol açtığı bir ülkede yaşamaktadır, bu durum tüm yüksek ve orta gelirli ülkeleri kapsamaktadır.

34 Riskli davranışlarla sosyo-ekonomik faktörlerin ilişkisi-3 Düşük ve orta-düşük gelirli ülkelerde bitkisel yağlar ve şeker, Orta-yüksek gelirli ülkelerde bitkisel yağlar, şeker ve et, Yüksek gelirli ülkelerde bitkisel yağlar ve et temel besin gereksinimlerini oluşturmaktadır. Sağlıklı beslenme için şeker ve tuz tüketimi azaltılmalı, günlük yağ tüketimi doymuş yağlardan ziyade doymamış yağlardan karşılanmalıdır.

35 Riskli davranışlarla sosyo-ekonomik faktörlerin ilişkisi-4 DSÖ günlük beş ve üzeri sebze-meyve porsiyonu tüketimini yeterli sebze ve meyve tüketimi olarak bildirmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde, özellikle de düşük gelir gruplarında günlük önerilen ez az 400 gr sebze ve meyve tüketim miktarı yakalanamamaktadır, Bu miktar minimum değer olup hedef değer değildir, Bu ülkelerde et ve süt ürünleri tüketimi de aynı şekilde düşük düzeydedir. (Fruit and Vegetables for Health Report of a Joint FAO/WHO Workshop,1 3 September 2004, Kobe, Japan)

36

37 Anamnezde, Hastamızda Neleri Sorgulayalım? Boy ve kilo (BMI hesaplanarak obezite değerlendirmesi) Sigara öyküsü (Kullanıyor mu, kaç paket/gün/yıl, çevresel maruziyeti var mı?) Alkol kullanım öyküsü (Kullanıyor mu, ne tür alkollü içecek kullanıyor, hangi miktar ve sıklıkta) Beslenme alışkanlıkları (Hangi besin gruplarını hangi miktar ve sıklıkta tüketiyor, şeker ve tuz tüketim miktar ve sıklığı, fast-food tarzı zararlı olabilecek beslenme alışkanlıkları var mı? ) Diyabet, hiperlipidemi ve hipertansiyon mevcudiyeti (Bilinen diyabet, hipertansiyon ve hiperlipidemiye ait kişisel ya da ailesel öykü mevcudiyeti, gerekli durumlarda olabilecek semptomların sorgulanması) Fiziksel aktivite (Düzenli spor yada fiziksel aktivite yapıyor mu, haftada kaç gün- kaç dakika, aktivitenin şekli ve yoğunluğu, yapılan aktivitenin kişinin yaş grubuna,sağlık durumuna uygunluğu) Stres durumu ve ya kaynaklarının mevcudiyeti (Kişinin sosyoekonomik ve gelir durumu, mesleği, A tipi kişilik mevcudiyeti gibi stres faktörleri sorgulanmalıdır)

38 Son söz yerine

39 Kaynaklar Oxford Textbook of Public Health,Cardiovasculer and Cerebrovasculer Diseases,Roger Detels, Robert Beaglehole, Mary Ann Lansang, Martin Gulliford, Oxford Univercity Press, 2009 Hurst s The Heart,A History of The Heart, The Burden Of İncreasing Worldwide Cardiovasculer Disease, Valentine Fusler, R.Mayne Alexander, Mc Graw-Hill Medical,2004 Managing Cardiovasculer Risk, Socioeconomic aspacts of risk prediction, Owerweight, physical inactivity, insulin resistance, impaired glucose tolerance, diabetes, the metabolic syndrome and the cardiovascular risk, Ian M.Graham Ralph D Agustino, Clinical Publishing Oxford, 2007 Global Atlas on Cardiovascular disease prevention and control,shanti Mentis, Pekka Puska, Bo Norrving,WHO in Collaboration with the World Heart Federation and the World Stroke Organization, World Health Assembly Foolow-up to the Political Decleration of the High-level Meeting of the General Assembly on the Prevention and Control of Noncommunicable Diseases, May 2013 Development of a limited set of action plan indicators to inform reporting on progress made in the implementation of the WHO Global Plan for the Prevention and Control of Noncommunicable Diseases , August 2013 Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health, WHO 2004 Poverty; Assessing the distribution of health risks by socioeconomic position at national and local levels, Tom Blakely, Simon Hales, Alistair Woodward, WHO Protection of the Human Envirronment, Geneva 2004 A Conceptual Framework for Action On The Social Determinants of Health, WHO, Geneva 2010 Stres Yönetimi, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt 21, Sayı 1 (2001)

40 WEB Kaynakları Cardiovasculer diseases(cvds) WHO ADA Standarts of Medical Care 2013 FİNAL 21 Dec Cholesterol Range Chart-Vaughn s Summaries Türkiye Hastalık Yükü Çalışması 2004, T.C.SAĞLIK BAKANLIĞI, REFİK SAYDAM HIFZISSIHHAMERKEZİ BAŞKANLIĞI, HIFZISSIHHA MEKTEBİ MÜDÜRLÜĞÜ, Prof. Dr. Necdet ÜNÜVAR, Dr. Salih MOLLAHALİLOĞLU, Uzm. Dr. Nazan YARDIM