NİTELİKLİ İNSANGÜCÜ MESLEK STANDARTLARI DÜZENİ VE SOSYAL SERMAYE BİRİKİMİ ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU

Transkript

1 SEKİZİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI YAYIN NO: DPT:2577-ÖİK:590 NİTELİKLİ İNSANGÜCÜ MESLEK STANDARTLARI DÜZENİ VE SOSYAL SERMAYE BİRİKİMİ ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU ANKARA 2001

2 ISBN (basõlõ nüsha) Bu Çalõşma Devlet Planlama Teşkilatõnõn görüşlerini yansõtmaz. Sorumluluğu yazarõna aittir. Yayõn ve referans olarak kullanõlmasõ Devlet Planlama Teşkilatõnõn iznini gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek yayõn ve referans olarak kullanõlabilir. Bu e-kitap, adresindedir. Bu yayõn 1500 adet basõlmõştõr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyasõ üretilmiştir

3 ÖNSÖZ Devlet Planlama Teşkilatõnõn Kuruluş ve Görevleri Hakkõnda 540 Sayõlõ Kanun Hükmünde Kararname, "iktisadi ve sosyal sektörlerde uzmanlõk alanlarõ ile ilgili konularda bilgi toplamak, araştõrma yapmak, tedbirler geliştirmek ve Önerilerde bulunmak amacõyla Devlet Planlama Teşkilatõ'na, Kalkõnma Planõ çalõşmalarõnda yardõmcõ olmak, Plan hazõrlõklarõna daha geniş kesimlerin katkõsõnõ sağlamak ve ülkemizin bütün İmkan ve kaynaklarõnõ değerlendirmek" üzere sürekli ve geçici Özel İhtisas Komisyonlarõnõn kurulacağõ hükmünü getirmektedir. Başbakanlõğõn 14 Ağustos 1999 tarih ve 1999/7 sayõlõ Genelgesi uyarõnca kurulan Özel İhtisas Komisyonlarõnõn hazõrladõğõ raporlar, 8. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ hazõrlõk çalõşmalarõna õşõk tutacak ve toplumun çeşitli kesimlerinin görüşlerini Plan'a yansõtacaktõr. Özel İhtisas Komisyonlan çalõşmalarõnõ, 1999/7 sayõlõ Başbakanlõk Genelgesi, tarih ve 5/1722 sayõlõ Bakanlar Kurulu Karan ile yürürlüğe konulmuş olan tüzük ve Müsteşarlõğõmõzca belirlenen Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ özel İhtisas Komisyonu Raporu genel çerçeveleri dikkate alõnarak tamamlamõşlardõr. Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ ile istikrar içinde büyümenin sağlanmasõ, sanayileşmenin başarõlmasõ, uluslararasõ ticaretteki payõmõzõn yükseltilmesi, piyasa ekonomisinin geliştirilmesi, ekonomide toplam verimliliğin arttõrõlmasõ, sanayi ve hizmetler ağõrlõklõ bir istihdam yapõsõna ulaşõlmasõ, işsizliğin azaltõlmasõ, sağlõk hizmetlerinde kalitenin yükseltilmesi, sosyal güvenliğin yaygõnlaştõrõlmasõ, sonuç olarak refah düzeyinin yükseltilmesi ve yaygõnlaştõrõlmasõ hedeflenmekte, ülkemizin hedefleri ile uyumlu olarak yeni bin yõlda Avrupa Topluluğu ve dünya ile bütünleşme amaçlanmaktadõr. 8. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ çalõşmalarõna toplumun tüm kesimlerinin katkõsõ, her sektörde toplam 98 özel İhtisas Komisyonu kurularak sağlanmaya çalõşõlmõştõr. Planlarõn demokratik katõlõmcõ niteliğini güçlendiren Özel İhtisas Komisyonlan çalõşmalarõnõn dünya ile bütünleşen bir Türkiye hedefini gerçekleştireceğine olan inancõmõzla, konularõnda ülkemizin en yetişkin kişileri olan Komisyon Başkan ve Üyelerine, çalõşmalara yaptõklarõ kalkõlan nedeniyle teşekkür eder, Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Plam'nõn ülkemize hayõrlõ olmasõnõ dilerim.

4

5 ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU Başkan: Aişe AKPINAR Raportörler: Doç. Dr. Yõldõrõm ÇINAR Erdoğan ÖZEN Hakkõ KIZILOĞLU Selahattin BEDİR S. Oğuz ALBAYRAK Üyeler: Alev TOKER Ali ÖZDEMİR Atilla ÖZGÜR Aydõn ÇULFA7 Bahattin ÖZTEKİN Cengiz ATAY Dr. Handan TANKER Enis BAĞDADİOĞLU Erdoğan SOYER Erol BELCE Ferda AKGÜL Firuzan BİLSEL H. Hilmi İSMAİLOĞLU Kuddusi BARDIZ Mehmet Ali ADAK Mustafa DEMİREZEN Nedret Uğur YAVUZ Nezih DEMİRTEPE Nuran SENAR Nurhayat ÇETİN Pesent DOĞAN Prof. Dinçer ERİMEZ Semra SEVÜK Serdar KAYNAK Süleyman RIDVANOĞLU Şükrü DURGUT Tufan BEKMEZ Uzm.Dr. N. Kemal TARTANOĞLU Yücel ONUR Yrd.Doc.Dr. Mehtap TUNÇ Zafer ALICI Zehra KAYA Yazõm: Berlin Selma W1DDOWS ATHB Direktörü Sağlõk Bakanlõğõ Teknik Eğitim Vakfõ Merkez Müdürü TİSK Müşavir Avukat KAMU-İŞ Genel Sekreter Yardõmcõsõ Devlet Personel Başkanlõğõ Uzmanõ TİSK/Aygaz İnsan Kay. Yönt. DPT Uzmanõ Ank.Ün. Veteriner Fak./T.Vet.Hek.Birliği DPT Uzmanõ İİBK APK Uzmanõ TİSK Koordinatörü TAEK TÜRK-İŞ Uzmanõ TESK Uzm. Yrd. MEB Erkek Tek. Öğr.Gn.Md.Dai.Bşk. MEB-KTÖGM Uzmanõ ATHB Meslek Analiz Uzmanõ TSE Hazõrlõk Grubu Bşk. KAMU-İŞ İktisat Müşaviri MEB Erkek Tek. Öğr.Gn.Md.Şube Md. DPT Daire Başkanõ KOSGEB Uzmanõ GESAM Yön. Kurulu Üyesi TESK Eğt.Pl.Md. İİBK Egt. Uzmanõ GESAM Yön. Danõşmanõ GESAM TOBB Eğitim Müdürü TKİ Teknik Uzman Başbakanlõk Özürlüler İdaresi Bşk.D.Bşk TSE Daire Başkanõ TESK Eğitim Uzmanõ İstanbul Tabip Odasõ TÜGSAŞ İşçi İşveren Md. DEU İk.İd.Bil.Fak.İktisat Bölümü İİBK Şef TESK Müdür Yrd. ATHB Yönetici Sekreter

6

7 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ... l 2. DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE BEKLENEN SOSYO-EKONOMÎK GELİŞMELER l Dünyadaki Durum ve Gelişmeler Türkiyede'ki Durum ve Gelişmeler TÜRKİYE'DE NÜFUS VE İŞGÜCÜNÜN GENEL YAPISI MevcutDurum Nüfus Yapõsõ ve işgücü Kamu Kesiminde işgücünün Genel Görünümü İşgücü ve Eğitim ,2.1 Kamu Kesiminde Nitelikli İşgücü işgücü Arz ve Talebi İstihdam Yapõsõ Eksik İstihdam işsizlik Yaş Gruplarõna Göre İşsizlik Eğitim Düzeyine Göre İssizlik Meslek Gnõplanna Göre İşsizlik EĞİTİM-İSTİHDAM İLİŞKİSİ l Nitelikli İşgücünün Yetiştirilmesinde Eğitimin Rolü Nitelikli İşgücünün Yetiştirilmesinde ve İstihdamõnda Karşõlaşõlan Problemler Eğitim Arzõ ve Talebi İş Yasamõ Taleplerine Uygunluk Finansman Meslek Danõşmanlõğõ ve Yönlendirme Dezavantajlõ Gruplarõn Eğitimi ve İstihdamõ Yaygõn Eğitim ve Hizmetiçi Eğitim Meslek Kuruluşlarõnõn ve Gönüllü Kuruluşlarõn Katõlõmõ ve Katkõsõ... 52

8 5. VII. BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI'NDAKİ HEDEFLER VE BU HEDEFLERE ULAŞMA DURUMU Hedefler Plan Hedeflerinin Gerçekleşme Durumu İNSANGÜCÜNÜN NİTELİĞİNİN ARTIRILMASINDA MESLEK STANDARTLARI, SINAV VE BELGELENDİRME SİSTEMİNİN KURULMASININ ROLÜ VE ÖNEMİ Meslek Standartlarõ, Sõnav ve Belgelendirme Sistemine Niçin İhtiyaç Duyulmaktadõr Meslek Standartlarõnõn Hazõrlanmasõ ve Sistemin işverenler, Çalõşanlar ve Eğitimciler Açõsõndan Önemi Sõnav ve Belgelendirme Sisteminin Kurulmasõ ve Sistemin İşverenler, Çalõşanlar ve Eğitimciler Açõsõndan önemi Kurumlaşma Konusunda Yapõlan Çalõşmalar VIII. BEŞ YILLIK KALKINMA DÖNEMİNDE (Kõsa Dönem ) Ve Uzun Dönem ( ) ULAŞILMAK İSTENEN HEDEFLER VE UYGULANACAK POLİTİKALAR ÖNGÖRÜLEN HEDEFLERE ULAŞILABİLMESİ İÇİN YAPILMASI GEREKLİ YASAL VE KURUMSAL DÜZENLEMELER Yapõlmasõ Gereken Yasal ve Kurumsal Düzenlemeler Öngörülen Yeni Kurumlar Kurulmasõ Gereken Yeni Kurumlar Mevcut Kurumlarda Yapõlmasõ Gereken Düzenlemeler KARŞIT GÖRÜŞLER... 71

9 1. GİRİŞ Devlet Planlama Teşkilatõ, ilk defa Üçüncü Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ'nda başvurulan beş yõldan daha uzun bir dönemi kapsayan perspektif plan uygulamasõnõ Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ hazõrlõk çalõşmalarõnda yeniden gündeme getirmiştir. Bu çerçevede Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ'nda önümüzdeki dönem kõsa ( ) ve uzun dönem ( ) olarak ele alõnmõştõr. Planõn kõsa dönemi içinde önümüzdeki ilk beş yõl, uzun döneminde ise önümüzdeki 23 yõl içinde yapõlmasõ gerekenler incelenmektedir. Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ'nõn hazõrlõğõna esas teşkil edecek komisyon raporlarõnõn hazõrlanmasõ için konular 98 özel ihtisas alanõna ayrõlmõştõr. Sözkonusu komisyonlardan birisi de "Nitelikli İnsangücü, Meslek Standartlarõ Düzeni ve Sosyal Sermaye Birikimi" Özel ihtisas Komisyonu'dur. Nitelikli İnsangücü, Meslek Standarttan Düzeni ve Sosyal Sermaye Birikimi özel İhtisas Komisyonu raporu hazõrlanõrken mümkün olduğunca verilen kapsam dõşõna çõkõlmamaya gayret gösterilmiş, yapõlan inceleme ve uzun tartõşmalar sonucunda aşağõda yer alan tespitler yapõlmõş ve raporun sonunda yer alan hedefler belirlenmiştir. Raporda temel olarak, Türkiye'nin amaçladõğõ ekonomik ve sosyal kalkõnmayõ gerçekleştirebilmesi için mevcut insangücünü nicelik ve nitelik bakõmõndan geliştirmesi, insan kaynaklarõnõ toplumun ve bireyin refah düzeyini artõracak şekilde değerlendirmesi ve planlamasõ gereği vurgulanmõştõr. Raporda insan kaynaklarõnõn en etkili şekilde değerlendirilmesi çalõşmalarõnda eğitimin rolü üzerinde durulmuş, iş yaşamõnõn ihtiyaçlarõna duyarlõ bir eğitim sisteminin kurulabilmesinin önemi dile getirilmiştir. Raporda ayrõca, eğitimin kalite ve etkinliğinin artõrõlmasõ ve istihdam ile eğitim kesimleri arasõnda işlevsel bir işbirliğinin kurulmasõnda meslek standarttan, sõnav ve belgelendirme sistemin kurulmasõnõn taşõdõğõ öneme dikkate çekilmiştir. Oldukça kõsa zamanda büyük özveri ile hazõrlanan raporun, Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ'nõn kõsa ve uzun dönem İlke ve politikalarõnõn belirlenmesi ve hedeflerinin saptanmasõ çalõşmalarõna katkõ sağlamasõ ve kaynaklõk etmesini diliyorum. Yaklaşõk İki ay süren çalõşmalara katõlan ve katkõ veren üyelerimize, raporun oluşturulmasõnda görev alan raportörlerimize, çalõşmalarõmõzõ en rahat ve verimli şekilde gerçekleştirmemiz için gayret sarfeden DPT Uzmanõ Sayõn Aydõn ÇULFAZ'a, raporun teknik içeriğinin yanõsõra yazõlmasõ ve son şeklinin verilmesi çalõşmalarõna destek veren ATHB Meslek Analiz Uzmanõ Sayõn Firuzan BİLSEL'e ve emeği geçen diğer tüm arkadaşlara teşekkürlerimi sunarõm. Aişe AKPINAR Komisyon Başkanõ 1

10 2. DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE BEKLENEN SOSYO-EKONOMİK GELİŞMELER 2.1 Dünyadaki Durum ve Gelişmeler : Bütün dünyayõ etkisi altõna alan küreselleşme ekonomik ve siyasi sõnõrlarõ birbirinden ayõrmõş, tüm insanlõğõ aynõ dinamiklere duyarlõ olma noktasõnda birleştirmiştir. 1980'li yõllarla birlikte iyice belirginleşen bu süreç dünyayõ küçülterek ülkeler arasõnda hõzlõ bir etkileşime yol açmõştõr. DPT tarafõndan hazõrlanan bir raporda küreselleşme, "Ülkeler arasõndaki ekonomik, politik, sosyal ilişkilerin yaygõnlaşmasõ ve gelişmesi, ideolojik ayrõmlara dayalõ kutuplaşmalarõn çözülmesi, farklõ toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin daha iyi tanõnmasõ, ülkeler arasõndaki ilişkilerin yoğunlaşmasõ gibi farklõ görünen ancak birbirleriyle bağlantõlõ olgularõ içerdiği, bir anlamda maddi ve manevi değerlerin ve bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin ulusal sõnõrlarõ aşarak dünya çapõna yayõlmasõ" şeklinde tanõmlanmõştõr. Demokratikleşme, hukukun üstünlüğü, insan haklarõ, özgürleşme gibi kavramlarõn ortak değerler olarak önem kazandõğõ; mal ve fînans piyasalarõnõn, bilgi ve teknolojilerin ülke sõnõrlarõnõ aştõğõ günümüzde ekonomik ve bir anlamda siyasi ve kültürel bir küreselleşme süreci yaşanmaktadõr. Dünyayõ adeta tek bir pazar haline dönüştüren küreselleşme, giderek yoğunluk kazanan uluslararasõ rekabet ve yaşanan hõzlõ teknolojik gelişmeler, insan becerilerini ve bilgisini tek sürdürülebilir rekabet avantajõ haline getirmekte, çalõşma hayatõnõ derinden etkilemekte; geleneksel endüstri ilişkilerini değişmeye ve yeniden yapõlanmaya zorlamaktadõr. Uluslararasõ rekabetin güçlenmesi, arz ve taleplerde görünen değişimler, bu denli değişen ve farklõlaşan taleplere cevap verme ihtiyacõ, üretimi ve onu oluşturan dinamikleri de etkilemiştir. Bu gelişmeler rekabet gücünü ülkeler ve firmalar için stratejik bir faktör haline getirmiştir. Piyasalarõn küreselleşmesi, teknolojik ilerlemeler ve demografik gelişmelerin tümü ekonomik, sosyal ve siyasal sistemlerin işleyişine yeni boyutlar kazandõrmõştõr, Başta iletişim ve ulaşõm olmak üzere gerçekleştirilen teknolojik gelişmeler, hükümetlerin politikalarõ, kaynaklarõn optimal dağõlõmõ ve kullanõmõ, bölgesel birlikler, gelişmiş ülkelerin çõkarlarõ yeni ve geniş pazarlara açõlma istekleri ülkeleri siyasi sõnõrlarõn ötesinde global düşünmeye ve iş yapmaya sevketmiştir. Küresel gelişmelerin tüm dünyaya egemen olmaya başladõğõ günümüzde küresel rekabette başarõya ulaşõlabilmesi için sosyal politikalarla koruyucu iş yasalarõnda oluşan yapõnõn değiştirilmek istenmesi eğilimleri tartõşmalara yol açmaktadõr. Gerek ulusal ve gerekse uluslararasõ boyutta eşitsizliklerin giderek büyümesi birçok ülkede ciddi sorunlar oluşturmaktadõr. Ekonomik alanda oldukça hõzlõ ve etkili biçimde yaşanan bu süreç bölgesel bütünleşme girişimlerine de hõz kazandõrmõştõr. Bu çerçevede ağõrlõklõ olarak Avrupa Birliği, NAFTA, Pasifik bölgesi giderek belirgin bölgesel güç oluşumlarõ olarak karşõmõza 2

11 çõkmaya başlamõştõr. Böylece iki veya tek kutuplu dünya düzeni yerine ekonomik ve bölgesel bloklar önem kazanmaya başlamõştõr. Küreselleşmenin şekil verdiği bu yeni ekonomik düzen yaşam standartlarõnõ yükseltirken, sağlõk, güvenlik, çevre korunmasõ, tüketici haklarõ gibi konularõ da toplumsal yaşamõn öncelikleri arasõna sokmuştur. Doğal kaynaklara dayalõ endüstrilerden, insan ürünü beyin gücü endüstrilerine doğru bir geçiş süreci yaşanmaktadõr. Bütün bu gelişmeler ülkelerin ve devletlerin birbirinden etkilenmeden, soyut politik yada ekonomik düzenlemelerle mevcudiyetlerini devam ettirme teorilerini boşa çõkarmõştõr. Bu yeni dünya düzeni, herkesin uymak ve geliştirmek zorunda olduğu uluslararasõ norm ve kurallarõ öne çõkarmõştõr. Uluslararasõ ticaretin ve sermaye hareketliliğinin önündeki engellerin kaldõrõlmasõ yönünde yapõlan uluslararasõ anlaşmalar ve sağlanan konsensüs, çalõşma hayatõnõ düzenleyen kurallarõn da yeniden tanõmlanmasõ ve düzenlenmesi sonucunu doğurmuştur. Rekabet gücünün artõrõlmasõ ve işsizlikle mücadele, ülkelerin izlediği ekonomik ve sosyal politikalarõn temel amacõ haline gelmiştir. Ülkeler bu hedefleri gerçekleştirmek için ekonomik ve sosyal politikalarõnõ birbirleriyle uyumlu ve dengeli kõlma çabasõ içine girmişlerdir. Uluslararasõ ticaret ve sermaye hareketlerinin serbestleşmesi, işletmelerin rekabet gücünü giderek ülkelerin rekabet gücüne dönüştürmeye başlamõştõr. Bu ise ekonomide ağõrlõk merkezinin işletmelere doğru kaymasõna neden olmaktadõr. Çalõşma hayatõnõn düzenlenmesinde işletmelerin bu denli ön plana çõkmasõ, işletmeleri uluslararasõ rekabetin gerektirdiği çağdaş üretim süreçlerine ve işgücü piyasasõ kurallarõna ayak uydurmaya zorlamaktadõr. Bu sürecin endüstri ilişkilerinde yeni çatõşmalara yol açmadan sağlõklõ olarak atlatõlmasõ sosyal taraflarõn işbirliğini gerekli kõlmaktadõr. Uluslararasõ rekabetin artmasõ, bir yandan giderek daha nitelikli insangücünün yetiştirilmesini, öte yandan ise insan kaynaklan yönetimi sisteminin daha etkili hale getirilmesini gerekli kõlmaktadõr. Artan ülkeler arasõ ve işletmeler arasõ işbirliği, bu işbirliğinin gereklerini yerine getirecek yeni bir insan tipini de zorunlu kõlmaktadõr. Bu zorunluluk, hükümetlerin insan kaynaklarõnõ değerlendirme ve yetiştirme politikalarõna daha fazla önem ve öncelik vermelerine sebep olmuştur. Hükümetler küreselleşme ve uluslararasõ rekabetle şekillenen yeni insan tipini yetiştirmek üzere kõsa, orta ve uzun vadeli programlar hazõrlamakta ve uygulamaya koymaktadõr. 21. Yüzyõlda bilgiyi maddeye uygulayan insan tipi yeterli görülmemektedir. Artõk sadece teknolojiyi alõp kullanabilen insan değil, teknolojiyi üreten, bilgiyi bilgiye tatbik ederek dünyayõ yeniliklere taşõyan insan tipine ihtiyaç vardõr, insangücü niteliklerinde gözlenen bu değişim iki yönlü bir etkileşime yol açmõştõr. Bir yandan kaydedilen gelişmeler ve teknolojik ilerlemeler yeni bir insan tipini gerekli kõlarken öte yandan, bu insan tipi yeni bir çağõn ve teknolojik gelişmelerin yaratõcõsõ üreticisi durumundadõr. Ekonominin yeni güç odaklarõ, artõk sõnõrsõz maddi kaynaklara sahip olan kuruluşlar değil, düşünce ve teknoloji üretimi ve kullanõmõnda söz sahibi olan insanlardan oluşan çalõşma gruplarõna sahip kuruluşlar olmaktadõr. Rekabet gücünün her yerde belirleyici olmasõ ve yaşanan teknoloji devriminin uyum yeteneği yüksek, yeni beceriler kazanmõş ve öğrenmeye açõk işgücüne olan talebi artõrmasõ verimliliğe, eğitime ve araştõrma-geliştirmeye (ARGE) yönelik yatõrõmlara ağõrlõk 3

12 verilmesi sonucunu doğurmuştur. Günümüzde insan kaynaklarõna yapõlan yatõrõm sermayeyi: yapõlan yatõrõmdan daha önemlidir. Zira günümüzde "İş Güvencesi" kavramõ artõk "İstihdam Edilebilme Güvencesi" olarak anlaşõlmaktadõr. Bu nedenle, yaşam boyu eğitime önem verilmekte, temel eğitimin niteliğinin yükseltilmesine çalõşõlmakta, eğitim sistemi ile işgücü piyasasõ arasõndaki ilişkilerin güçlendirilmesine ağõrlõk verilmektedir. Dünya nüfusunun hõzla artõşõ, geleceğe dönük bütün orta ve uzun vadeli planlarda dikkate alõnmasõ gereken önemli bir husus olarak karşõmõza çõkmaktadõr. 2000'li yõllarda dünya nüfusunun 6 milyara ulaşacağõ ve bu nüfusun 2/3'ünün kentlerde yaşayacağõ tahmin edilmektedir. Bu durum eğitim, istihdam, sağlõk ve çevre konularõnda öncelikli ve elkin politikalarõn oluşturulmasõnõ gerekli kõlmaktadõr. İçinde bulunduğumuz dönemin bir başka karekteristik özelliği ise yüksek işsizlik ve eksik istihdam sorunudur. Uluslararasõ Çalõşma Örgütü (ILO) tarafõndan yayõmlanan "Dünya İstihdam Raporu ( )"unda Asya ve dünyanõn diğer bölgelerindeki mali kriz nedeniyle işsizlik ve eksik istihdam oranlarõnõn bugüne kadar görülen en yüksek oranlar olduğu ifade edilmektedir. Rapora göre dünya işgücünün 1/3'ünü oluşturan yaklaşõk bir milyar kişi işsizdir veya eksik istihdamdadõr. Eksik istihdamdaki bu kişiler ya tam günden az süreli çalõşmakta ya da yaşamlarõnõ idame ettirecek kadar ücret geliri kazanamamaktadõrlar. İşsizler arasõnda gençlerin oranõ oldukça fazladõr. ILO tahminlerine göre 60 milyon genç iş aramaktadõr. OECD ülkelerinde genç işsizlik oranõ % 20'lerde, Afrika, Asya ve Güney Amerika'da ise % 30'larda seyretmektedir. İstihdamda dikkat çekici bir başka husus ise kadõnlarõn durumudur. Son 20 yõldõr Afrika hariç hemen her bölgede kadõnlarõn istihdama katõlõm oranlarõ artmõştõr. Örneğin 1980 yõlõndan bu yana Avrupa Birliği'nde işgücünde sağlanan artõşta % 80'lik pay kadõnlara ait olurken, bu oran İtalya, İrlanda, İsveç ve İngiltere'de % 100'lere yaklaşmõştõr. Kendi işini kuran kadõn oranlarõ da birçok engele rağmen artõş göstermektedir. İstihdamõn sektörel dağõlõmõ ve yapõsõ da değişime uğramõştõr. OECD ülkelerinde istihdam sanayiden hizmetler sektörüne kayarken, standart dõşõ istihdam şekilleri de hõzla yaygõnlaşmõştõr. Günümüzde yeni iş gücünün gittikçe büyüyen kõsmõ kadõn işgücü, beyaz yakalõ ve kõsmi süreli işçilerdir. Yeni teknolojik gelişmelerle birlikte nitelik düzeyi düşük işgücüne talep azalõrken, nitelik düzeyi yüksek beyaz yakalõ işgücünün üretimde ve istihdamda önemi artmõştõr. Ekonomiler işgücü ağõrlõklõ olmaktan çõkõp yüksek teknolojiye dayalõ bir gelişme eğilimine girmiştir. Yeni yüzyõlõn en belirgin özelliklerinden bir diğeri ise, işçi ve işveren kesimlerinin geleneksel kavga, çekişme ve uyumsuzluklarõnõ bir kenara bõrakarak, gerek işletme ve gerekse ülke düzeyinde daha hõzlõ büyüme, daha çok istihdam, daha yüksek gelir, yeni iş olanaklarõ yaratma gibi ortak hedefler doğrultusunda güçlerini birleştirmeleri yönünde gözlenen gelişmeler olmaktadõr. Bu olumlu işbirliğinin ilk sinyalleri 1990'lõ yõllarõn başõnda giderek artan biçimde hissedilmeye başlanmõştõr. Dünyadaki değişim dinamikleri devletin yeniden tanõmlanmasõ ve bu çerçevede yeniden yapõlanmasõnõ bereberinde getirmektedir. Devletin işlevleri yeniden tanõmlanõrken devletin küçülmesi, ana hizmetlerinin etkinleştirilmesi, yerel yönetim esasõna dayalõ olarak yapõlanmasõ vb. unsurlar ağõrlõk kazanmaktadõr. Bu yeni kamu anlayõşõnda sosyallik, 4

13 etkinlik ve verimlilik ön plana çõkmaktadõr. Bu yeni yapõlanmada devletin rolünü sadece kaynak sağlama ile sõnõrlõ olmaktan çõkaran, devlete kaynaklarõ doğru yöne yönlendirme ve uygun çalõşma ve rekabet ortamõ yaratma yönünde roller yükleyen bir eğilim dikkat çekmektedir. Değişim süreci, devleti tek ve mutlak güç olmaktan çõkararak ilgili kesimler arasõnda diyalogu kuran ve koruyan bir erk olarak yeniden tanõmlamaktadõr. Dünya gelişme sürecinin en kritik unsurlarõndan birisini oluşturan çevre konusunda 1992 yõlõnda Rio'da toplanan Birleşmiş Milletler Çevre Kalkõnma Konferansõ ve 1995 yõlõnda Kopenhag'da toplanan ve çevre ile birlikte insan merkezi bir kalkõnma ve sosyal gelişmeyi ele alan Birleşmiş Mîlletler Dünya Sosyal Kalkõnma Zirvesinde ortaya konan ilkeler ve bunlarõn hayata geçirilmesi için başlatõlan çalõşmalar çevre konusunun girmekte olduğumuz 21.yüzyõlõn en öncelikli konularõndan biri olacağõnõn sinyallerini vermektedir. 2.2 Türkiye'deki Durum ve Gelişmeler Bütün dünyayõ içine alan küreselleşme süreci Türkiye'yi de etki alanõ içine almakta, aynõ dinamiklere duyarlõ olmaya zorlamaktadõr. Türkiye dünya ekonomileri ile bütünleşme bakõmõndan bir yandan küreselleşme sürecinin içinde yer almak öte yandan ise AB başta olmak üzere diğer ekonomik ve bölgesel güç odaklarõ ile sağlõklõ ilişkiler sürdürmek, ulusal çõkarlarõn gerektirdiği ölçüde sözkonusu oluşumlara katõlmak ve entegre olmak yönünde bir politika izlemektedir. Türkiye, Gümrük Birliği ve nihayet Aralõk 1999 tarihinde kabul edilen AB'ne aday üyelik statüsü ile bu birliğe entegre olma yönündeki tercihini ortaya koymuştur. Ülkemizin de içinde yer aldõğõ küreselleşme süreci, diğer bölgesel ve ekonomik bloklaşmalardan ayrõ ve bağõmsõz bir süreç değildir. Bütün bu bloklaşmalar, bölgesel ve ekonomik oluşumlar küreselleşme süreci ile hõz ve etkinlik kazanan gelişmelerdir. Türkiye, başta AB olmak üzere dahil olduğu bölgesel ve ekonomik oluşumlarda daha etkin rol almak suretiyle küreselleşmenin getirilerinden en üst düzeyde yararlanma fõrsatõnõ da yakalamõş olacaktõr. Dünyada gözlenen gelişmeler ve temel eğilimler yukarõda özetlenmiştir. Türkiye her alandaki gelişmesini ulusal ihtiyaçlara cevap verecek şekilde ve aynõ zamanda dünyadaki gelişmeleri de dikkate alarak bütüncül bir yaklaşõm içinde gerçekleştirmek zorundadõr. Avrupa Birliği'ne entegrasyon dõşõnda, Karadeniz, Kafkaslar, Orta Asya, Orta Doğu ve Balkanlarda ortaya çõkan yeni gelişmeler Türkiye'ye yeni fõrsatlar ve imkanlar sunmaktadõr. Eski Sovyetler Birliği'nin dağõlmasõyla bağõmsõzlõklarõnõ kazanan ülkelerin hepsi Türkiye ile çeşitli alanlarda işbirliğine ihtiyaç duymaktadõrlar. Bu ülkelerde başlatõlan yeniden yapõlanma sürecinde Türkiye her bakõmdan, (teknoloji, nitelikli işgücü, işletmecilik, sermaye, yatõrõm vb.) önemli roller üstlenme şansõna ve kapasitesine sahip bulunmaktadõr. Bu hususta yapõlmasõ gereken akõlcõ politikalar oluşturmak ve uygulamak olacaktõr. Benzer bölgesel ve ekonomik oluşumlarõ ve yeni dengeleri Orta Doğu ve İslam Dünyasõ ile de kurmak ve geliştirmek, Türkiye'nin orta ve uzun vadede bir bölgesel güç ve saygõn bir dünya devleti olmasõna katkõ sağlayacaktõr. Türkiye'nin bölgesinde istikrarlõ 5

14 ve güçlü bir ülke olmasõ, dünya barõşõnõn korunmasõ ve evrensel değerlerin yaygõnlaştõrõlmasõ bakõmõndan da istenen ve beklenen bir gelişmedir. Türkiye'nin bu şekilde etkin ve saygõn bir güç olmasõ, dünya pazarlarõndan hak ettiği payõ almasõna imkan sağlayacaktõr. Bu ise, giderek hõzlanan ve globalleşen uluslararasõ rekabeti oluşturan dinamiklere duyarlõ olunmayõ gerektirmektedir. Uluslararasõ rekabeti biçimleyen faktörlerin başõnda teknoloji üretimi ve nitelikli insangücü gelmektedir. Küreselleşme ile birlikte artan uluslarasõ ve işletmeler arasõ ilişkiler ve rekabet teknoloji devrimine ayak uydurabilen, yüksek yetenekli, bilgili ve öğrenmeye açõk işgücünü zorunlu kõlmaktadõr. Bu ise ülkelerin insan kaynaklarõnõ iyi planlamalarõnõ ve işgücünü bu değerlere uygun olarak yetiştirmelerini gerektirmektedir. Türkiye, istihdam dünyasõnõn istek ve ihtiyaçlarõna duyarlõ bir eğitim öğretim sistemi kurma, araştõrma geliştirme çalõşmalarõna gerekli önem ve ağõrlõğõ verme, çalõşan ve işsiz kesimin istihdam şansõnõ piyasa koşullarõna bağlõ olarak yükseltme, yaşam boyu eğitimi insan kaynaklan planlama ve yetiştirme sisteminin bir parçasõ haline getirme vb. hususlarda rekabet etmekte olduğu ülkelerin çok gerisinde kalmõştõr. Türkiye'de istihdamda olan nüfusun yaklaşõk %70'i ve işsizlerin yaklaşõk yarõsõ ilkokul veya altõ eğitim düzeyine sahiptir nüfus sayõmõna göre yapõlan geçici projeksiyonlara göre, 1999 yõlõ ortasõnda nüfusun 64.4 milyon, nüfus artõş hõzõnõn de %1.44 olacağõ tahmin edilmiştir. Nüfus artõş hõzõnda bir düşüş eğilimi görülmekle birlikte gelişmiş ülkelerle kõyaslandõğõnda Türkiye nüfusu halen oldukça hõzlõ çoğalmaktadõr. Yapõlan tahminlere göre Türkiye'nin nüfus artõşõnõn 2020 yõlõnda durmasõ beklenmektedir. Hõzlõ nüfus artõşõnõn beslediği işsizlik, bölgesel gelişmişlik farklarõ sebebiyle büyük şehirlere göç ve bunun sebep olduğu hõzlõ ve çarpõk kentleşme Türkiye'nin acilen çözüm bekleyen sorunlarõnõn başõnda gelmektedir. Bölgeler arasõ ekonomik gelişmişlik farkõ ve az gelişmiş yörelerde istihdam olanaklarõnõn sõnõrlõ olmasõ insanlarõ şehirlere, hatta bir kaç şehire yõğõlmaya zorlamaktadõr. Bugün Türkiye'de toplam nüfusun yaklaşõk %60'õ kentlerde yaşamaktadõr. Bu ise sözkonusu şehirlerde başta işsizlik olmak üzere, eğitim, sağlõk, çevre, alt yapõ yetersizliği gibi sorunlarõ ciddi düzeylere taşõmaktadõr Nisan ayõ Hanehalkõ İşgücü Anketi (HİA) sonuçlarõna göre, işsizlik oranõ bir önceki döneme oranla % 6.3'ten % 7.3'e, eksik istihdam ise % 5.9'dan % 6.9'a yükselmiştir. Böylece işsizlik ve eksik istihdam sebebiyle atõl işgücü oranõ % 14.2 olmuştur. Kõrsal kesimde % 9.7 olan atõl işgücü oranõ, kentsel kesimde 19.2'ye yükselmiş bulunmaktadõr. Nisan 1999 Hanehalkõ İşgücü Anketi verilerine göre, kentlerdeki eğitimli genç nüfus işsizliği % 28.9'lere ulaşmõştõr. Son 20 yõldõr gelişmiş ülkelerde yaşanan ekonomik ve teknolojik gelişmeler, küreselleşme, hõzla gelişen ticaret ve rekabet ortamõ geleneksel endüstri ilişkilerini değişime zorlamõş ve yeni standart dõşõ ve daha esnek istihdam modellerini ortaya çõkarmõştõr. Dünyada işsizlikle mücadelede bir çözüm yolu olarak görülen yeni istihdam biçimlerinin ülkemizde de giderek yaygõnlaşmasõ bir alanda mevcut sosyal haklarõn özüne dokunmadan çağdaş düzenlemelerde bulunulmasõ ihtiyacõnõ her geçen gün biraz daha hissettirmektedir. Türkiye'de tarõm sektöründe istihdam edilenlerin oranõ gelişmiş ülke oranlarõyla karşõlaştõrõldõğõndan halen çok yüksek düzeylerde seyretmektedir. Nisan 1999 HİA 6

15 sonuçlarõna göre tarõm sektörünün toplam istihdam içindeki payõ %45.8 civarõndadõr. Sanayileşmede sağlanan bütün gelişmelere rağmen tarõmda istihdam edilenlerin oranõnõn bu denli yüksek olmasõ işgücü piyasasõnõn etkinliğini olumsuz yönde etkileyen en önemli faktörlerden birisidir. Ülkemizde nüfusun üretime katõlõm oranõ % 33 civarõndadõr. Bu oran gelişmiş ülkelerde % 45'ler dolayõndadõr. Ülkemizde üretime katõlõm oranõnõn düşük olmasõnõn temelinde yatan en önemli faktör, üretime katõlmayan ve nüfus artõş hõzõna paralel olarak artan 0-14 yaş grubu çağ nüfusudur. Nüfusun büyük bir kõsmõnõn bu şekilde genç olmasõ güçlü bir ekonomi için büyük avantaj olarak değerlendirilebilir. Ancak Türkiye gibi istihdam olanaklarõ sõnõrlõ olan bir ülkede bu durum büyük bir dezavantaj olmaktadõr. Toplam nüfus içinde genç nüfus oranõnõn fazla olmasõ ve bunlarõn eğitim düzeyinin düşüklüğü ve büyük bir kõsmõnõn herhangi bir mesleki eğitim almadan iş yaşamõna atõlmasõ, sorunu daha da ciddi boyutlara taşõmaktadõr. Türkiye'de gerek istihdam içinde olanlarõn ve gerekse işsizlerin temel özelliği düşük eğitim düzeyi ve nitelik sorunudur. Bu husus raporun ileriki bölümlerinde detaylõ olarak incelenecektir. Gelişmişlik düzeyini etkileyen önemli unsurlarõn başõnda gelen teknolojik gelişmeler ve bilgi üretiminde araştõrma geliştirme faaliyetlerine ayrõlan kaynaklar büyük önem taşõmaktadõr. Bu açõdan bakõldõğõnda Türkiye, AR-GE'ye en az kaynak ayõran Avrupa ülkesi konumundadõr. Türkiye'nin AR-GE faaliyetlerine ayõrdõğõ kaynak GSYH'sõnõn %0,40'õ civarõndadõr. Örneğin ABD'nin AR-GE faaliyetlere ayõrdõğõ pay Türkiye'nin toplam GSYH'sõndan daha fazladõr. Teknolojik gelişmelerin iş yaşamõna doğrudan yansõtõlmasõ ve ekonomik faaliyetlerin bilimsel verilerde desteklenmesinde üniversite sanayi işbirliği büyük önem taşõmaktadõr. Türkiye'de sanayinin üniversitelerle birlikte çalõşma geleneği ve alõşkanlõğõ oldukça yeni olup halen beklenen düzeye ulaşamamõştõr. 30 ülke arasõnda yapõlan bir araştõrmada Türkiye'nin 21. sõrada yer almasõ bu durumu teyid eden bir sonuçtur. İşsizliğin had safhada olduğu dünyada artõk ülkeler ulusal gelirlerinin büyük bir kõsmõnõ yeni istihdam olanaklarõ yaratmak maksadõyla kullanmaktadõrlar. AB son beş yõllõk bütçesinin %10'unu istihdamõnõ geliştirme çalõşmalarõna ayõrmõştõr yõllan esas alõndõğõnda Avrupa ülkelerinde istihdam artõşõ %37'nõn altõnda gerçekleşmiştir. Bu oran Kanada'da %71, ABD'de ise %61 dõr. Türkiye'de ise döneminde istihdam %58 oranõnda artmõştõr. Ancak aynõ dönemde nüfus artõş oranõ %76 civarõnda gerçekleşmiştir. Aşõn nüfus artõşõ sebebiyle, istihdamda sağlanan ve Avrupa ülkeleri ortalamasõnõn üzerinde olan bu artõş etkisiz kalmõştõr. İşsizlerin olduğu kadar hali hazõrda istihdam edilenlerin de ciddi bir nitelik sorunu yaşadõğõ ülkemizde dezavantajlõ kesimler olarak sayõlan kadõnlar, özürlüler ve eski hükümlülerin istihdam sorunlarõ da ayrõ bir yer tutmaktadõr. Meslek eğitimin yaygõn eğitim boyutunun hep ihmal edilmesi, hayat boyu öğrenme ilkesinin etkin bir şekilde uygulanamamasõ insangücünün ihtiyaç duyulan nitelik ve sayõda yetiştirilememesinin diğer sebeplerindendir. Türkiye'de işgücünün niteliğinin yükseltilmesi amacõyla eğitim yõlõnda uygulamaya konan sekiz yõllõk kesintisiz zorunlu temel eğitimin olumlu sonuçlarõnõ önümüzdeki yõllarda vermesi beklenmektedir. 7

16 Bugün halen nitelikli insan gücünün yetiştirilmesinde eğilim ve istihdam sistemleri arasõnda işlevsel bir ilişki ve işbirliği kurulamamõştõr Sayõlõ Kanun ile getirilen sistemde, çõraklõk, mesleki ve teknik eğitimde kalite ve etkinliği artõrmak için okul-sanayi işbirliğine zemin hazõrlanmõş ancak bu konuda arzu edilen düzeye ulaşõlamamõştõr. TÜRKİYE'DE NÜFUS VE İŞGÜCÜNÜN GENEL YAPISI 3.1. Mevcut Durum Genel olarak işgücü, bir ülkede çalõşma çağõnda, istek ve yeteneğinde olan ve belli bir yaş grubu içinde olan nüfusu kapsamaktadõr. Bu gruba istihdam edilenler (ücretliler, kendi hesabõna çalõşanlar, işverenler, ücretsiz aile işçileri) ve işsizler girmektedir. Ülkemizde Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) İşgücüne ilişkin veri toplarken 12 yaş ve yukarõsõnõ dikkate almaktadõr. Yüksek nüfus artõş hõzõ, sermaye birikimi yetersizliği, kamu ve özel sektör yatõrõmlarõnõn yeterince artõrõlamamasõ, yabancõ sermaye olanaklarõnõn yetersizliği, işgücü niteliğinin sanayi ve hizmetler sektörünün ihtiyaçlarõna uygun olmamasõ, mesleki eğitim ile işgücü piyasasõ ihtiyaçlarõ arasõndaki uyumsuzluk, hõzlõ teknolojik değişmeler ve giderek artan rekabet ortamõnda daha nitelikli işgücü gerekliliği gibi nedenler Türkiye'de istihdam sorununun boyutunu artõrmakta ve karmaşõklaştõrmaktadõr. Ülkemizde istihdam sorunu, sanayileşmiş ülkelerde zaman zaman ortaya çõkan ekonomik konjonktüre bağlõ işsizlikten farklõdõr. Burada, söz konusu olan sanayileşmiş ülkelerdeki gibi yatõrõmlarõn, mal ve hizmetlere karşõ talebin istikrarsõzlõğõndan ve yetersizliğinden doğan işsizlik değil, çalõşõlan zamana oranla sağlanan az, yetersiz verimin yarattõğõ ve tarõm kesiminde nüfusun büyük bir bölümünün yõlõn önemli bir süresi içinde boş oturmasõ, işsiz bulunmasõdõr. Bu özellikleriyle sorun, ancak uzun sürede çözülebilecek, sadece iktisadi değil, sosyal yönü de olan bir ağõrlõktadõr l Nüfus Yapõsõ ve İşgücü Nüfus yapõsõ ve gelişmeleri, işgücünün yetiştirilmesi ve istihdamõna ilişkin politikalarõn ve uygulamalarõn belirlenmesinde gözardõ edilemeyecek en önemli etkenlerden birisidir Genel Nüfus Tesbiti'ne dayanan geçici projeksiyonlara göre, 1999 yõlõ ortasõnda nüfusun %64.4 milyon olduğu, nüfus artõş hõzõnõn ise %1.44 civarõnda gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Nüfus artõş hõzõnda sürekli bir düşme görülmekle birlikte gelişmiş batõ ülkeleriyle karşõlaştõrõldõğõnda Türkiye hõzlõ çoğalan bir ülkedir. DİE, 12 yaş ve yukarõsõnõ işgücü olarak kabul etmektedir. 12 ve yukarõ yaştaki nüfusun 48 milyon 839 kişi olduğu tahmin edilmektedir. Bu ise toplam nüfusun %75.7'sine tekabül etmektedir. Türkiye nüfusunun %59'u 0-29 yaş grubundadõr yaş grubu ise nüfusun yaklaşõk %50'sini meydana getirmektedir. Bugünkü genç nüfus yapõsõ nedeni ile 8

17 önümüzdeki 20 yõl içinde, Türkiye'de bağõmlõ nüfus oranõnõn azalmasõ ve en verimli çalõşma dönemi olarak kabul edilen yaş grubu nüfusun toplam nüfus içindeki oranõnõn %44'e ulaşmasõ beklenmektedir. Aşağõda sunulan Tablo l'de yaş gruplarõna göre nüfus yapõsõnda beklenen gelişmeler gösterilmektedir. YAŞ GRUPLARI TABLO l YAŞ GRUPLARINA GÖRE NÜFUS YAPISINDA BEKLENEN GELİŞMELER (Yüzde Dağõlõmõ) YILLAR Yaş Yaş Yaş Yaş Yaş Yaş Kaynak: DPT Türkiye'de işgücü arzõnõ, nüfus artõş hõzõ, kentsel ve kõrsal yerleşme oranõ, yaş ve eğitim durumu gibi birçok etken belirlemektedir. Nüfusun hõzla artmasõ ve genç nüfusun önemli bir paya sahip olmasõ ve iktisaden faal olmayan nüfusun oranõnõn yüksek olmasõ Türkiye'nin demografik özellikleridir. Hõzlõ nüfus artõşõ özellikle alt yaş gruplarõnõn payõnõ artõrmakta ve her yõl bir önceki döneme göre daha fazla istihdam olanağõ yaratmayõ zorunlu kõlmaktadõr. Hõzlõ nüfus artõşõnõn yarattõğõ diğer bir sorun ise, istihdam sorununun çözümünü sağlayabilecek kaynaklarõn bu yönde kullanõmõnõ engellemesidir. Kõt kaynaklar zorunlu olarak, geri dönüş süresi çok uzun olan ya da üretken olmayan alt yapõ yatõrõmlarõna yönelmekte, bu nedenle istihdam yaratõcõ yatõrõmlar gerçekleştirilememektedir. Türkiye'nin 1927'deki ilk nüfus sayõmõna göre 13.6 milyon olan nüfusu 1985 yõlõnda 50.6 milyona, 1990 yõlõnda da 56.4 milyona çõkmõştõr. 30 Kasõm 1997 tarihinde yapõlan Genel Nüfus Tespitine göre ise, nüfusumuz kişidir HİA'ne göre toplam nüfusumuzun kişi olduğu tahmin edilmektedir. DİE, HİA Nisan 1999 verilerine göre toplam istihdam 22 milyon 49 bin kişiye ulaşmõştõr, işsiz sayõsõ ise, l milyon 730 bin kişidir. Toplam nüfus içinde işgücüne dahil olmayan nüfus 25 milyon 60 bin kişi olup 12 ve daha yukarõ yaştaki nüfusun %51.3'ünü oluşturmaktadõr (Tablo 2). işgücüne dahil olmayan nüfusun temel alt gruplarõ ise; büyüklük sõrasõna göre, ev kadõnlarõ, öğrenciler, çalõşamaz durumda olanlar (özürlüler, mahkumlar) ve emeklilerden oluşmaktadõr. Ev kadõnlarõ %7.7'lik bir oranla işgücüne dahil olmayan nüfus içinde, büyüklük bakõmõndan en önemli grubu meydana getirmektedir. 9

18 TABLO 2-TÜRKİYE'DE İŞGÜCÜ PİYASASININ DURUMU (12+Yas, Bin Kişi) ERKEK KADIN TOPLAM TOPLAM NÜFUS ve daha yukarõ yaştaki nüfus İşgücü İşgücüne dahil olmayanlar İşgücüne katõlma oranõ (%) İstihdam edilenler İşsizler İşsizlik Oranõ (%) Kentsel İşsizlik Oranõ (%) Kõrsal İssizlik Oranõ (%) Eksik İstihdam Eksik İstihdamdaki ler in işgücüne Oranõ (%) Kaynak: DİE Hanehalkõ İşgücü Anketi Nisan 1999 Geçici Sonuçlarõ Aşağõda sunulan tablo 3'de bazõ ülkelerde yõllan arasõndaki işgücünün dununu gösterilmektedir. Tablo 3'de sunulan diğer ülkelere ait değerler ile Türkiye'ye ait değerlerin karşõlaştõrõlmasõnda dikkat edilmesi gereken en Önemli husus Türkiye'de işgücü denildiğinde 12 yaş ve yukansõndaki yaş grubunun anlatõlmasõdõr. TABLO 3 ÜLKELERİN İŞGÜCÜ DURUMU, (Bin) ÜLKE Kanada A.B.D Japonya Avustralya Yeni Zelanda Finlandiya Fransa Almanya İtalya Norveç Portekiz İspanya Türkiye İngiltere Kaynak: Quarterly Labour Force Sõarislics, OECD, 1999 (l) 2030 yõlõna kadar Avrupa'daki toplam işgücünün %5 civannda artmasõ beklenirken, bu bütünün bir parçasõ olan Türkiye'de aynõ dönemde işgücü artõşõnõn %68 olacağõ tahmin edilmektedir. Avrupa Birliği üyesi ülkelerde meydana gelecek bu işgücü açõğõnõn üye Ülkeler tarafõndan karşõlanmasõ mümkün görülmemektedir. Bu çerçevede iyi yetiştirilmiş insan kaynağõmõz, bir taraftan giderek dünyaya daha fazla açõlan ülkemizin rekabet gücünün artõrõlmasõnõ sağlarken, diğer taraftan Avrupa Birlİği'nin yarattõğõ katma değerden daha fazla pay alabilmeyi mümkün kõlacaktõr. 10

19 Kamu Kesiminde İşgücünün Genel Görünümü Türkiye'de kamu kesimi, istihdam elliği personel açõsõndan en büyük işveren pozisyonundadõr. Kamu sektöründe memurundan sözleşmelisine sürekli işçisinden geçici isçisine hemen her statüde milyonlarca personel çalõştõrõlmaktadõr. Genel olarak bu personelin sayõsal dağõlõmõna bakacak olursak tablo 4'te verilen durum ile karşõlaşõrõz. TABLO 4 TÜRKİYE'DE KAMU KURUM VE KURULUŞLARINDA İSTİHDAM EDİLEN PERSONELİN SAYISAL DAĞILIMI, 1999 KURUM TÜRÜ MEMURLAR SÖZLEŞMELİ PERSONEL GENEL BÜTÇELİ KURUMLAR KATMA BÜTÇELİ KURUMLAR ÖZEL BÜTÇELİ KURUMLAR SÜREKLİ İŞÇİ GEÇİCİ İSÇİ KAPSAM DIŞI PERSONEL KAPSAM İÇİ PERSONEL TOPLAM FONLAR KİT'LER I, II VE III SAYILI CET. KİT'LER 3995 KHK GEÇİCİ 9/EK 1 KİT'LER 4046 SAYILI KANUN MAHALLİ İDARELER * İL ÖZEL İD BELEDİYELER TOPLAM Kaynak: D. P. B. (*)Mahallİ idareler de özel bütçeli kurumlar olmakla birlikte, önem arz etmesi nedeniyle tabloda ayrõca yer verilmiştir. 11

20 TABLO 5 MEMURLARIN YAŞ GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI (1996) (DPB) (Yaş Grubu %) 18 'den küçük ve yukarõsõ 0.4 Kaynak: DPB TABLO 6 MEMURLARIN İŞ YERLERİNE GÖRE DAĞILIMI (1996) İşyerleri % Büro Okul Arazi 1 Şantiye 0.1 Atölye 0.7 Fabrika 0.3 Tedavi Kurumlarõ 11.9 Diğer Yerler 10.4 Kaynak: DPB TABLO 7 MEMURLARIN TEŞKİLATLARINA GÖRE DAĞILIMI (1996) (DPB) Teşkilatlar % Merkez 12.5 Taşra 87.4 Yurtdõşõ 0.1 TABLO 8 MEMURLARIN HİZMET SINIFLARINA GÖRE DAĞILIMI (1996) (DPB) Hizmet Sõnõflarõ % Genel idare Hizmetleri Sõnõfõ 25.1 Yardõmcõ Hizmetler Sõnõfõ 13.7 Din Hizmetleri Sõnõfõ 4.9 Emniyet Hizmetleri Sõnõfõ 8.2 Teknik Hizmetler Sõnõfõ 1.3 Sağlõk Hizmetleri Sõnõfõ 11.8 Eğitim ve öğretim Hizmetleri Sõnõfõ Avukatlõk Hizmetleri Sõnõfõ Mülki idare Amirliği Hizmetleri Sõnõfõ 3.0 Kaynak: DPB 12

21 Yukarõdaki tablolarda sunulan veriler çerçevesinde memurlarõn mesleki ve işyerlerine göre dağõlõmlarõ hakkõnda fikir edinmek mümkündür. Buna göre mesleki dağõlõmda yoğunluğun sõrasõyla eğitim ve öğretim hizmetleri sõnõfõ, genel idare hizmetleri sõnõfõ, yardõmcõ hizmetler sõnõfõ ve sağlõk hizmetleri sõnõfõnda olduğu görülmektedir. İşyerlerine göre dağõlõmda ise büro ve okul ağõrlõk kazanmaktadõr. Aşağõdaki tabloda ise memurlarõn hizmet sõnõflarõ itibariyle cinsiyet dağõlõmõ görülmektedir. Kadõn memur sayõsõ erkek memur sayõsõnõn yaklaşõk yarõsõ civarõndadõr. Kadõnlarõn yoğunluk gösterdiği hizmet sõnõflarõ sõrasõyla eğitim ve öğretim hizmetleri, genel idare hizmetleri ve sağlõk hizmetleridir. TABLO 9 MEMURLARIN HİZMET SINIFLARI İTİBARİYLE CİNSİYETLERİNE GÖRE DAĞILIM! (1996) CİNSİYETİ TOPLAM % HİZMET SINIFLARI KADIN % ERKEK % Genel İd. Hiz. Sõn Yardõmcõ Hiz. Sõn Din Hõz. Sõn Emniyet Hiz. Sõn. 3,508 0, TeknikHiz.Sõn Sağlõk Hiz. Sõn Eğitim ve Ört. H.S Avukatlõk Hiz.Sõn Mülki İdare A. Hiz TOPLAM Kaynak: DPB Aşağõda ise KAMU-İŞ'e üye işyerlerinde çalõşan işçilerin sayõlan ve yaş gruplarõna göre dağõlõmõ verilmektedir. TABLO 10 KAMU-İŞ'E ÜYE İŞYERLERİNDE OCAK-ARAL1K 1997 YILI İÇİNDE ÇALIŞAN İŞÇİLER DAİMİ İŞÇİLER GEÇİCİ İŞÇİLER TOPLAM Kaynak: KAMU-İŞ 13

22 TABLO 11 KAMU-İŞ'E ÜYE İŞYERLERİNDE ÇALIŞAN İŞÇİLERİN YAŞ GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI ( tarihi itibariyle, %) ERKEK KADIN TOPLAM 20 YAŞ ve ALTI YAŞ ve ÜSTÜ TOPLAM Kaynak: KAMU-İŞ 3.2. İşgücü ve Eğitim Nüfus artõşõ ve nüfusun büyüklüğü işgücü arzõnõn nicelik boyutunu etkilerken, eğitim ise nitelik boyutunu belirlemektedir. İstihdam ile eğitim arasõndaki ilişki, bir yandan istihdamõn eğitim arzõnõ belirlemesi, diğer yandan ise eğitimin istihdamõ etkilemesi şeklinde ortaya çõkmaktadõr. Bir diğer deyişle eğitim, istihdamda artõşa ve iş seçimine kolaylõk sağlarken, istihdam da eğitim politikasõna yön vermektedir. Bugün ülkemizde başta Milli Eğitim Bakanlõğõ olmak üzere çeşitli kamu ve özel kuruluşlar eğitim arz etmektedirler. Verilen eğilim kalite ve etkinlik bakõmõndan işgücü piyasasõnõn ihtiyacõnõ karşõlamaktan uzaktõr. Bunun sonucu olarak, işgücü piyasasõnda bir yandan niteliksiz işgücü artarken, öte yandan ekonominin ve süratle gelişen teknolojinin gerektirdiği nitelikli işgücü talepleri karşõlanamamaktadõr. Tablo 12'de, DİE'nün 1999 Nisan ayõ HİA sonuçlarõna göre istihdam edilenlerin eğitim durumuna ilişkin yukarõdaki konuyu teyid eder mahiyette istatistiki bilgiler sunulmaktadõr. Ayrõca Tablo I3'de sunulan Türkiye işveren Sendikalarõ Konfederasyonu (TİSK) tarafõndan 1998 yõlõnda yapõlan 12 işveren sendikasõna üye 378 işletmede çalõşan kişiyi kapsayan araştõrma, büyük ölçekli işletmelerdeki işgücünün eğitim düzeyini ve Türkiye geneli ile aradaki farkõ göstermesi bakõmõndan ilginç bulunmaktadõr. 14

23 TABLO 12 İSTİHDAM EDİLENLERİN EĞİTİM DURUMU EĞİTİM DÜZEYLERİ İSTİHDAM EDİLENLER Erkek Kadõn Toplam % Okur-ya/ar olmayanlar Okur-yazar olup bir okulu bitirmeyenler ilkokul mezunu Ortaokul mezunu Orta Dengi Meslek Okul Lise Mezunu Lise Dengi Meslek Okul Mezunu Yüksek Okuf, Fakülte Mezunu Toplam Kaynak: DİE Hanehaİfn İşgücü Anketi Nisan 1999 Geçici Sonuçlarõ Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõnda, insangücünün eğitim düzeyinin uluslararasõ alanda rekabet gücünü artõracak şekilde geliştirilmesi hedeflenmiştir. Ancak insangücünün eğitim düzeyinde amaçlanan hedefler gerçekleştirilememiştir nüfus sayõmõ sonuçlarõna göre çalõşan işgücünün %78.1'i ilkokul veya aln, %7'si ortaokul, %9.7'si lise ve dengi okul ve %5.2'si yükseköğretim düzeyinde eğitim almõştõr. Bu veriler DtE, Nisan 1999 HlA sonuçlan ile karşõlaştõrõldõğõnda (Tablo 12) belli bir gelişmenin olduğu görülecektir. Ancak üzerinde durulmasõ gereken nokta bu eğitimde sağlanan gelişme oran ve hõzõnõn 21. yüzyõlõn zorunlu kõldõğõ nitelikli insangücü İhtiyacõnõ karşõlayõp karşõlayamayacağõdõr. 15

24 Yõl Okuma yazma Bilmeyen Sadece Okur Yazar TABLO 13 TİSK ÜYESİ İŞ YERLERİNDE ÖĞRENİM DURUMLARI ( , %) İlkokul Mezunu Ortaokul Mezunu Lise Mezunu Genel Mesleki Toplam Genel Mesleki Toplam Yüksek öğrenim Mezunu (.) (.) 13.2 (.) (.) (.) (.) 13.5 (.) (.) Kaynak TİSK Yukarõdaki iki tablo birlikle değerlendirildiğinde, büyük işletmelerin en az ilkokul mezunu olmayanlarõn istihdamõna yanaşmayarak, mesleki ve teknik ortaöğretim kurumu mezunlarõna yöneldiği görülmektedir. Araştõrma kapsamõndaki işçilerin yüzde 50.6'sõnõn çalõştõğõ metal işkolunda meslek lisesi mezunlarõnõn oranõ yüzde 38.3'tür. Yukarõda sunulan iki tablonun karşõlaştõrõlmasõnda dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta bulunmaktadõr. Tablo 13'de yüksekokul mezunlarõnõn oranõ Tablo 12'de sunulan Türkiye ortalamasõnõn bir hayli altõnda görülmektedir. Bunun sebebi, araştõrmanõn sadece işçi statüsündeki kişileri kapsamasõdir. Sözkonusu işyerlerinde çalõşan kişinin 'sõ (yüzde 23.16) işçi statüsünde olmayan personeldir ve bunlarõn eğitim düzeyi daha yüksektir. TİSK üyesi sendikalara bağlõ işyerlerinde her yõl yapõlan çalõşma istatistikleri ve işgücü maliyet analizi de yukarõdaki kanõyõ doğrular niteliktedir yõlõnda yapõlan analize göre, sanayi kesiminde çalõşanlarõn %38.l'i ilkokul ve onun altõnda eğitim seviyesine sahiptir. Genel olarak bakõldõğõnda mesleki eğitim almayan işçilerin oranõ %65.7 civarõndadõr. Bütün bu veriler eğitim düzeyi ile işgücüne katõlma oranlarõ arasõnda güçlü bir ilişkinin olduğunu göstermektedir. OECD tarafõndan hazõrlanan bir rapora göre (Education At A Glance) genel eğilimin dõşõnda olarak, Türkiye'de erkeklerin ve Kore'de kadõnlarõn eğitim düzeyi lisenin altõnda olanlarõnõn işgücüne katõlma oranlan Üniversite mezunlarõndan daha yüksektir. Rapor bu özel durumun her iki ülkede de tarõm sektöründe çalõşanlarõn oranõnõn yüksek olmasõ ile ilintili olabileceğini ifade etmektedir. Ekonomideki gelişmelere paralel olarak istisnai bu durumun ortadan kalmasõ beklenmektedir yaş grubu nüfusun işgücüne katõlõm oranlarõ incelendiğinde ülkeler arasõnda farklõlõklar gözlenmektedir. Erkeklerin işgücüne katõlõm oranlarõnda ülkeler arasõ fark göreceli olarak daha düşüktür. Kadõnlarõn işgücüne katõlõm oranlarõnda ise ülkeler arasõ fark belirgin olarak daha yüksektir. OECD ülkeleri arasõnda Türkiye DİE'nün 1999 verilerine göre, %29.7'lik oran ile kadõn nüfusun işgücüne katõlõmõnda en düşük seviyededir. Bunu %50'nin altõndaki oranlar ile Yunanistan, İrlanda, İtalya. Lüksemburg ve İspanya izlemektedir. Çek Cumhuriyeti ve kuzey ülkelerinde bu oranõn %75'lerin 16

25 üstünde olduğu görülmektedir. Dolayõsõ ile kadõnlarõn işgücüne katõlõm oranlarõ arasõndaki bu farklõlõk ülkeler arasõ genel katõlõm oranlarõ arasõndaki farklõlõklarõn da temel sebebidir. Örneğin Türkiye'de bu oran kadõnlarda %29.7 iken erkeklerde %68.3'tür. Kadõnlarõn işgücüne katõlõm oranlarõnõn düşük oluşu Türkiye ortalamasõnõ %48.7'lere düşürmektedir Kamu Kesiminde Nitelikli İşgücü Kamu hizmetlerinde etkinlik ve verimliliğin sağlanmasõnõn en önemli unsurlarõndan birisi de kamu sektöründe istihdam edilen ve edilecek olan personelin nitelikli olmasõdõr. Bu temel ihtiyacõ gidermek üzere kamu personelinin (memur, sözleşmeli personel, geçici personel, işçiler) tabi olduğu mevzuata çeşitli hükümler konulmuş, personel istihdamõnda kariyer ve liyakat esasõna uyulacağõ bu mevzuatla temel ilke olarak benimsenmiş bulunmaktadõr. Ancak bugün kamu personel rejimi açõsõndan en çok şikayet edilen ve bir an önce çözüm bulunmasõ istenen konulardan birisi de, kamu kesiminde nitelikli personel istihdamõ açõsõndan yukarõda ifade edilen ilkelere uygun hareket edilememiş olmasõdõr. Bu nedenle söz konusu sorun, kalkõnma planlarõndan yõllõk programlara, hükümet programlarõndan araştõrma raporlarõna kadar her fõrsatta dile getirilmiş ve önerilmiştir. TABLO 14 MEMURLARIN ÖĞRENİM DURUMLARINA GÖRE DAĞILIMI (1996) Öğrenim Durum % İlkokul 10.5 Ortaokul 10.8 Lise 41.0 İki Yõllõk Y.Ö Üç Yõllõk Y.Ö. 5.9 Dört Yõllõk Y.Ö Beş Yõllõk Y.Ö. 0.7 Altõ Yõllõk Y.Ö. 3.3 Kaynak: DPB TABLO 15 KAMU-İŞ'E ÜYE İŞYERLERİNDE ÇALIŞAN İŞÇİLERİN DURUMLARINA GÖRE DAĞILIMI (1997) Öğrenim Durumlarõ % Okur Yazar Olmayan 0.46 Sadece Okur Yazar İlkokul ,95 Ortaokul Lise İki Yõllõk Y.Ö Dört Yõllõk Y.Ö Kaynak: KAMU-İŞ 17

26 En büyük istihdam alanõnõ oluşturan kamuda çalõşan memurlarõn eğitim düzeyleri genel olarak düşük olmakla birlikte 1992 ile 1996 yõllarõna ait veriler karşõlaştõrõldõğõnda gözle görülür bir iyileşmeden bahsedilebilir. Devlet Personel Başkanlõğõnõn verilerine göre 1992 yõlõnda kamuda çalõşan memurlarõn %29.5'i ilkokul, % 18.8'i ortaokul mezunu iken, yukarõda sunulan 1996 verileri göreceli bir iyileşmeyi işaret etmektedir. Ancak kamuda çalõşan memurlarõn %62.3'ünün lise. ortaokul ve ilkokul mezunu olmasõ kamu personelinin nitelik sorununun devam ettiği görüşünü desteklemektedir. Benzer bir yorum KAMU-İŞ'e üye sendikalarda çalõşanlar için de doğru görülmektedir. Kamuda çalõşan işçilerin eğitim düzeyi oldukça düşük bir tablo sergilemektedir. KAMU-İŞ verilerine göre üye işyerlerinde çalõşan işçilerin % 56.37'si ilkokul ve altõ, %67.96'sõ ortaokul ve altõ, %97.61'i ise lise ve altõ eğitim düzeyine sahiptir. Yukarõdaki bilgiler gerek kamu ve gerekse özel sektörde Türk ekonomisinin içinde bulunduğu nitelikli işgücü probleminin büyüklüğünü göstermekte ve nitelikli insangücünün istihdamõnda eğitimin önemini ortaya koymaktadõr. Genç ve dinamik bir nüfusa sahip Türkiye, eğitim düzeyinin düşüklüğü ve eğitim politikalarõndaki yanlõşlõklar sebebiyle bu önemli avantajõnõ değerlendirememektedir İşgücü Arz ve Talebi Bir ülkedeki işgücü arzõnõ, çalõşma çağõnda olan ve çalõşma isteği ve yeteneğine sahip kişilerden belli bir ücret düzeyinde emeklerini sunmaya hazõr kişiler oluşturmaktadõr. İşgücü talebi ise aynõ şekilde belli bir ücret düzeyinde firmalarõn istihdam etmeye hazõr olduklarõ işgücü miktarõnõ gösterir. Ülkemizde işgücü arzõnõn istatistiksel olarak ortaya konmasõnda bir takõm çalõşmalar yapõlmõştõr ve bu çalõşmalardan bazõlarõ süreklilik arzetmektedir. Devlet istatistik Enstitüsü'nün verilerine göre 1999 yõlõnda; İlmi ve Teknik Elemanlar, Serbest Meslek Sahipleri ve bunlarla ilgili mesleklerden kişi, Müteşebbisler, direktörler ve üst kademe yöneticilerden kişi, İdari Personel ve benzeri çalõşanlardan kişi, Ticaret ve Satõş Personelinden kişi. Hizmet işlerinde çalõşanlardan kişi, Tarõmcõ, Hayvancõ, Ormancõ, Balõkçõ ve Avcõlardan kişi, Tanm dõşõ üretim faaliyetlerinde çalõşanlar ve ulaştõrma makineleri kullananlardan kişi, Meslekleri Tayin Edilemeyenlerden kişi işsizdir ve iş aramaktadõr. İş bulmuş ve başlamak için bekleyenler ise kişi olup toplam kişi çalõşma istek ve azminde olmakla beraber işsizdir. Yukarõda sunulan veriler ülkemizdeki işgücü arzõnõ gösteren istatistiki verilerdir. Sözkonusu veriler Tablo 18'de sunulmaktadõr. Benzer şekilde 1999 Ocak-Fkim dönemi itibariyle İİBK'na başvuruda bulunanlarõn meslekleri itibariyle dökümü ve bunlardan işe yerleştirilen ve işsiz olanlara ilişkin veriler Tablo 25'te yer almaktadõr. 18