DOĞU KARADENİZ BÖLGESEL GELİŞME PLANI (DOKAP)

Transkript

1 No. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlõk Devlet Planlama Teşkilatõ Müsteşarlõğõ Japonya Uluslararasõ İşbirliği Ajansõ JICA DOĞU KARADENİZ BÖLGESEL GELİŞME PLANI (DOKAP) Nihai Rapor CİLT III: EKONOMİK SEKTÖRLER Ağustos 2000 NIPPON KOEI CO., LTD. S S F RECS INTERNATIONAL INC. J R

2 No. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlõk Devlet Planlama Teşkilatõ Müsteşarlõğõ Japonya Uluslararasõ İşbirliği Ajansõ JICA DOĞU KARADENİZ BÖLGESEL GELİŞME PLANI (DOKAP) Nihai Rapor CİLT III: EKONOMİK SEKTÖRLER Ağustos 2000 NIPPON KOEI CO., RECS INTERNATIONAL

3

4 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) i

5

6 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) TÜRKİYE CUMHURİYETİ DOĞU KARADENİZ BÖLGESEL KALKINMA PLANI NİHAİ RAPOR CİLT III EKONOMİK SEKTÖRLER İçindekiler Sayfa 1. TARIM VE ORMANCILIK BÖLÜM 1 GİRİŞ BÖLÜM 2 MEVCUT DURUM Demografi Doğal Yapõ İklim Toprak Özellikleri Arazi kabiliyetine göre sõnõflandõrma Tarõm Tarõmsal Arazi Kullanõmõ Tarõm İşletmeleri Sektör Performansõ Tarõm Üretimi Hayvancõlõk Ormancõlõk Ormanlarõn Durumu Orman Yetiştirme Faaliyetleri Ağaçlandõrma ve Erozyon Kontrolü Faaliyetleri Orman Köyleri Tarõm ve Ormancõlõğõ Desteklemeye Yönelik Hizmetler Sulama i

7 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Araştõrma ve Geliştirme Tarõmsal Yayõm Kredi BÖLÜM 3 TARIM VE ORMANCILIK SEKTÖRÜNÜN KALKINMASI Tarõmsal Kalkõnmayla İlgili Kurumlar Merkezi Yönetim Kurumlarõ Diğer Kurumlar Plan ve Programlar Merkezi yönetim projeleri İl Özel İdarelerine ait Projeler BÖLÜM 4 TARIM VE ORMANCILIK SEKTÖRÜNÜN GELİŞİM STRATEJİSİ Tarõm Ormancõlõk Aşamalara Göre Kalkõnma Senaryosu BÖLÜM 5 PROJE VE PROGRAMLAR Önerilen Proje ve Programlar Tablolar Tablo 1 Türkiye ve DOKAP Bölgesi Nüfusu, 1990 ve Tablo 2 Türkiye de ve DOKAP Bölgesinde Sektörler Bazõnda GSBH nin Payõ, Tablo 3 DOKAP Bölgesinde Aylõk Ortalama Sõcaklõk Değerleri Tablo 4 DOKAP Bölgesinde Aylõk Ortalama Nem Miktarõ Tablo 5 DOKAP Bölgesinde Aylõk Ortalama Yağõş Miktarõ Tablo 6 DOKAP Bölgesinde Toprak Gruplarõna Göre Arazi Büyüklüğü Tablo 7 DOKAP Bölgesindeki Toprak Sõnõflarõnõn İllere Göre Dağõlõmõ Tablo 8 DOKAP Bölgesinde Kabiliyet Sõnõflarõnõn ve Sõnõrlayõcõ Etkenlerin Dağõlõmõ Tablo 9 Türkiye ve DOKAP Bölgesinde Tarõmsal Arazi Kullanõmõ, Tablo 10 DOKAP Bölgesinde Büyüklüklerine Göre Tarõmsal İşletmelerin Sayõsõ Tablo 11 DOKAP Bölgesinde Büyüklüklerine Göre Tarõm İşletmelerinin Dağõlõmõ Tablo 12 DOKAP Bölgesinde İşletmelerin Büyüklüklerine Göre Tarõmsal Alan Tablo 13 DOKAP Bölgesinde Ortalama Tarõm İşletmesi Büyüklüğü Tablo 14 Türkiye ve DOKAP Bölgesinde Tarõm Sektörünün GSBH İçindeki Payõ Tablo 15 DOKAP Bölgesi Tarõm GSBH sinin İllere Göre Dağõlõmõ, ii

8 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 16 DOKAP Bölgesinde Önemli Bitkisel ve Hayvancõlõk Ürünleri İçin Tahmin Edilen Brüt Katma değer (BKD), Tablo 17 Türkiye ve DOKAP Bölgesinde Tarla Ürünleri, Sebze ve Çay Alanlarõ, Tablo 18 Türkiye de ve DOKAP Bölgesinde Meyve Ağaçlarõnõn Sayõsõ, Tablo 19 Türkiye ve DOKAP da Başlõca Tarla Ürünlerinin Verimi, Table 20 Türkiye ve DOKAP da Başlõca Meyvelerin Verimi, Tablo 21 Türkiye ve DOKAP da Başlõca Tarla Ürünleri ve Çay Üretimi, Tablo 22 Türkiye ve DOKAP da Başlõca Meyvelerin Üretimi, Tablo 23 Türkiye ve DOKAP da Başlõca Sebzelerin Üretimi, Tablo 24 Türkiye ve DOKAP da Etken Madde Bazõnda Kullanõlan Gübre Miktarõ, Tablo 25 Türkiye ve DOKAP da Birim Alan Başõna Uygulanan Etken Madde Oranõ, Tablo 26 Türkiye ve DOKAP da Traktör Sayõsõ, Tablo 27 Türkiye ve DOKAP da Yetiştirilen Başlõca Hayvanlarõn Sayõsõ, Tablo 28 Türkiye ve DOKAP da Hayvancõlõk Ürünleri, Table 29 DOKAP Bölgesinde Türlere Göre Ormanlõk alanlar, Tablo 30 DOKAP Bölgesinde Zarar Görmüş Ormanlõk Alanlarõn Payõ (%), Tablo 31 DOKAP Bölgesindeki Ormanlarõn Kategorilere Göre Dağõlõmõ, Tablo 32 DOKAP Bölgesindeki Ormanlarõn Kategorilere Göre Mevcut Hacmi, Tablo 33 DOKAP Bölgesinde Hacim Artõşõ ve Üretim Ormanlarõnda İzin Verilen Yõllõk Kesim Miktarõ, Tablo 34 DOKAP Bölgesinde Orman Yetiştirme Faaliyetleri, Tablo 35 DOKAP Bölgesinde Ağaçlandõrma ve Erozyon Kontrolü Faaliyetleri, Tablo 36 DOKAP Bölgesinde Kategorilere Göre Köy Sayõlarõ Tablo 37 DOKAP Bölgesinde Kategorilere Göre Köy Nüfuslarõ, Tablo 38 DOKAP Bölgesinde Sulama için Uygun Alanlar ve Proje Alanlarõ Tablo 39 DOKAP da Büyük Ölçekli Sulama Projeleri Tablo 40 DOKAP da Köy İşleri Genel Müdürlüğü nün Yürüttüğü Küçük Ölçekli Sulama Projelerinin Özeti Tablo 41 Öz Sermaye Katkõ Oranõ Tablo 42 Kredi Türlerine Göre Faiz Oranlarõ ve Vade Dönemleri Tablo 43 DOKAP Bölgesinde Ziraat Bankasõ Tarafõndan Dağõtõlan Tarõm Kredileri, Tablo 44 Tarõm Sektöründe Alt Sektör Stratejileri iii

9 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 45 DOKAP Bölgesi Tarõm Sektöründe Katma Değer Projeksiyonlarõ Table 46 Önerilen Proje ve Programlar BALIKÇILIK BÖLÜM 1 GİRİŞ Çalõşmanõn Kapsamõ Çalõşmanõn Yaklaşõmõ ve Verilerin Kaynağõ BÖLÜM 2 TÜRKİYE DE MEVCUT BALIK ÜRETİMİ Balõkçõlõğõn Yapõsõ Balõkçõlõk Ürünlerinin Yurt İçi Pazarlamasõ Balõk Ürünlerinin İhracatõ ve İthalatõ BÖLÜM 3 KARADENİZ BÖLGESİNDE BALIKÇILIK Bölgenin Balõkçõlõkla İlgili Fiziksel Özellikleri Deniz Balõkçõlõğõ İç Sularda Avlanan Balõklar ve Kültür Balõkçõlõğõ Balõkçõlar, Balõkçõ Tekneleri ve Balõkçõ İskeleleri Kültür Balõkçõlõğõnõn Durumu ve Tesisler Balõğõn Pazarlanmasõ DOKAP Balõkçõlõk Sektörünün Sorunlarõ BÖLÜM 4 GELİŞME OLASILIKLARI VE HEDEFLERİ Deniz Balõkçõlõğõ Kültür Balõkçõlõğõ BÖLÜM 5 GELİŞME STRATEJİSİ VE ÖNLEMLER Deniz Balõkçõlõğõ Stratejisi Kültür Balõkçõlõğõ Stratejisi Önerilen Projeler Tablolar Tablo 1 Türkiye de Balõkçõlõk Ürünlerinin Arzõ ve Kişi Başõna Düşen Tüketim Miktarõ Tablo 2 Türkiye de Balõk Üretimi ( ) Tablo 3 Türkiye de Denizde Avlanan Balõk Miktarõ ( ) Tablo 4 Türkiye de Türlerine Göre Tatlõ Suda Avlanan Balõk Miktarõ ( ) Tablo 5 Türkiye de Türlerine Göre Kültür Balõklarõ ( ) iv

10 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 6 Türkiye de Balõk Çiftliklerinin Sayõsõ, Kapasitesi ve Üretimi (1997) Tablo 7 Bölgelere Göre Deniz Ürünlerinin Satõş Şekli (1997) Tablo 8 İhraç Edilen Balõk Ürünlerinin Miktarõ ve Değeri, Tablo 9 İthal Edilen Balõk Ürünlerinin Miktarõ ve Değeri, Tablo 10 Karadeniz Bölgesi nin Deniz Balõkçõlõğõ Ürünleri Tablo 11 DOKAP Bölgesinde İç Sularda Avlanan Balõk ve Kültür Balõkçõlõğõ (1997) Tablo 12 Doğu ve Orta Karadeniz de Kooperatiflerin ve Üyelerinin Sayõsõ Tablo 13 Karadeniz de ve Türkiye de Balõkçõ Teknelerinin ve Balõkçõlarõn Sayõsõ Tablo 14 DOKAP Bölgesinde Balõkçõ Teknelerinin Türü ve Sayõsõ Tablo 15 DOKAP Bölgesinde Balõkçõ Teknelerinin Uzunluğu ve Türü Tablo 16 DOKAP Bölgesinde Balõkçõ İskelelerinin Türü ve Sayõsõ Tablo 17 Karadeniz deki Balõk Unu Tesislerinin Sayõsõ ve Kapasitesi (1995) Tablo 18 Tatlõ Su Alabalõk Çiftçiliği İçin Tahmin Edilen Karlar/Zararlar Şekiller Şekil 1 Yurtiçi Pazarlama ve Dağõtõm Kanallarõnõn Şematik Gösterimi Şekil 2 DOKAP Bölgesinde Balõk Pazarlama ve Dağõtõm Kanallarõ SANAYİ BÖLÜM 1 GİRİŞ BÖLÜM 2 SANAYİNİN MEVCUT DURUMU Sanayi Üretimi ve İstihdamõ GSMH göstergeleri İstihdam Sanayi yapõsõ İşgücü verimliliği İllere Göre Dağõlõm ve Konum DOKAP İllerinde sanayileşme Alt sektörler itibariyle sanayi yerseçimi Sanayi arsalarõ arz ve talebi Sanayi Destek Önlemleri Teşvikler Teşviklerin etkinliği v

11 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Diğer destekleyici önlemler Kalkõnmanõn Önündeki Engeller İşlenecek tarõm ürünleri arzõnõn sõnõrlõ olmasõ Sõnõrlõ maden ve cevher kaynaklarõ Bölgesel pazarõn küçüklüğü Sanayi tabanõnõn zayõf olmasõ Sosyo-kültürel engeller BÖLÜM 3 KALKINMA POTANSİYELİ VE EĞİLİMLERİ Pazarõn Gelişme Olanaklarõ Kalifiye İş Gücünün Varlõğõ DOKAP Ana Planõ nõn Sağlayacağõ Olanaklar Alt sektörler Bazõnda Kalkõnma Potansiyeli Yakõn Dönem Kalkõnma Eğilimleri İllere göre elektrik tüketimi DOKAP bölgesinde kullanõlan yatõrõm teşvikleri BÖLÜM 4 KALKINMA HEDEFLERİ VE STRATEJİSİ Hedefler Strateji Kamu sektörü ve özel sektörün kalkõnmadaki rolü Kalkõnma stratejisi Kalkõnma Modeli Motivasyon Amaç Katõlõmcõlar ve rolleri Süreç ve görevler Kalkõnma Süreci Destek Programlarõ ve Projeleri Pazar Geliştirme Stratejisi BÖLÜM 5 DESTEKLENECEK SANAYİLER Seçim Kriterleri Pazar-Ürün-Sanayi ilişkisi Dinamik pazarõn etkileri Üretim yetkinlikleri ve teknoloji Sanayilerin Seçimi Seçim yöntemi Uzun liste: Genel olarak sanayilerin nitelikleri vi

12 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Kõsa liste: Desteklenmesi olasõ alt sektörler Desteklenecek sanayilerin nihai seçimi Seçilen Sanayilerde Faktör Yoğunluklarõ İşgücü yoğun sanayiler Küçük ölçekli üretim birimleri Tablolar Tablo 1.1: DOKAP Bölgesinde 1997 Yõlõndaki GSMH (1987 cari üretici fiyatlarõyla - milyon TL.) Tablo 1.2: DOKAP Bölgesinde 1997 Yõlõndaki GSMH Paylarõ Tablo 2: Yõllarõ Arasõnda DOKAP Bölgesi Sanayi Üretimindeki Değişiklikler (1987 üretici fiyatlarõyla GSMH milyon TL.) Tablo 3: DOKAP Bölgesi ve Türkiye de İstihdamõn Sektörel Dağõlõmõ (1990) Tablo 4: DOKAP Bölgesinde Alt Sektörlere Göre İmalat İstihdamõ (1992) Tablo 5: 10 dan Fazla İşçi Çalõştõran İşyerlerinde İmalat İstihdamõ (1996) Tablo 6: DOKAP Bölgesinde İmalat İstihdamõ ve İmalat Tesisleri (1999) Tablo 7: Alt Sektörlere Göre İmalat Yoğunlaşmasõ Tablo 8: DOKAP Bölgesindeki Potansiyel Yatõrõm Alanlarõ Tablo 9: DOKAP İllerinin Nüfus Payõ ve Elektrik Tüketiminde Oluşan Değişiklikler Tablo 10: Yõllarõ Arasõnda Verilen Yatõrõm Teşviklerinin Sektörlere Göre Dağõlõmõ Tablo 11: DOKAP Bölgesinde Yõllarõ Arasõnda Verilen Yatõrõm Teşviklerinin İllere Göre Dağõlõmõ (Enerji hariç) Tablo 12: Seçilen Sanayilerin Ürün-Pazarlama-İmalat Özellikleri (1/7) Tablo 12: Seçilen Sanayilerin Ürün-Pazarlama-İmalat Özellikleri (2/7) Tablo 12: Seçilen Sanayilerin Ürün-Pazarlama-İmalat Özellikleri (3/7) Tablo 12: Seçilen Sanayilerin Ürün-Pazarlama-İmalat Özellikleri (4/7) Tablo 12: Seçilen Sanayilerin Ürün-Pazarlama-İmalat Özellikleri (5/7) Tablo 12: Seçilen Sanayilerin Ürün-Pazarlama-İmalat Özellikleri (6/7) Tablo 12: Seçilen Sanayilerin Ürün-Pazarlama-İmalat Özellikleri (7/7) Tablo 13: DOKAP Bölgesinde Kurulmasõ ve/ya da Desteklenmesi Düşünülen İmalat Alt Sektörleri (kõsa liste) (1/3) Tablo 13: DOKAP Bölgesinde Kurulmasõ ve/ya da Desteklenmesi Düşünülen İmalat Alt Sektörleri (kõsa liste) (2/3) Tablo 13: DOKAP Bölgesinde Kurulmasõ ve/ya da Desteklenmesi Düşünülen İmalat Alt Sektörleri (Kõsa Liste) (3/3) Tablo 14: DOKAP Bölgesinde Faaliyet Gösteren Başlõca İmalat Alt Sektör Sanayileri vii

13 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 15: Desteklenencek Alt Sektörlerin Nihai Seçimi, Seçim Kriteri ve Desteğin Sağlanmasõ İçin Önerilen Kalkõnma Aşamasõ (1/2) Tablo 15: Desteklenencek Alt Sektörlerin Nihai Seçimi, Seçim Kriteri ve Desteğin Sağlanmasõ İçin Önerilen Kalkõnma Aşamasõ (2/2) Şekiller Şekil 1: Sõnai Gelişimi Engelleyen Faktörlerin Birbirine Bağlõ Olmasõ TURİZM BÖLÜM 1 TÜRK TURİZMİNE GENEL BAKIŞ Türk Turizminin Son Beş Yõlõ Doğu Akdeniz Turizminde Türkiye BÖLÜM 2 DOKAP BÖLGESİNDE TURİZM Son Beş Yõllõk Dönemde DOKAP Bölgesinde Turizm DOKAP Bölgesindeki Turizm Kaynaklarõ Turistik Tesisler ve Turizm Hizmetleri Turizm Destek Altyapõsõ BÖLÜM 3 DOKAP BÖLGESİNİN TÜRK TURİZMİNDEKİ YERİ Türkiye nin Diğer Gelişmiş Turizm Bölgelerine Göre DOKAP Bölgesi DOKAP Bölgesi Turizminin Önemli Bir Ögesi Olan Turlarõn Tipik Yapõsõ BÖLÜM 4 DOKAP TURİZM SEKTÖRÜ GELİŞMESİ Önemli Konular Kalkõnma Stratejisi ve Öneri Proje ve Programlar DOKAP Bölgesinin Coğrafi Turizm Yapõsõnõn Değişimi BÖLÜM 5 ALT PROJE VE PROGRAMLARIN AYRINTILARI Uzungöl Turizm Alanõ (Trabzon) Ayder-Kackar Turizm Alanõ (Rize) Sümela-Altõndere Turizm Alanõ (Trabzon) Zigana-Hamsiköy Turizm Alanõ (Gümüşhane ve Trabzon) Büyük Trabzon Turizm Alanõ (Trabzon) Kafkasor Turizm Alanõ (Artvin) Kelifalan Turizm Alanõ (Ordu) DOKAP Turizm Ortaklõğõ Programõ viii

14 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablolar Tablo 2.1 Turizm Bakanlõğõ ve Belediyelerden Ruhsat Alan Konaklama Yerlerindeki Ziyaretçi ve Geceleme Sayõsõ Tablo 2.2 DOKAP Bölgesindeki Turizm Kaynaklarõnõn Envanteri Tablo 2.3 Turizm Bakanlõğõndan/Belediyelerden Ruhsat Almõş Konaklama Yerleri Tablo 3.1 Türk Turizmi İçinde DOKAP Bölgesinin Yeri Tablo 4.1 DOKAP Bölgesinde Coğrafi Turizm Yapõsõnõn Değişimi Şekiller Şekil Başlõca Yabancõ Pazarlarõn Tipik Tur Rotalarõ (Kültür Gezileri) Şekil Başlõca Yabancõ Pazarlarõn Tipik Tur Rotalarõ (Kültür Gezileri) Şekil Yurtiçi Pazarõn Tipik Tur Rotalarõ Şekil 4.1 Sümela Manastõrõ Şekil 4.2 Uzungöl Şekil 4.3 Turizm Levhalarõ - DOKAP Şekil 4.4 Turizm Levhalarõ - DOKAP Şekil 4.5 Panaroma Terasõ - DOKAP Şekil 4.6 Turizm Levhalarõ - Bergama Şekil 4.7 Müze - Antalya Şekil 4.8 Pamukkale Şekil 4.9 Coğrafi Turizm Yapõsõ, Mevcut Durum Şekil 4.10 Coğrafi Turizm Yapõsõ, Şekil 4.11 Coğrafi Turizm Yapõsõ, Şekil 4.12 Coğrafi Turizm Yapõsõ, 2011 ve sonrasõ Şekil 5.1 Uzungöl ve Ayder-Kaçkar Tepeleri Turizm Alanlarõnõn Kalkõnma Çerçeveleri Şekil 5.2 Milli Parklarda Doğa Yürüyüş Alanlarõnõn Seçimi ve Düzenlenmesi Şekil 5.3 Doğa Yürüyüşleri ile ilgili Yönlendirici Bilgi Broşürleri Şekil 5.4 Haritalõ Yönlendirici Bilgi Broşürleri Şekil 5.5 Önemli Alanlarla İlgili Açõklamalõ Bilgi Broşürü Şekil 5.6 Yönlendirici Harita ve Rehberler Şekil 5.7 Yön gösterici / Bilgilendirici Levhalara Üç Örnek ix

15 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) 5. TİCARET BÖLÜM 1 MEVCUT DURUM Kamu Hizmetleri Kamu sektörü istihdamõ Kamu hizmetleri Dõş Ticaret Dõş ticaret rejimine göre yürütülen ticaret Sõnõr ticareti Bavul ticareti Serbest bölgeler Ticaret kanallarõnõn hacmi ve büyüme potansiyeli Toptan ve Perakende Ticaret Uzmanlaşmõş Ticari Hizmetler BÖLÜM 2 KISITLAYICI ETMENLER Dõş Ticaretin Gelişmesini kõsõtlayan etmenler Ticaret Sektörünün Verimsizliği BÖLÜM 3 KALKINMA OLANAKLARI Uluslararasõ Ticaret Kent merkezlerinin kendi etki alanlarõna sunacağõ hizmetler BÖLÜM 4 KALKINMA STRATEJİSİ Uluslararasõ Ticaretin Teşvik Edilmesi Kamu Hizmetleri İhracat Tabanõnõn Geliştirilmesi BÖLÜM 5 ÖNERİLEN PROGRAM VE PROJELER Tablolar Tablo 1 Türkiye nin KEİ Ülkeleri ile Yaptõğõ Dõş Ticaret (bin dolar) Tablo Yõlõnda KEİ Ülkelerine Yapõlan İhracat (ABD dolarõ) Tablo Yõlõnda KEİ Ülkelerine Yapõlan İhracat (ABD dolarõ) Tablo 4 Türkiye nin KEİ Ülkeleri İle Yaptõğõ İhracattaki Değişiklikler (000 dolar) x

16 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) KISALTMALAR 2. AGM: Ağaçlandõrma ve Erozyon Kontrol Genel Müdürlüğü 3. BDT: Birleşik Devletler Topluluğu 4. BOD: Biyolojik Oksijen Talebi BOTAŞ:Boru Hatlarõ ile Petrol Taşõma A.Ş. BT: Bilgi Teknolojisi CBS: Coğrafi Bilgi Sistemleri ÇED: Çevresel Etki Değerlendirmesi DAP: Doğu Aanadolu Projesi DHKD: Doğal Hayatõ Koruma derneği DİE: Devlet İstatistik Enstitüsü DOKAP: Doğu Karadeniz Bölgesel Gelişme Plan DPT: Devlet Planlama Teşkilatõ DSİ: Devlet Su İşleri EİEİ: Elektrik İşleri Etüd İdaresi ETKB: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ FAO: Dünya Gõda ve Tarõm Örgütü GAP: Güneydoğu Anadolu Projesi GATT: Birleşmiş Milletler Denetiminde Ticaret Görüşmeleri TAGM: Tarõmsal Araştõrmalar Genel Müdürlüğü GSBH: Gayrisafi Bölgesel Hasõla GSM: Mobil İletişim Sisitemi GSMH: Gayrisafi Milli Hasõla İB: İller Bankasõ İGEME: İhracatõ Geliştirme Etüd Merkezi IRR: İç Karlõlõk Oranõ JICA: Japonya Uluslararasõ İşbirliği Ajansõ KÇP: Karadeniz Çevre Programõ KEİ: Karadeniz Ekonomik İşbirliği KGM: Karayollarõ Genel Müdürlüğü KHGM: Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü

17 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) KOBİ : Küçük ve Orta Boy İşletmeler KÖK: Karadeniz in Özelliklerini Koruma Derneği KOSGEB: Küçük ve Orta Ölçekli Sanayileri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlõğõ KSS: Küçük Sanayi Siteleri KTÜ: Karadeniz Teknik Üniversitesi MIS: Yönetim Bilgi Sistemi MPAYGM: Milli Parklar ve Av-Yaban Hayatõ Genel Müdürlüğü MTA: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü OECD: Ekonomik Kalkõnma ve İşbirliği Teşkilatõ OGM: Orman Genel Müdürlüğü ÖKA: Önemli Kuş Alanõ ORKÖY: Orman ve Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü OSB: Organize Sanayi Bölgeleri PYB: Proje Yönetim Birimi SPEC: (Status of Protection I EC) Avrupa Birliği Koruma Statüsü SSK: Sosyal Siğortalar Kurumu STK: Sivil Toplum Kuruluşlarõ TB: Turizm Bakanlõğõ TCDD: Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollarõ İşletmesi TEDAŞ: Türkiye Elektrik Dağõtõm Anonim Şirketi TKİB: Tarõm ve Köy İşleri Bakanlõğõ TODAIE: Türkiye-Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü TPE: Ton Petrol Eşdeğeri TÜBİTAK: Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştõrma Kurumu TÜSİAD: Türkiye Sanayiciler ve İşadamlarõ Derneği UÇEP: Ulusal Çevre Eylem Planõ WTO: Dünya Çevre Örgütü YİD: Yap İşlet Devret.

18 1. Tarım ve Ormancılık

19

20 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) 1. BÖLÜM GİRİŞ Türkiye nin yüzölçümü km 2 ve nüfusu 1997 rakamlarõna göre 62,8 milyondur ve 1997 nüfus sayõmlarõ arasõnda, nüfus artõşõ yõllõk yüzde 1,5 olmuştur yõlõ itibariyle ortalama nüfus yoğunluğu km 2 başõna 81,1 kişidir. Büyük ölçüde kõrdan kente doğru gerçekleşen iç göçün sonucunda ülkedeki kentleşme eğilimi oldukça hõzlõdõr. Türkiye nin 1996 yõlõndaki Gayri Safi Yurt İçi Hasõla sõ (GSYİH) milyardõr, ve bunun yüzde 52,2 lik bölümü hizmet sektöründe üretilmektedir. Hizmet sektörünü, milyar lira ve yüzde 31 lik bir payla sanayi ve madencilik, milyar lira ve yüzde 16,9 luk bir oranla da, tarõm, ormancõlõk ve balõkçõlõk sektörleri takip etmektedir. Aynõ yõl içinde kişi başõna düşen GSYİH ise liradõr. Türkiye idari açõdan 7 bölge ve 80 ile bölünmüştür. Batõ illeri genellikle gelişmiş, ekonomik açõdan zengin illerdir yõlõ itibariyle, Ankara, İstanbul, İzmir, gibi batõ illerinde kişi başõna düşen GSYİH ABD dolarõnõn üzerindeyken, bu rakamõn ABD dolarõnõn altõnda olduğu iller genellikle ülkenin doğusunda yer almaktadõr. Şu anda uygulanmakta olan 7. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõnõn en önemli hedeflerinden biri, iller ve bölgeler arasõnda bulunan bu büyük farklõlõklarõn ortadan kaldõrõlmasõdõr. Bu hedefin gerçekleştirilmesinde, tarõm kalkõnmasõ da önemli bir rol oynayacaktõr. 1-1

21 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) 2. BÖLÜM MEVCUT DURUM 2.1 Demografi Doğu Karadeniz (DOKAP) Bölgesi olarak adlandõrõlan çalõşma alanõ yedi ili kapsamaktadõr. Bunlardan Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve Artvin Karadeniz in kõyõsõnda yer alõrken, Gümüşhane ve Bayburt illeri bölgenin iç kesimindedir. Bölgenin km2 lik toplam alanõ, 1997 sayõmõna göre 2,91 milyon kişiyi barõndõrõr. Ortalama nüfus yoğunluğuysa km2 başõna 74,3 kişidir (Tablo 1). DOKAP bölgesinin ülke topraklarõndan ve nüfusundan aldõğõ pay, sõrasõyla yüzde 5,1 ve yüzde 4,6 dõr. Buna göre, DOKAP bölgesindeki nüfus yoğunluğu ülke ortalamasõnõn (81,1 kişi/km 2 ) altõnda kalõr. Artvin ili km 2 lik alanõyla DOKAP bölgesindeki en geniş yüzölçümüne sahip ildir ve toplam alanõn yüzde 19 luk kõsmõnõ oluşturur. İkinci büyük il, km 2 (yüzde 18) ile Giresun dur. Bunu Gümüşhane (6.575 km 2 ve yüzde 17), Ordu (6.001 km 2 ve yüzde 15), Trabzon (4.685 km 2 ve yüzde 12), Rize (3.920 km 2 ve yüzde 10) ve Bayburt (3.652 km 2 ve yüzde 9) izler. Bölgedeki nüfus dağõlõmõ, il ve ilçeler arasõnda büyük farklõlõklar gösterir. Nüfusun büyük bölümü, kõyõ şeridini izleyen anayol boyunca toplanmõştõr. Trabzon ve Ordu illerinin nüfusu in üstündedir ve sõrasõyla 181 kişi/km 2 ve 140 kişi/km 2 ile nüfus yoğunluklarõ oldukça yüksektir. Bayburt, Artvin ve Gümüşhane illerinde ise nüfus den az, nüfus yoğunluğu da km 2 de 30 kişiden azdõr. Bölgede yõllõk ortalama nüfus artõşõ son iki sayõm arasõnda kalan dönem içinde (1990 ve 1997) yüzde 0,3 oranõnda düşmüştür. Bu rakam, yüzde 1,5 lik ülke ortalamasõyla karşõlaştõrõldõğõnda, bölgede yoğun bir dõş göçün yaşandõğõnõ gösterir. Bölge içinde de kõrdan kente doğru yüksek bir göç oranõ vardõr yõllarõ arasõnda DOKAP kõrsal alanõndaki yõllõk ortalama nüfus artõş oranõ eksi yüzde 2,6 iken, bu oran aynõ dönemde kentsel alanlar için yüzde 2,9 dur. Bunun sonucunda 1990 da bölgedeki kentleşme yüzde 39,1 oranõndayken, 1997 yõlõnda yüzde 48,6 ya yükselmiştir. Ancak bu değer bile, 1997 yõlõnda yüzde 65,0 olan ülke ortalamasõnõn altõnda kalõr. 1-2

22 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 1 Türkiye ve DOKAP Bölgesi Nüfusu, 1990 ve 1997 No. İl Alan Toplam nüfus Kentleşme Oranõ (%) Yõl. Ort. Nüf. Ar. Or (%) Yoğunluk 1997 (km 2 ) Toplam Kent Kõr (kişi/km 2 ) 8 Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt DOKAP Toplam Türkiye Toplam Kaynak: Türkiye İstatistik Yõllõğõ 1997, Nüfus Sayõmõ 1990 ve 1997 Nüfus Sayõmõnõn Kesin Sonuçlarõ Ekonomik açõdan bölgedeki en önemli sektör, ormancõlõk ve balõkçõlõğõ da içeren tarõm sektörüdür. Bu sektör, 1996 yõlõndaki toplam GSBH nin yüzde 25 ini üretmiştir. Bu sektörün ardõndan sanayi ve madencilik, ulaşõm ve iletişim, toptan ve perakende ticaret sektörleri gelmektedir. Türkiye geneliyle karşõlaştõrõldõğõnda, DOKAP bölgesinin ekonomik yapõsõ büyük ölçüde tarõma dayanmaktadõr. Ancak, bölgedeki ekonomik yapõ ilden ile büyük farklõlõklar göstermektedir. Örneğin Artvin ilinde bulunan zengin bakõr kaynaklarõ nedeniyle, ilin en önemli sektörü madenciliktir. Oysa stratejik konumlarõndan dolayõ, Gümüşhane ve Bayburt un en gelişmiş sektörü ulaşõmdõr. Ordu, Giresun ve Rize illerinin iklim koşullarõ çay ve fõndõk üretimine son derece uygun olduğundan, bu iller tarõma dayalõ üretimin ağõrlõkta olduğu yerlerdir. Şu anda bölgesel ticaret merkezi konumunda olan Trabzon da ise toptan ve perakende ticaret sektörü başõ çekmektedir. Toplam GSBH de düşük bir paya sahip olmasõna rağmen, varolan kentleşme eğilimi sonucunda inşaat ve konut sektörü, Artvin hariç tüm illerde önemlidir. 1-3

23 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 2 Türkiye de ve DOKAP Bölgesinde Sektörler Bazõnda GSBH nin Payõ, 1996 Birim: yüzde Sektör Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt DOKAP Türkiye 1 Tarõm/ormancõlõk/ balõkçõlõk 2 Sanayi/ madencilik İnşaat Toptan/perakende ticaret Ulaşõm/iletişim Mali kurumlar Konut Ticari/kişisel hizmetler 9 Bankacõlõk hizmetleri Sektörel toplam Kamu hizmetleri Kar amacõ gütmeyen özel kuruluşlar Toplam İthalat gümrük vergileri GSYİH/GSBH (alõcõ fiyatlarõ) Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü (JICA Hazõrlõk Çalõşma Grubu tarafõndan, DOKAP Çalõşmasõ için hazõrlanan bir rapordan alõnmõştõr. 1-4

24 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) 2.2 Doğal Yapõ İklim şartlarõ açõsõndan DOKAP bölgesi, doğu-batõ istikametinde uzanan Canik, Giresun ve Doğu Karadeniz gibi alpin tipi sõra dağlardan dolayõ, iki kuşağa ayrõlmaktadõr. Bu kuşaklardan ilki, dağ sõralarõnõn kuzey yamaçlarõnda, kõyõ boyunca uzanõr. Genellikle yüksek yağmur miktarõ ve õlõman hava sõcaklõğõ bu bölgenin iklim özelliklerindendir. İkinci kuşak ise, dağ sõralarõnõn güneyinde yer alõr ve burada, Orta Anadolu nun iklim yapõsõna çok benzeyen kurak kara iklimi hakimdir. Kõyõ bölgesindeki yõllõk yağõş miktarõ, dağ sõralarõnõn yüksekliğine bağlõ olarak, doğu bölgesinde batõya göre daha fazladõr. Bölgenin bir başka özelliği de kötü coğrafi koşullarõdõr. Kõyõ bölgesinin hemen gerisinde uzanan dik ve yüksek dağ sõralarõ, ovalõk alanlarõ kõsõtlayarak, hem günlük yaşantõyõ hem de kalkõnma faaliyetlerini zor ve maliyeti yüksek hale getirmektedir. Dõş göçün nedenlerinden biri de bu olabilir. Diğer yandan, yukarõda anlatõlan iklim ve coğrafya özellikleri, bölgede çeşitli doğal zenginliklerin ortaya çõkmasõnõ da sağlamõştõr. Tarõm faaliyetleri ve biyolojik çeşitlilik açõsõndan zengin ve değerli orman kaynaklarõ, bu doğal yapõnõn bir sonucudur. İleride gerçekleşmesi beklenen turizm kalkõnmasõ da yine bu kaynaklar sayesinde olacaktõr İklim (1) Sõcaklõk Aylõk ortalama sõcaklõk kõyõ bölgesindeki kentlerde benzer bir seyir göstermekle birlikte, yõllõk ortalama sõcaklõk, 13,7 o C ile 14,2 o C arasõnda değişmektedir (Tablo 3). İç kesimlerde yer alan Gümüşhane ve Bayburt ta, yüksek rakõm nedeniyle aylõk ortalama sõcaklõk oldukça düşüktür. Bu illerde kõşõn sõcaklõk sõfõrõn altõna düşerken, yõllõk ortalama sõcaklõk değerleri Gümüşhane de 9,6 o C, Bayburt ta ise 6,5 o C dir. Sõcaklõğõn düşük olmasõ bu illerde yetiştirilebilecek ürün çeşidini de kõsõtlamaktadõr. Bir tepenin üstünde yer alan ve Çoruh Nehri yatağõ boyunca uzanan Artvin İli nin sõcaklõk değerleri, kõyõ ve iç kesimlerde görülen değerlerin arasõnda yeralõr. Kõyõ ve iç kesimlerde yer alan kentler arasõndaki sõcaklõk farkõ, kõş mevsiminde daha da artmaktadõr. Kõş ve yaz mevsimleri boyunca aylõk ortalama sõcaklõk değerleri arasõnda görülen fark, iç kesimlerde yaklaşõk 20 o C iken, kõyõ bölgesinde o C arasõndadõr. Gündüz ve gece sõcaklõklarõ arasõndaki fark ise ilkbahardan sonbahara kadar iç kesimlerde daha fazladõr. Nisan dan Eylül e kadar olan dönemde, aylõk ortalama maksimum sõcaklõk, kõyõ bölgesine oranla iç kesimlerde daha yüksektir. Aylõk ortalama minimum sõcaklõk değerleriyse tüm yõl boyunca daha düşüktür. Sonuç olarak sõcaklõk değerleri karşõlaştõrõldõğõnda, kõyõ bölgeleri iç kesimlere göre daha õlõman bir yapõya sahiptir. 1-5

25 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 3 DOKAP Bölgesinde Aylõk Ortalama Sõcaklõk Değerleri Birim: o C Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt Ocak Şubat Mart Nisan Mayõs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasõm Aralõk Yõllõk ortalama Meteoroloji istasyonlarõnõn rakõmlarõ: Artvin: 628 m; Giresun: 37 m; Gümüşhane: m; Ordu: 4 m; Rize: 4 m; Trabzon: 30 m ve Bayburt: m. Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri (2) Nem Kõyõ bölgesindeki nem oranõ, iç kesimlere göre daha yüksektir. Tablo 4 de de görüldüğü üzere yõllõk ortalama nem, Trabzon daki yüzde 73 lük değer ile Rize deki yüzde 78 lik değer arasõnda değişmektedir. İç kesimlerdeyse yüzde 62 lere kadar geriler. Kõyõ bölgesindeki nem oranõ yazõn yüksek, kõşõn düşüktür. İç kesimde ise bunun tam tersi söz konusudur. (3) Yağõş DOKAP bölgesindeki yõllõk yağõş miktarõ, bölge içinde farklõlõklar göstermektedir. Kõyõ bölgesinin batõsõnda, yõllõk yağõş yaklaşõk mm iken, doğusunda mm nin üzerindedir (Tablo 5). Öte yandan, iç bölgelerdeki yõllõk yağõş miktarõ, mm ile düşüktür. Artvin, 640 mm lik yõllõk yağõş miktarõ ile ortalama bir değere sahiptir. Mevsime bağlõ yağõş miktarõ ise kõşõn çok, yazõn az olmak üzere, tüm bölge genelinde benzer bir yapõ sergiler. 1-6

26 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 4 DOKAP Bölgesinde Aylõk Ortalama Nem Miktarõ Birim: yüzde Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt Ocak Şubat Mart Nisan Mayõs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasõm Aralõk Yõllõk ortalama Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Yağõş özelliğinde görülen farklõlõklar, bölgede farklõ toprak türlerinin oluşmasõna neden olmuştur. Yüksekliğe bağlõ olarak sõcaklõk değerlerinde görülen değişimler ise yetiştirilen ürünlerin çeşitliliğini etkilemiştir. Kõyõ bölgesinin, rakõmõ görece daha düşük olan ve yağõşõn nisbeten az olduğu batõ kesimlerinde en çok yetiştirilen ürün fõndõktõr. Yağõş miktarõnõn yüksek olduğu doğu kesimlerinde çay üretimi hakimdir. İç kesimlerin kurak topraklarõndaysa tarla ürünleri yetiştirilmektedir Toprak Özellikleri DOKAP bölgesindeki toprak özellikleri, ana maddelerin farklõlõğõ, yağõş ve buharlaşma arasõndaki ilişki, doğal kaya parçalanmasõnõn boyutu, insan faaliyetleri gibi etkenlere bağlõ olarak farklõlõklar göstermektedir. DOKAP bölgesi, toprak özellikleri bakõmõndan, Tablo 6 da görüldüğü üzere 14 kategoriye ayrõlmaktadõr. 1-7

27 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 5 DOKAP Bölgesinde Aylõk Ortalama Yağõş Miktarõ Birim: mm Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt Ocak Şubat Mart Nisan Mayõs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasõm Aralõk Yõllõk toplam Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Bu 14 ayrõ toprak grubundan altõsõ bölgede yaygõn bir şekilde yer almaktadõr. Bunlar, kõrmõzõ-sarõ podzolik toprak, gri-kahverengi podzolik toprak, kahverengi orman toprağõ, kireçsiz kahverengi orman toprağõ, kahverengi toprak ve yüksek dağ toprağõdõr. Baskõn toprak gruplarõnõn bazõ özellikleri ve bölge içindeki dağõlõmlarõ aşağõda kõsaca açõklanmõştõr: Kõrmõzõ-sarõ podzolik toprak: Gelişimi ve drenajõ iyi olan bir toprak cinsidir ve genellikle nemli iklimin hakim olduğu bölgelerdeki ormanlõk alanlarda bulunur. Bol yağmur ve organik asitler nedeniyle kalsiyum gibi bazlarõn süzülmesi sonucu toprak genellikle asidiktir. Bu nedenle kimyasal özellikleri güçsüzdür. Bu toprak, dağlarõn, çok yağõş alan kuzey eteklerinin alt kõsõmlarõnda bulunur. Bölgede kapladõğõ alan km² olup toplam DOKAP yüzölçümünün yüzde 19 unu oluşturur. Rize, km² ile bu toprak grubunun en çok bulunduğu ildir. Bunu Giresun (1.855 km²), Trabzon (1.379 km²) ve Artvin (1.303 km²) izler. İç kesimlerde yer alan Gümüşhane ve Bayburt ta bu toprak grubuna rastlanmaz. 1-8

28 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 6 DOKAP Bölgesinde Toprak Gruplarõna Göre Arazi Büyüklüğü Birim: km 2 Toprak Grubu Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt DOKAP Alüvyal toprak Kolüvyal toprak Kõrmõzõ-sarõ podzolik toprak Gri-kahverengi podzolik toprak Kahverengi orman toprağõ Kireçsiz kahverengi orman toprağõ Koyu kahverengi toprak Kahverengi toprak Kireçsiz kahverengi toprak Vertizoller 1 1 Siyerozemler Yüksek dağ toprağõ Kõyõ bölgelerindeki kumullar Diğer topraklar Toplam Not: Diğer topraklar kategorisine, dere yataklarõ, çõplak kayalar ve yerleşim alanlarõ gibi tanõmlanamayan alanlar dahildir. Kaynak: Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün toprak raporlarõ temel alõnarak, JICA Çalõşma Ekibi. Gri-kahverengi podzolik toprak: Kõrmõzõ-sarõ podzolik toprağõn bulunduğundan daha serin iklimlerde ve çamlõk orman arazisinde rastlanõr. Serin iklim koşullarõ, toprak yüzeyinde biriken organik maddenin ayrõşmasõnõ yavaşlatõr ve böylece bir humus tabakasõ oluşur. Bu tabaka daha sonra, daha fazla organik madde taşõyan grimsi kahverengi A1 horizenine dönüşür. Bu gruptaki toprak genellikle sõğ ya da çok sõğdõr. Bunun yanõ sõra verimsizliğiyle de tarõmõ kõsõtlamaktadõr. Bu toprak grubunun bölgede kapladõğõ toplam alan yüzde 19 lõk bir payla km² dir ve en çok bulunduğu il, km² ile Ordu dur. Ardõndan Trabzon (1.948 km²) ve Giresun (1.453 km²) gelir. 1-9

29 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Kahverengi orman toprağõ: Genellikle geniş yapraklõ ağaçlarõn bulunduğu, fundalõk ve çayõrlarla kaplõ alanlarda bulunur. Bu toprağõ nötrden alkaliye dönüştüren ana madde kireçtir. Tanecikli yapõsõ nedeniyle drenajõ iyidir, kimyasal özellikler bakõmõndan da zengindir. Dik alanlarda bulunmasõyla ortaya çõkan erozyon tehlikesi, bu tip toprağõn geniş alanlara yayõlmasõnõ önleyen bir etkendir. DOKAP bölgesinde bu grubun kapladõğõ alan km² dir ve toplam arazinin yüzde 13 üne karşõlõk gelir. Bu toprağõn en çok bulunduğu il km² ile Gümüşhane ve ardõndan km² ile Artvin dir. Kireçsiz kahverengi orman toprağõ: Genellikle geniş yapraklõ ağaçlarla kaplõ dik yamaçlarda bulunur. Toprak örtüsü çoğunlukla sõğ, yer yer çok sõğdõr. Bu grup, DOKAP bölgesinin yüzde 15 ine karşõlõk gelen km² lik bir alanõ kaplar ve bunun km² si Artvin ilinde yer almaktadõr. Kahverengi toprak: Kuraktan yarõ-kurağa, õlõmandan soğuğa kadar çeşitli iklimlerde görülebilir. Nötrden alkaliye dönük olan ve özellikle çalõ ve fundalõk bitki örtüsüyle beraber görülen bu toprak bol miktarda kireç içerir ve drenajõ iyidir. Genellikle dik yamaçlarda, bazen taşlaşmõş bir şekilde bulunur. Toplam DOKAP bölgesinin yüzde 9 unu, yani km² lik bir alanõ kaplar. Toprağõn bölgedeki toplam miktarõnõn yüzde 59 una karşõlõk gelen km² lik bölümüne Bayburt ilinde rastlanmaktadõr. Yüksek dağ, çayõr toprağõ: Soğuk iklimlerde ve buz ikliminde, yüksek rakõmlõ bölgelerde bulunur. Genellikle orman sõnõrõnõn altõnda bu toprak grubuna rastlanmaz. Drenajõ pek iyi değildir. Bitki örtüsüyse ağõrlõklõ olarak çalõlõk ve çayõrlardan oluşur. Soğuk iklime uygunluğu nedeniyle verimliliği düşüktür. Bu toprak grubu toplam km² lik bir yüzölçümüyle DOKAP bölgesinin yüzde 15 ini kaplar. En çok bulunduğu il km² ile Gümüşhane dir. Bunu km² ile Giresun ve 925 km² ile Trabzon izler Arazi kabiliyetine göre sõnõflandõrma DOKAP bölgesindeki araziler, tarõmsal verimlilik açõsõndan sekiz kabiliyet sõnõfõna ayrõlmõştõr. Bu sõnõflar üç ayrõ etkene bağlõ olarak belirlenmiştir. Bunlar, erozyon tehlikesi, toprağõn nemliliği ve fizyolojik kimyasal özellikleridir. Birinci sõnõfta yer alan topraklar, yapõlan tarõm faaliyetine hiç bir sõnõrlama getirmez, getirse de bunun verimliliğe etkisi çok azdõr. Sekizinci sõnõfta yer alan toprakta ise herhangi bir ürün yetiştirmek mümkün değildir. I-IV. verimlilik sõnõfõ arasõndaki topraklar, iyi işlenmesi şartõyla, tarla ürünleri, meyve bahçeleri ve mera olarak kullanmaya uygundur. V VII. sõnõfa dahil olanlar, toprağõn kõsõtlayõcõ özelliklerinden dolayõ, genel olarak ürün yetiştirmeye uygun değildir. Ancak, çok titiz bir işleme ve koruma çalõşmasõyla meyve ağacõ yetiştiriciliği ve mera olarak kullanõma uygun hale getirilebilirler. DOKAP bölgesindeki arazinin iller bazõnda verimlilik sõnõflarõna göre dağõlõmõ Tablo 7 de verilmiştir. 1-10

30 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 7 DOKAP Bölgesindeki Toprak Sõnõflarõnõn İllere Göre Dağõlõmõ Birim: km 2 Verimlilik sõnõfõ Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt DOKAP I II III IV V VI VII VIII Bilinmeyen Toplam Not: Bilinmeyen sõnõfõndaki topraklara yerleşim alanlarõ da dahildir Kaynak: Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün toprak raporlarõ temel alõnarak, JICA Çalõşma Ekibi. Toprağõn büyük kõsmõ tarõma elverişli olmayan VI. ve VII. sõnõfa girer. Bu araziler km² lik bir alanõ, diğer bir deyişle bölgenin yüzde 85 ini kaplar. Bunun km² lik kõsmõ VII. sõnõfta, km² lik kõsmõ VI. sõnõfta yer almaktadõr. Bölgede V. sõnõfa ait özellikleri taşõyan arazi bulunmaz. Hiçbir tarõm faaliyeti için uygun olmayan VIII. sõnõf topraklarõn büyüklüğü km² dir ve bu topraklar, Artvin de 689 km² ile il yüzölçümünün yüzde 36 sõnõ kaplar. I-IV. sõnõfa giren topraklar toplam km² ile DOKAP bölgesinin yüzde 5,6 sõnõ oluşturur. Tarõma elverişli en büyük araziye sahip il 996 km² ve toplam il yüzölçümünün yüzde 17 si ile Ordu dur. Ordu nun ardõndan Bayburt (816 km², il yüzölçümünün yüzde 22 si) ve Gümüşhane (724 km², il yüzölçümünün yüzde 11 i) gelmektedir. Öte yandan Rize deki tarõma elverişli 119 km² lik alan, toplam il yüzölçümünün yüzde 3 ünü oluşturur. Tablo 8 de görüldüğü üzere, toprak verimliliğini sõnõrlayan etkenler VII. sõnõf topraklar için erozyon tehlikesi ve zemin özellikleriyken, VI. sõnõf topraklar içinse zemin özellikleri ve nemdir. Erozyon tehlikesi toprağõn eğimiyle yakõndan bağlantõlõdõr. Bu çerçevede, DOKAP bölgesinin coğrafi koşullarõnõn uygun olmayõşõ, toprağõn verimlilik sõnõfõna da yansõmaktadõr. 1-11

31 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 8 DOKAP Bölgesinde Kabiliyet Sõnõflarõnõn ve Sõnõrlayõcõ Etkenlerin Dağõlõmõ Birim: km 2 Verimlilik Tarõm faaliyetlerini sõnõrlayan etkenler Toplam sõnõfõ e et t te tn n nt - I II III IV V VI , VII VIII , Bilinmeyen Toplam , , Kõsõtlayõcõ etkenler: e: erozyon, t: toprak özellikleri, n: nemlilik Kaynak: Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün toprak raporlarõ temel alõnarak, JICA Çalõşma Ekibi. 2.3 Tarõm Tarõmsal Arazi Kullanõmõ DOKAP bölgesindeki toplam tarõm alanõ, 1996 verilerine göre hektardõr (Tablo 9). Bölgede en fazla tarõm alanõna sahip il hektarlõk bir alan ve yüzde 34 lük bir payla Ordudur. Bu ili hektar ve yüzde 21 lik bir payla Giresun izler. Daha sonra, Trabzon ( ve yüzde 15), Gümüşhane ( hektar ve yüzde 11), Bayburt ( hektar ve yüzde 7,5), Rize ( hektar ve yüzde 7,1) ve Artvin ( hektar ve yüzde 4,9) gelmektedir. DOKAP bölgesinin toplam alanõ içerisinde tarõm alanõnõn payõ, 1996 verilerine göre yüzde 19 dur. Bölge geneli bu değerle yüzde 35 lik ülke ortalamasõnõn altõnda kalõrken sadece Ordu, yüzde 43,7 lik payla ülke ortalamasõnõn üstünde bulunmaktadõr. Bu ili, Trabzon (yüzde 23,6), Giresun (yüzde 22,6), Bayburt (yüzde 15,6), Rize (yüzde 13,8) ve Gümüşhane (yüzde 128) takip eder. Artvin ili ise yüzde 5 ile en düşük paya sahiptir. 1-12

32 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Toplam alan (km 2 ) Tablo 9 Türkiye ve DOKAP Bölgesinde Tarõmsal Arazi Kullanõmõ, 1996 Tarõmsal alan (hektar) Tarõmsal Alan payõ (yüzde ) İşlenmiş tarõm alanõ (hektar) Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt DOKAP Türkiye Ekilmiş alan Nadasa Bõrakõlmõş alan Toplam Sebze bahçeleri (hektar) Meyve bahçeleri (hektar) Kaynak: Tarõmsal Yapõ Çalõşmasõ, 1996, DİE temel alõnarak JICA Çalõşma Ekibi Bölgede tarõm arazisi payõnõn düşük olmasõnõn nedeni, coğrafi koşullarõn uygun olmayõşõdõr. Dik arazide yetişen meyve ağaçlarõ (çay da bu gruba dahildir), bölgenin toplam tarõm alanõnõn yüzde 52,5 ine yayõlmõştõr ve bu oranla yüzde 9,2 lik ülke ortalamasõnõn epey üstündedir. Tarlada yetişen ürünler de yüzde 41 lik önemli bir paya sahiptir. Özellikle Gümüşhane ve Bayburt ta, tarõm alanõnõn yüzde 90 õndan fazlasõnda çeşitli tarla ürünleri yetiştirilmektedir; hayvancõlõğa yönelik yem bitkileri de bu ürünlerin arasõnda yer almaktadõr. Bunun dõşõnda nadasa da geniş alanlar bõrakõlmõştõr Tarõm İşletmeleri (1) Tarõm işletmelerinin sayõsõ ve büyüklüğü Tarõm arazilerinin mülkiyeti konusundaki en güncel veriler, 1991 Tarõm Sayõmõ ndan elde edilmiştir. Buna göre DOKAP bölgesinde adet tarõm işletmesi bulunmaktadõr. Bu sayõ Türkiye deki toplam tarõmsal işletmelerin yüzde 9 unu oluşturur (Tablo 10). 1-13

33 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Trabzon işletmeyle tarõm işletmelerinin en fazla olduğu ildir. Bu rakam, DOKAP bölgesi toplamõnõn yüzde 27 sine karşõlõk gelir. Daha sonra, Ordu ( ve yüzde 25) ve Giresun ( ve yüzde 17) gelmektedir. Bayburt ise sadece işletme ve yüzde 2,4 payla en son sõrada yer almaktadõr. Tablo 10 DOKAP Bölgesinde Büyüklüklerine Göre Tarõmsal İşletmelerin Sayõsõ Birim: adet Arazi Büyüklüğü (hektar) Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt DOKAP Türkiye 0.5 den küçük ve üstü Toplam Kaynak: Tarõm Sayõmõ, 1991, DİE Türkiye ortalamasõyla karşõlaştõrõldõğõnda, bölge içindeki tarõm işletmelerinin önemli bölümünün küçük ölçekli arazilerden oluştuğu görülür (Tablo 11). Bölgedeki işletmelerin yüzde 25 inden fazlasõ 1 hektardan küçük alana sahiptir (Türkiye genelinde yüzde 16). Alanõ 5 hektardan küçük olanlarõn oranõ ise yaklaşõk yüzde 90 dõr (Türkiye genelinde yüzde 67). Özellikle, Trabzon ve Artvin deki işletmelerin yüzde 35 i, 1 hektardan, yüzde 90 õndan fazlasõ da 9 hektardan küçük alana sahiptir. Rize deki işletmelerinse yüzde 95 den fazlasõ 5 hektardan, tamamõ da 20 hektardan küçüktür. Diğer yandan, Bayburt daki işletmelerin hemen hemen yüzde 50 si 5 hektardan büyük alana sahiptir ve bu değer, yüzde 11 lik bölge ve yüzde 33 lük ülke ortalamalarõnõn üzerindedir. 1-14

34 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 11 DOKAP Bölgesinde Büyüklüklerine Göre Tarõm İşletmelerinin Dağõlõmõ Arazi Büyüklüğü (hektar) Birim: yüzde Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt DOKAP Türkiye 0.5 den küçük ve üstü Toplam Kaynak: Tarõm Sayõmõ, 1991, DİE temel alõnarak JICA Çalõşma Ekibi tarafõndan hesaplanmõştõr. (2) İşletmelerin alanõ DOKAP bölgesindeki tarõm işletmelerinin toplam alanõ hektardõr. Bu oran Türkiye genelinin yüzde 4 üne karşõlõk gelir (Tablo 12). Ordu tüm bölgedeki tarõm işletmeleri alanõnõn yüzde 32 sine karşõlõk gelen hektar ile birinci sõrada yer almaktadõr. Onu hektar ve yüzde 22 lik payla Trabzon ve hektar (yüzde 16) ile Giresun takip eder. Artvin ise tüm bölgedeki alanõn sadece yüzde 6 sõnõ oluşturan hektar ile en küçük tarõm işletmesi alanõna sahip ildir. İşletme büyüklüğü sõralamasõnda birinci sõrayõ, hektar ve yüzde 38 lik payla 2-5 hektar büyüklüğündeki işletmeler alõr. Öte yandan, Türkiye genelinde en büyük paya sahip işletme büyüklüğü sõnõfõ, hektar arasõndaki işletmeleri kapsar. Bölgedeki tarõm alanlarõnõn yüzde 50 sinden fazlasõ, 5 hektardan küçük işletmelerden oluşmaktadõr. Ancak, 5 hektardan büyük işletmelerin kapladõğõ alanõn sõrasõyla yüzde 63 ve yüzde 85 olduğu Gümüşhane ve Bayburt illeri bu konuda birer istisnadõr. 1-15

35 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Tablo 12 DOKAP Bölgesinde İşletmelerin Büyüklüklerine Göre Tarõmsal Alan Birim: hektar Arazi Büyüklüğü (hektar) Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt DOKAP Türkiye 0.5 den küçük ve üstü Toplam Kaynak: Tarõm Sayõmõ, 1991, DİE DOKAP bölgesindeki ortalama tarõm işletmesi büyüklüğü, 2,49 hektar ile ülke genelindeki 5,91 hektarlõk ortalamanõn yarõsõndan bile daha azdõr (Tablo 13). Tablo 13 DOKAP Bölgesinde Ortalama Tarõm İşletmesi Büyüklüğü Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt DOKAP Türkiye Büyüklük (hektar) Kaynak: Tarõm Sayõmõ, 1991, DİE temel alõnarak JICA Çalõşma Ekibi tarafõndan hesaplanmõştõr. Ortalama büyüklüğün en küçük olduğu il, 1,69 hektar ile Artvin dir. Daha sonra 1,80 hektar ile Rize ve 2,05 hektar ile Trabzon gelir. Sadece Bayburt 7,39 hektar büyüklüğüyle Türkiye ortalamasõnõn üstündedir. Ortalama tarõm işletmesi büyüklüğü açõsõndan iller arasõnda görülen büyük farklõlõk, coğrafi şartlarla açõklanabilir. İşletme büyüklüklerinin küçük olduğu iller, genelde eğimli arazilerin fazla olduğu bölgelerde bulunur. 1-16

36 Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planõ (Dokap) Sektör Performansõ (1) GSBH döneminde, DOKAP bölgesi tarõm sektörünün, GSBH içindeki payõ Tablo 14 de gösterilmiştir. Tablo 14 Türkiye ve DOKAP Bölgesinde Tarõm Sektörünün GSBH İçindeki Payõ Tarõm ve hayvancõlõk Ormancõlõk Balõkçõlõk Toplam Birim: 1987 sabit fiyatlarõyla milyon lira Türkiye Kaynak: İllere Göre Gayri Safi Yurt İçi Hasõla, Türkiye, DİE Toplam tarõm GSBH si içinde, tarõm ve hayvancõlõk alt sektörü yüzde lõk bir payla ilk sõrada yer almaktadõr. Geri kalan bölüm ormancõlõk ve balõkçõlõk alt sektörleri tarafõndan hemen hemen eşit şekilde paylaşõlmaktadõr. DOKAP bölgesinde tarõmõn GSBH içindeki oranõ son 11 yõlda durgun bir seyir izlemiş ve ülke genelindeki payõ 1987 de yüzde 5,7 iken, 1997 de yüzde 4,7 ye gerilemiştir. Burada önemli olan bir nokta, DOKAP bölgesinde balõkçõlõk alt sektörünün tüm ülke balõkçõlõğõ içinde yüzde 14 gibi yüksek bir paya sahip olmasõdõr. Bu da bölgedeki yoğun hamsi üretiminden kaynaklanmaktadõr yõlõnda, DOKAP tarõm GSBH sinin illere göre dağõlõmõ Tablo 15 de gösterilmiştir. Tarõm sektöründe en büyük üretimi yapan il, bölge genelindeki milyon liralõk gelir ve yüzde 33 lük payõyla Ordu dur. Bu ili milyon lira ile Trabzon, milyon lirayla Giresun ve milyon lirayla Rize izlemektedir. İç kesimlerde yer alan Gümüşhane ve Bayburt illerinin tarõm üretimi sõrasõyla