Şizofren Olgularda Aile İşlevselliğinin Algılanması, Sosyodemografik. ve Klinik Özelliklerle Ili şkisi Uzerine Bir Çal ışma ÖZET

Transkript

1 Şizofren Olgularda Aile İşlevselliğinin Algılanması, Sosyodemografik. ve Klinik Özelliklerle Ili şkisi Uzerine Bir Çal ışma Şafak TAKTAK *, Murat ERKIRAN *, Ça ğatay KARŞIDAĞ *, Melih ÖZEREN *, Nihat ALPAY ** ÖZET Yap ılan çalışmalar, ruhsal bozukluklarda aile içindeki ilişkilerin yap ıs ı ve aile işlevlerinin sağlıkl ı biçimde yerine getirilmesinin önemini vurgulamakta olup, özellikle aile içindeki duygi ısal ortamın hastalığın ortaya çıkma riskini, gidişini, nüks ve hastaneye yat ırılma oranın, önemli ölçüde etkiledi ğini göstermektedir. Bu çal ışmada, şizofren hastaların aile işlevselliklerinin alg ılanması ile sosyodemografik ve klinik özellikleri aras ındaki ilişkinin incelenmesi amaçlanm ıştır. m ızdaki örneklem grubu DSM-IV tan ı ölçütlerine gih'e şizofreni tan ısına varılm ış 115 olgudan oluşmaktayd ı. Aile i şlevselliğinin algılanması, aile işlevselliğini değerlendirme ölçeği (ADÖ) ile değerlendirildi. Cinsiyet, aile tipi, yaş, eğitim düzeyi ve çal ışma durumuyla aile işlevselliğinin algılanması arasında istatistiksel Olarak anlamlı ilişki bulunduğu saptanmıştır. Hastanın yatış s ıklığın, tedavi uyumu ve hastalık süresiyle aile işlevselliğinin algılanmas ı arasında istatistiksel olarak anlamlı ilicki saptanm ıştır. Akut alevlenme dönemindeki olgu grubunda aile i şlevselliğinin, remisyon dönemindeki olgu grubuna göre daha sağlıks ız algılandığı saptanm ıştır. Şizofrenide tedavi plan ına ailelerin de katılması hastalığın gidişini olumlu yönde etkileyebilir. Ailelerin e ğitilmesi ve destek gruplar ı ' oluşturulması gibi girişimler hasta dışındaki diğer aile üyelerinin hastalıkla başa çıkma ve sorun çözme yetilerini art ırarak, ailenin daha iyi düzeyde işlev görmesine yardımc ı olabilecektir. Bu şekilde hastaların en önemli destek sisteminin güçlendirilmesi sa ğlanabili. Anahtar kelimeler: Aile i şlevselliği, sosyodemografik özellikler, klinik özellikler Düşünen Adam; 2000, 13(4): SUMMARY The studies showed the importance of family structure and functioning in psychiatric disorders that emotional state of the family affects highly the occurence, course, relaps rate and rate of hospitalisations. At this study we investigated the perception of family functioning and its relationship with the sociodemögrafic and clinical variables in the schizophrenic patients. Our study group consisted of 115 schizophrenic patients according to DSM-1V crite ia. The perception of family functioning measu ed with Family Assessment Device (FAD). We found statistically significant relatiorıship between perception of family functioning and sex, family type, age, level of education and working status. We also found statistically significant relatiohship between rate of hospitalizations, compliance, duration of the disorder and the perception of family functioning. The pmbands with acute psychotic episode showed perception of family functioning worse than probands with acute psychotic episode showed perception of family intervention can affect the course of schizophrenia positively. Interventions such as education of the.families and s ııpportive groups would enhance the coping strategies and problem solving abilities of the members of the families other than patients and better functioning as well. Key words: Family functioning, sociodemographic features, clinical features Bak ırköy Ruh ve Sinir Hastal ıklar ı Eğitim ve Ara ştırma Hastanesi, Uz. Dr. *, Klinik Şefi ** 196

2 Şizofren Olgularda Aile işlevselliginin Alg ılanmast, Sosyodemografik ve Klinik Özelliklerle ili şkisi Üzerine Bir Taktak, Erkt an, Karşıdag, Özeren, Alpay GİRİŞ Şizofreni uzun y ıllar boyunca ailedeki i şlev bozukluğuna psikopatolojik bir yan ıt olarak dü şünülegelmiştir. Bugün bu bozuklu ğun, sağlıkl ı ailelerde de ortaya ç ıktığı bilinmekte ve biyolojik-organik bir temelin varlığı yaygın biçimde kabul edilmektedir. Ilgi, ailenin etyopatogenezdeki rolü üzerindeki, hastalığın gidişine olan etkisi üzerine kaym ış durumdadır (24). Yap ılan çal ışmalarda (19) şizofreni hastalar ın ın, i ş- levlerini sağlıkl ı bir biçimde yerine getiremeyen patolojik ailelerden geldikleri üzerinde durulmaktad ır. Miller ve arkada şları psikiyatrik hastal ıklar ın tümünün aile i şlevlerinde benzer alanlarda bozukluklar ortaya ç ıkmas ının, ciddi psikiyatrik hastal ığı olan bir üyeye sahip olman ın yol açtığı stres ve güçlüklerle ilgili olabilece ğini bildirmiktedirler. Ancak de ğişik tanı gruplarında aile i şlevlerinde farkl ı alanlarda ya da farkl ı şiddette bozukluklar gözlenmesi, i şlev bozukluğunun söz konusu ruhsal hastal ığa özgü olabileceğini dü şündürmektedir. Değişik, tan ı grupla rında aile i şlevlerinde anlaml ı düzeyde farkl ılık gözlenmemekle birlikte özgül tan ı ne olursa olsun psikiyatrik hastal ığın akutdimeminde bulunan bir aile üyesine sahip olman ın, yetersiz aile i şlevselliğine risk olu şturdu ğu' belirtilmektedir. Bu durum özellikle hasta için en uygun olan sağaltımın planlanmas ı aşamas ında önem kazanmaktad ır (14'29). Yap ılan çal ışmalar (19 ' 25), ruhsal hastal ıklarda aile sorunlarının ve aile içindeki rollerin önemini vurgulamakta ve özellikle aile içindeki duygusal ortamın hastal ığın gidişinde ve tedavisinde önemli olduğuna dikkat çekmektedir. S ık yatış gösteren şizofren olguların aile bağlara-un iyi olmas ının hasta uyumunu artt ırdığı ve bozukluğun şiddetinden çok alie ortam ının tekrarlayan yat ışlarda en önemli öngörücü etmenlerden biri oldu ğu gösterilmi ştir. Hasta bireye karşı içten, s ıcak, kabullenici tutum ve olumlu uyarılar koruyucu rol oynarken, dü şmanlığın, ele ştirici liğin, aşırı ilgi ve koruyucu-kollay ıc ı tutum ve müdahalecili ğin yüksek olduğu durumlarda hastal ığın ortaya ç ıkma riski artmakta, nüks ve hast'aneye yat ma oran ı yükselmektedir (4). Bu nedenle aile, hastan ın düzelme döneminde en çok üzerinde çal ışılmas ı gereken aland ır (15). Şizofrenide 'etkile şimsel modele göre psikotik belirtiler biyolojik yatk ınlıkla yaşam olayları ve düşmanl ık duyguları gibi psikososyal stresörler aras ındaki bir etkile şimin sonucudur (27). Antipsikotik ilaçlar psikoz eşiğini yükselterek aile ve sosyal çevrenin desteği ve kişiler aras ı ilişkiler ve yaşam olaylarıyla başa ç ıkma yöntemleri bit arada, bu yatk ınlığın azalmas ına katkıda bulumnaktad ırlar (26). Şizofren hastaların aile tedavisindeki amaç, hastal ığın relaps s ıklığ' ın ı ve aileye yükünü azaltmak, aile i şlevlerini düzeltmektir. Hastan ın ayaktan tedavisinde uygulanan bütün yaklaşımlar, aile i ş birliği içinde çal ışmanın önemini vurgulamaktadır (22). Şizofreninin karakteristik belirtileri olan davran ış kalıpları hakkında yeterince bilgili olmayan baz ı aile üyeleri fazla koruyucu veya yüksek derecede ele ştirici olabilrnekte, bu da relapsa gütürebilmektedir (23). Bu çalışman ın amac ı, Aile Değerlendirme Ölçeği (ADÖ) kullan ılarak şizofren hastalar ın aile işlevselliklerini alg ılayışını saptamak, bunun sosyodemografik ve klinik özelliklerle ili şkisini inceleyerek, şi= zoiren hastalar ve aileleri aras ındaki karşılıkl ı etkileşimler, kısır döngüler ve çat ışmaların daha iyi anlaşılmas ını sağlamaktır. YÖNTEM ve GEREÇLER Bu çal ışman ın örneklem grubunu, 1999 Temmuz ve Ağustos tarihleri aras ında Bak ırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi Ayaktan Psikiyatrik Tedavi Ünitesi polikliniklerinden takip edilen ve remisyon dönemindeki olgularla (n=51) yatarak tedavi alt ına al ınmış ve akut alevlenme dönemindeki (n=64) en az iki psikiyatri uzman ı tarafından DSM-IV (1) tanı ölçütlerine göre şizofreni tan ıs ına varılm ış ve birlikte yaşadığı en az bir yakını olan 115 hasta olu ş- turmaktad ır. Çal ışmaya al ınan hasta ve yak ınlar ı ça, ışmanın amac ı ve yöntemi hakkında aydınlatılmış l olup kendilerinden bilgilendirilmi ş onam alınmıştır. ya kabul için DSM-IV tan ı ölçütlerine göre şizofreni tan ısma varılmış olmak, 'komorbid ba şka bir psikiyatrik bozuklu ğa sahip olmamak, en az bir aile üyesiyle ya şıyor olmak, 18 yaş veya üzerinde olmak, zeka gerili ğine sahip olmamak, ölçe ği uygulamaya engel bedensel bir hastal ığa sahip olmamak koşulları aranm ıştır. ' 197

3 Şizofren Olgularda Aile İşlevselliğinin Alg ılanması, Sosyodemografik ve Klinik özelliklerle ili şkisi Üzerine Bir Taktak, Erk ıran, Karşıdağ, Özeren, Alpay Hastaların sosyodemografik ve klinik özellikleri yazarlar tarafından haz ırlanmış bir anket formuyla değerlendirilmi ştir. Aile işlevselliğini değerlendirmek için ailenin i şlevlerini yerine getirip getiremedi ği konusunda genel bir değerlendirme yapmak ve sorun alanlar ını ortaya çıkarmak amac ıyla oluşturulmuş bir ölçü arac ı olan Aile Değerlendirme Ölçeği (Family Assesment Device) kullan ılmıştır. Aile Değerlendirme Ölçe ği (ADÖ) aile i şlevlerinin, tek tek aile üyelerinin davramşlanndan çok, bir bütün olarak aile sistemine bağlı olduğunu göstermektedir. Aile sisteminin çeşitli boyutları hakkında bilgi toplamak ve bu bilgiyi doğrudan aile üyelerinden almak amac ındadır. Bu ölçek ailenin yapısal ve örgütsel özelli ğini ve aile üyeleri aras ındaki etkile şimi, sağlıklı ve sağlıks ız olarak ay ırt edebilecek şekilde tan ımlanmıştır. ADÖ yedi alt ölçekten olu şan (problem çözme, ileti şim, roller, duygusal tepki verebilme, gereken ilgiyi gösterme, davran ış kontrolü, genel i şlevler) ve her biri aile i şlevlerindeki sorun alanlar ını tek tek ele alan, Türkiye'de geçerlik güvenirliği yapılmış (7), kendini bildirime dayal ı bir ölçektir. Ölçekteki her soru yedi alt ölçekten bir tanesine aittir. Sorulann baz ıları sağlıklı işlevleri baz ıları da sağlıklı işlevleri tammlarnaktad ır. ADÖ alt ölçelderinin kesme noktası 2 olarak al ınmıştır. 2 ve ya da dü şük olanlar sağlıkl ı, 2'den büyük olanlar sa ğlıks ız olarak de ğerlendirilmi ştir. Çal ışmanın istatistiksel hesaplar ı SPSS 7.5 bilgisayar istatistik program ından yararlarularak yap ılmıştır. Grup oranlar ın ın karşılaştırılmasında ki-kare testi kullan ılmıştır. BULGULAR m ız için 63 erkek, 52 kad ın toplam 115 olgu al ınmıştır. Yaş ortalamas ı 34.10±9.75 olarak saptanm ıştır. En düşük yaş 18, en yüksek ya ş 61 idi. ya alınan olguların sosyodemografik ve klinik özellikleri Tablo 1 ve 2'de görülmektedir. Hastaların aile i şlevselliğini alg ılamaları ile sosyodemografik de ğişkenler aras ındaki ili şki Tablo 3'de görülmektedir. Ya ş ortalamalar ı ile aile işlevsellikleri aras ında anlaml ı bir ilişki saptanmam ıştır. Has- Tablo 1. jal ışmaya al ınan olguların sosyodemografik özelliklere göre dağılım ı. Cinsiyet Erkek Kad ın Yaş ve üstü Eğitim durumu Yok İlköğretim Lise Yüksekokul Medeni Durum Evli Bekar Dul ya da bo şanmış Birlikte yaşadığı kişiler En az bir ebeveyn En az bir karde ş Eş En az bir çocuk yaşant ısı Para getiren bir i şte çal ışıyor Para getiren bir i şte çalışm ıyor Tablo 2. Çal ışmaya al ınan olgular ın klinik özelliklere göre dağıl ım ı. Hastaneye yat ış say ısı Yat ış yok yatış yat ış 'den çok yat ış Hastal ık süresi 6 ay-1 y ı l y ıl-5 y ı l y ıl-10 y ıl y ı l-20 y ı l y ıl ve üzeri Ort. S.S.* MM. Mak. Yaş Hastal ık başlang ıç yaşı Toplam yat ış süresi (gün) Hastanede yatmama süresi (y ıl) Birlikte yaşadığı kişi say ıs ı Hastaneye yat ış say ısı Hastal ık süresi ay 33 y ı l talann çal ışma ya şantıs ı ile aile i şlevselliği aras ındaki ilişki incelendiğinde, hastan ın duygusal tepki o 198

4 Şizofren Olgularda Aile işlevselliğinin Alg ılanması, Sosyodemografik ve Klinik Özelliklerle İlişkisi Üzerine Bir Taktak, Erkman, Karşıdağ, Özeren, Alpay Tablo 3. Hastalar ın aile işlevselliğini algılamalar ının sosyodemografik değişkenlerle ilişkisi. Problem çözme İleti şim Roller Duy. tepki verebilme Gereken ilgiyi gösterme Davran ış kontrolü Genel işlevler S'l ı S's ız S'l ı S's ız S'I ı S's ız S's ız S'l ı S's ız S's ız S'l ı S's ız Yaş p=0.53 p=0.15 p=0.45 p=0.10 p=0.06 p=0.29 p= yaş ya ş ya ş ve üstü Çal ışma yaşant ısı p=0.27 p=012 p=0.69 p=0.001 p=0.93 p=0.008 p=0.34 Düzenli i şi var Düzenli i şi yok Eğitim düzeyi p=0.162 p=0.i29 p=0.007 p=0.654 p=0.003 p=0.034 p=0.012 Eğitimi yok 3 I İlköğretim Lise Yüksekokul Medeni durum p=0.53 p=0.76 p=058 p=0.70 p=0.77 p=0.97 p=0.78 Evli Bekar , Dul-bo şanmış Cinslyet p=0.14 p=0.62 p=0.77 p=0.60 p=0.37 p=0.52 p=0.046 Erkek Kad ın Ekonomik durum p=0.25 p=0.64 p=0.68 p=0.47 p=0.72 p=0.41 p=0.28 Iyi Orta Kötü Aile tipi p=0.47 p=0.11 p=034 p=0.18 p=0.46 p=0.07 p=0.89 Çekirdek aile Diğer verebilme (p=0.001), davran ış kontrolü (p=0.008), alanlanyla para getiren bir i şte çal ışıyor ama aras ında anlaml ı bir ilişki saptanm ıştır. Eğitim düzeyi ile aile işlevselliği aras ındaki ilişkiye bakıldığında hastan ın roller (p=0.007), gereken ilgiyi gösterme (p=0.003), davran ış kontrolü (p=0.03) ve genel i ş- levler (p=0.01) aras ında artiaml ı bir ilişki olduğu saptanm ıştır. Eğitim düzeyi artt ıkça aile i şlevlerini sağlıklı alg ılama oranı artmaktad ır. Medeni durum ile aile işlevselliği aras ında anlaml ı bir ilişki saptanmam ıştır. Cinsiyete göre kar şılaştırıldıında kadın cinsiyette olanlar ın genel i şlevler alan ın ı daha sağlıkl ı alg ıladıldarı bulunmuştur. Aile işlevselliğinin alg ılanmas ı ile klinik özellilder aras ındaki ili şki Tablo 4'te görülmektedir. Hastaneye yatış sayısına göre karşılaştırıldığında yatış sayısı ile davranış kontrolü (p=0.03) ve genel i şlevler (p=0.02) aras ında anlaml ı bir ilişki saptanmıştır. Yatış say ısı artt ıkça bu alanlardaki işlevsellik daha kötü alg ılanmaktayd ı. Hastal ık süresi (y ıl) ile aile işlevselliği aras ında anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Aile işlevselliği ile tedavi uyumu aras ındaki ilişki incelendiğinde problem çözme (p=0.009), roller (p=0.03), gereken ilgiyi gösterme (p=0.01), genel i şlevler (0.002) alanlarını algılayışı ile tedavi uyumu aras ında anlamlı bir ilişki bulunmu ştur. Remisyon ve akut alevlenme dönemindeki hastalar ın sağlıks ız ADÖ alt ölçek puanlarm ın oranları aç ısından karşılaştırıldığında iki dönem aras ında duygusal tepki verebilme (p=0.02), gereken ilgiyi gösterme (p=0.008), genel işlevler (0.001) alanlar ında anlaml ı ilişki bulunmuştur. 199

5 Şizofren Olgularda Aile işleyselliginin Alg ılanmas ı, Sosyodemografik ve Klinik Özelliklerle ili şkisi üzerine Bir Taktak, Erktran, Karştdag, Özeren, Alpay Tablo 4. Hastalar ın aile işlevselliğini alg ılamalar ın ın klinik özelliklerle ilişkisi. Problem çözme İleti şim Roller Duy. tepki verebilme Gereken ilgiyi gösterme Davran ış kontrolü Genel işlevler S'l ı S's ız S'l ı S's ız S'l ı S'sız S'l ı S's ız S'l ı S's ız S'l ı S'sız S'l ı S's ız Hastane yat ış say. p=0.50 p=0.87 p=0.06 p=0.36 p=0.76 p=0.03 p=0.02 Yok 'in üstü Tedavi uyumu p=0.009 p=0.05 p3.03 p=0.186 p=0.018 p=0.323 p=0.002 Var Yok Hastal ık süresi p=0.9 p=0.5 p=0.7 p=0.8 p=0.07 p=0.1 p=0.7 2'nin alt ı , il Il I 'nin üstü Remisyon p=0.20 p=0.15 p=0.10 p=0.02 p=0.008 p=0.987 p=0.001 Akut alevlenme Remisyon I 6 TARTIŞMA ve SONUÇ Araştırmam ızda remisyon ve akut alevlenme dönemindeki şizofren olguların aile işlevselliğini nas ıl değerlendirdikleri, alg ılanan aile i şlevselliğinin sosyodemografik ve klinik de ğişkenlerle ilişkisi araştırdm ıştır. Hastalar ın aile işlevselliğini nas ıl değerlendirdiği incelendiğinde, remisyon dönemindeki hastalar ın problem çözme, davran ış kontrolü ve genel i şlevler alanları dışında diğer alanlar ı sağlıks ız olarak alg ıladığı, akut alevlenme dönemindeki hastalar ın ise davran ış kontrolü dışındaki aile işlevlerini sağlıks ız olarak algıladığı görülmü ştür. Bulut yapt ığı çal ışmada (8) hastan ın hastal ığı dolay ısıyla aile i şlevlerini gerçekçi bir biçimde değer değerlendiremeyece ğini belirtmi ştir. Buna karşıl ık yap ılan diğer çal ışmalarda şizofren olgular ın diğerlerinin duygu durumuna çok duyarl ı olduldan, baz ı durumlarda örne ğin inkar gibi savunma mekanizmalar ın' kullandıkları ve böylece elde edilen puanların hastan ın gerçekten ne hissettiğini yans ıtmadığı ileri sürülmü ş, bununla birlikte hasta tarafından alg ılanan tutumların en az ından şizofren olgular ın hastane başvurusunu ön kestirmede ve şizofreni seyrini etkilemede önemi oldu ğu belirtilmi ştir (2'28). Hasta gruplar ının sağlıks ız ADÖ alt ölçek puanları aç ıs ından bakıldığında remisyondaki.200 hastaların alg ıladığı en sağlıks ız alt boyutun ailenin kaynaklar ının kullanımı, bakıp büyütme, destekleme ve ki şisel geli şim sağlama, aile sistemini idare etme gibi konularda davran ış kahb ı geliştirip geliştirmediğini değerlendiren roller alt boyutu oldu ğu, akut dönemdeki hastalar ın alg ıladığı en sağlıks ız alt boyutun ise aile üyelerinin birbirine gösterdi ği ilgi, bakım ve sevgiyi tan ımlayan gereken ilgiyi gösterme alt boyutu olduğu görülmektedir. Bunun hastalarla gereğinden az ya da çok ilgilenme anlam ına geldiği ancak öznel gözlemler ve genel olarak ölçe ğe verilen yan ıtlara bakıldığında a şırı ilgilenme doğrultusunda oldu ğu kanısına varılmıştır. Aile üyelerinin aşırı ilgilerinin ya da müdahalelerinin hastalar üzerindeki olumsuz etkileri dü şünüldüğünde ailelerin söz konusu alanlarda yard ım ve eğitime gereksinimleri oldu ğu söylenebilir. Bu tür giri şimler akut alev lenmeleri ya da hastaneye yat ış sıklığını azaltarak hastal ıkların uzun dönemli gidi şini de olumlu yönde değiştirebilecektir. Hastalar ın aileleriyle birlikte değerlendirilmelerinin ve hem akut dönem için hem de remisyon dönemi için sağaltım plan ı yap ılırken aileleri de bu plana dahil etmenin önemli oldu ğu vurgulanmaktad ır (3). Hastaların yaşı ile aile i şlevselliği aras ındaki ilişki incelendiğinde gereken ilgiyi gösterme ve genel i ş- levler alanlar ında istatistiksel aç ıdan anlamlı ilişki

6 Şizpf en Olgularda Aile i şlevselliğinin Alg ılanması, Sosyodemografik ve Klinik Özellikle ı e ilişkisi Üzerine Bir bulunmuştur. Hastalar ın yaşı arttıkça bu alanlarda aile işlevleri daha sa ğlıkl ı algılanmaktayd ı. Yenigenç kronik şizofrenlerle ilgili bir ara ştırmada (9) gençlerin daha yaşlı şizofrenlere oranla daha fazla hastal ıktan etkilenip sosyal i şlevlerinin bozuldu ğu bu hastalar ın tedaviye uyumlann ın yetersiz olduğu ve sosyal çalışmalar ile yetersizli ğin ortadan kald ınlabileceği vurgulannt ştır. Haywood ve ark.'lar ı (13) hastaların yaşı arttıkça daha iyi içgörü kazand ıklarını, hastal ıkla daha iyi ba şa çıktıkların ı ve psikiyatrik birimlerle daha iyi ileti şime girdiklerini, böylece hastaneye daha az yat ırıldıklann ı bulmuştur. Çe şitli çal ışmalarda hastalar ın yaşı arttıkça daha iyi içgörü kazand ıkları, hastal ıkla daha kolay ba şa ç ıkabildikleri ve psikiyatrik birimlerle daha iyi ileti şime girdikleri, böylece daha az hastaneye yat ırıldıklan, ya ş ilerledikçe kronikle şme eğilimi göstermelerine rağmen daha iyi i şlevsellik gösterdikleri saptanm ıştır (18). Cinsiyete göre kar şılaştırıldığında erkek hastalar ın aile i şlevselliğini kadın hastalardan daha sa ğlıks ız alg ılad ıldan saptanmıştır. Hasta olan erke ğin, aile reisi olma görevini yeterince yerine getiremedi ği, evde gerekli disiplin ve kontrolü sağlayarnadığı, evde geleneksel rolünü oynayamad ığı sonuçta aile i ş- levlerini sağlıks ız olarak alg ıladiğı ve bunun hastal ık gidişini olumsuz olarak etkileyebilece ği dü şünülmü ştür (11). Gülseren ve ark.'lar ı (12) şizofreni ve bipolar bozukluğu olanlarda alt gelir düzeyi olanlar ın aile işlevlerinin daha bozuk oldu ğunu, şizofrenide üst gelir düzeyinde olanlarda duygusal tepki verebilme boyutunun sağlıksız olarak alg ılandığım göstermi şlerdir. Ancak çal ışmam ızda ekonomik düzeyle aile i ş- levselliğinin algılanmas ı aras ında istatistiksel olarak anlaml ı bir ilişki saptanmam ıştır. Hastalar ın eğitim düzeyi ile aile i şlevselliğinin alg ılanışı aras ında anlamlı bir ilişki saptanm ıştır. Eğitim düzeyi artt ıkça hastalar ın roller, gereken ilgiyi gösterme, davran ış kontrolü, genel i şlevler alanlarındaki sağlıklılık oran ı artmaktayd ı. Eğitimli hastaların daha ho şgörülü, toleransl ı olduklar ı aile i şlevlerini daha sa ğlıkl ı algıladıkları düşünülmüştür. Hastalar ın çal ışma yaşantısı ile duygusal tepki verebilme ve davran ış kontrolü gibi aile i şlevlerinin al- - gılanmas ı aras ında anlamli bir ili şki saptanm ış olup, para getiren bir i şte çal ışan olgular bu alanlar ı daha Taktak, Erkman, Karşıdağ, Özeren, Alpay sağlıkl ı alg ılamaktayd ılar. Baz ı araştırmalarda (5) hastaların çal ışma yaşantısı ile eleştirel ve dü şmanca olu ş aras ında bir ili şki olmadığı bulunmu ştur. Ancak çalışmam ızda hastalar ın para getiren bir i şte çalışıyor olmas ının aile üyeleri tarafından ele ştirel tav ır-tutumu engelliyor olabilece ği şeklinde yorumlanmıştır. Bu çal ışmada ailenin çekirdek veya geni ş özelliğe sahip olmas ının özellikle hasta üyesi bulunan ailelerdeki aile i şlevlerinin değerlendirilmesinde önemli olacağı dü şünülrnü ştür. Geni ş ailelerde hastaya daha çok ho şgörü ile bak ılacağı dolayısıyla bu ailelerdeki işlevlerde bozulman ın daha az olaca ğı dü şünülebilir. Araştırmay ı yaptığım ız örneklemde geniş alie tipine rastlanmam ıştır. O nedenle çekirdek aile ve çekirdek olmayan aile olarak ikiye ayr ılmıştır. Aile tipi ile aile işlevselliği aras ında davran ış kontrolü alan ında istatistiksel aç ıdan anlaml ı ilişki bulunmuştur. Çekirdek ailede di ğer aile Ciplerin göre sorumluluğun daha fazla, ili şkilerin daha yo ğun olduğu, beklentilerin daha fazla oldu ğu sonuçta bunların karşılanınamasuun aile i şlevlerinde sağl ıks ızlığa doğru gidişle ilişkili olduğu düşünülmü ştür (10,20). Bununla birlikte medeni durum ile aile i şlevselliği aras ında bir ili şki bulunmam ıştır. Şizofreni tan ısı konmuş hastalarda hastaneye yat ış sayısının çok olmas ının hastal ığın seyri aç ısından olumsuz bir öngörücü oldu ğu, dolayıs ıyla hastaneye yatış sıklığının artmas ının aile i şlevlerinde bozulrnalara yol açmas ı beklenebilir. Bulut (8) farkl ı tan ı gruplarından hastalarla yaptığı çalışmada, hastaneye yatış sayısı ile aile işlevleri aras ında bir ili şki saptanmam ıştır. Yap ılan diğer bir çal ışmada (12) şizofreni grubunda hastaneye yat ış s ıklığı= artmasıyla baz ı işlev alanlar ında sağlıkl ılığa doğru gidiş arasında bir ili şki bulmuşken baz ı alanlarda da i ş- levlerin bozulduğunu görmüşler bunu ailelerde zaman içerisinde bir ba şa çıkma yönteminin geli ştiğini öne sürmü şlerdir. Bizim çal ışmam ızda hastaneye yatış sayısı ile roller, davran ış kontrolü, genel i ş- 'evler aras ında anlaml ı bir ilişki bulunmu ştur. Hastaneye yat ış sayısı arttıkça bu alanlarda sa ğlıks ızl ık oranı giderek artmaktayd ı. m ızda hastal ık süresi artt ıkça, aile i şlevlerinin olumsuz alg ılanmas ı aras ında anlaml ı bir ilişki bulunmuştur. Hastal ığın süresi artt ıkça hasta ve ai- 201

7 Şizofren Olgularda Aile İşlevselliğinin Alg ılanması, Sosyodemografik ve Klinik Özelliklerle İlişkisi üzerine Bir Taktak, Erkman, Kar şıdağ, Özeren, Alpay lesinin duruma uyum sa ğlanmas ı ve aile işlevselliğinin daha iyi alg ılanmas ı gerektiği beklenmi ş, ancak sonuçlar beklenenin tersi ç ıkmıştır. mızda bulduğumuz sonucun ailede zamanla y ılgınlığın geliştiği şeklinde yorumlanm ıştır. Yap ılan çal ışmalarda hastal ık süresi artt ıkça daha iyi içgörü kazandıklan, hastal ıkla daha iyi ba şa ç ıktıkları ve psikiyatrik birimlerle daha iyi ileti şime girildiği böylelikle daha az hastaneye yat ınldıklan saptanm ıştır (4). Şizofreni tan ısına varılmış hastalarda hastaneye yatış sayısının çok olmasının hastalığın seyri aç ı- s ından olumsuz bir öngöriicü oldu ğu bildirilmektedir (9). Yaptığımız çal ışmada da yatış sayısı arttıkça aile i şlevselliğinin daha bozuk alg ılandığı saptanm ıştır. Hastalığın başlangıç yaşı ile aile i şlevselliği aras ındaki ili şkiye bakıldığında başlangıç yaşı azald ıkça işlevselliğin daha olumsuz algılandığı saptanm ıştır. Bazı çalışmalarda (28) hastal ığın başlangıç yaşı ile ailenin algılanmas ı aras ında bir ilişki bulunmam ış, diğer çalışmalarda ise anne ve babas ıyla çok az ili şki olan veya hiç ili şkisi bulunmayan şizofren olgular ın hastalığa yakalanma ya şının daha geç oldu ğu saptanm ıştır. A şırı korumac ı olan anne baban ın şizofren çocuklarının ilk hastaneye yat ışlannın daha düşük olduğu bulunmuştur (21). m ızdaki sonuçlara baktığım ızda literatürle uyumlu olarak gereken ilgiyi gösterme alt boyutu sa ğl ıklı algılanmadığı takdirde, hiç ilişkinin olmaması hastalığın hem başlangıcı hem gidi şi aç ısından daha iyi olabilece ği yorumlanm ıştır. Hastanede toplam yat ış süresi ile aile i şlevselliği aras ında istatistiksel olarak anlaml ı bir ilişki saptanmıştır. Genel i şlevler alt ölçe ği daha sağlıklı alg ılandıkça yatış süresinin k ısaldığı saptand ı. Bu sonuç literatürle de uyumlu bulunmu ş (6), hastan ın hastanede toplam yat ış süresinin uzamas ı ile aile işlevlerinin bozuk olarak alg ılan ıyor olmas ı aras ındaki ilişki, bize bu konuda ailenin önemini ve sağaltım plan ında ailenin aktif rol oynamas ı gerektiğini göstermektedir. Çal ışmam ızda hastalar ın aile i şlevselliğini alg ılayışı ile tedavi uyumu aras ında istatistiksel aç ıdan anlaml ı ilişki bulunmuştur. Problem çözme, roller, gereken ilgili gösterme ve genel i şlevler alanlanyla tedavi uyumu aras ında anlaml ı ilişki vard ır. Sağlıkl ı algılama oran ı tedavi uyumu olan hastalarda, olmayan hastalara göre yüksek bulunmu ştur. Ailenin etkili bir şekilde i şlevlerini yerine getirebilecek düzeyde maddi ve manevi sorunlar ını çözebilme becerisi anlam ına gelen problem çözme, ailenin maddi ve manivi gereksinimlerini kar şılayan davranış kal ıplannı değerlendiren roller, aile üyelerinin birbirlerine kar şı gösterdikleri ilgi, bak ım ve sevgiyi içeren gereken ilgiyi gösterme ve genel i şlevler alanlar ında tedavi uyumu olmayan hastalar ın daha sağlıksız algıladıkları görüldü. Aile i şlevlerinin sağlıksız olarak alg ı- lanıyor olmas ı tedavi uyumunu bozan bir etken olarak görülebilir. Eğer hasta yak ınlarını kendine yak ın hissederse ve onlar taraf ından anla şıldığını düşünürse tedavi uyumu daha iyi olacakt ır. Birçok çalışmada antipsikotik tedaviye aile giri şimi eklendiğinde relapslann önlenmesinde tek ba şına ilaç tedavisine göre üç kat daha etkili olundu ğu gösterilmi ş- tir (16' 17). m ızın bir takım smırl ılıklan mevcuttur. ADÖ bir kendini bildirime dayal ı ölçek olmas ı nedeniyle aile i şlevleri hastalar ın öznel ifadelerine göre değerlendirilmi ş, sağlık personelinin gözlernleri yada klinik görü şme temelinde bir de ğerlendirme yapılmamıştır. Farkl ı tan ı gruplarını içeren karşılaştırmal ı kontrollü izleme çalışmaları ve ailelerin i ş- levlerine ili şkin olarak kendi alg ılan yan ında nesnel değerlendirmelere dayanan yöntemlerin kullan ılmas ıyla yapılacak çal ışmalar aile işlevlerinde hastal ığa özgü bir bozulma olup olmadığı konusunda bilgi verebilecektir. Öte yandan remisyon dönemindeki i şlev bozukluğunun aile i şlevlerindeki süregen bir bozuklu ğu yansıttığı, remisyon dönemindeki hastalar ın değerlendirmelerine göre bütün alt boyutlarda akut döneme göre ADÖ puan ortalamas ı= daha düşük olabileceği, yani daha sağlıklı yanıt verilebilece ği düşünülebilir. Akut alevlenme döneminin ve bu dönemde hastaların hastaneye yat ınlmalann ın tüm aile için s ı- kıntıya yol açan bir süreç olabilmesi nedeniyle bu dönemde yapılacak değerlendirmede elde edilecek bulgular aile i şlevlerinde hastal ığa özgü bozulmadan çok strese kar şı özgül olmayan bir yan ıtı yans ıtalibilir. Yap ılacak çal ışmalarda farkl ı türde stres etmenleriyle kar şılaşan bireylerden olu şturulan kontrol gruplarının al ınmas ı ve hem akut dönemdeki hem de remisyon dönemindeki hastalar ın aile işlevlerinin değerlendirilmesiyle konunun aç ıklığa kavuşturulabileceği düşünülmektedir. 202

8 Şizofren Olgularda Aile işlevselliginin Alg ılanması, Sosyodemografik ve Klinik Özelliklerle ili şkisi Üzerine Bir Çal ışmam ızda bulduğumuz sonuçlar, aile i şlevlerini sağlıkl ı bir şekilde yerine getiremeyen ailelerde şizofreninin gidi şinin daha kötü olacağı ya da şizofreni hastal ığı bulunan bir üyeye sahip ailelerde i ş- levlerin daha bozuk olaca ğı şeklinde iki sonuca da aç ıktır Ailelerin e ğitilmesi ve destek gruplar ı gibi girişimler aile üyelerinin hastal ıkla başa ç ıkma ve problem çözme yetilerini art ıracak, ailenin daha iyi düzeyde i şlev görmesine yard ımc ı olacak ve hastaların en önemli destek sisteminin güçlendirilmesini sağlayabilecektir. Böylelikle şizofren hastaların toplum içinde yaşamas ı, toplumla bütünle şmeleri kolaylaştırılarak modern psikiyatrik uygulamalara olanak sağlanabilecektir. KAYNAKLAR 1. Amerikan Psikiyatri Birli ği Mental Bozukluklar ı Tan ısal ve Say ımsal El Kitab ı, dördüncü bask ı (DSM-IV) (Çev. Ed: E. Köroğlu) Hekimler Yay ın Birliği, Ankara, Baker F, Intagliata J: The New York State community support system: a profile of clients. Hosp Community Psychiatry 35 (1):39-44, Bellack AS, Muesser KT: Psychosocial treatment for schizophrenia. Schizophrenia Bulletin 19(2): , Berksun 0E; Şizofrenide aile faktörü: Expressed emotion, ölçek geli ştirme ve uyarlama denemesi, Uzmanl ık Tezi, Ankara, Bertrando P, Beltz J, Bressi C ve ark.: Expressed emotion and schizophrenia in Italy. A study of an urban population. Br J Psychiatry 161:223-9, Brown S, Birtwistle J: People with schizophrenia and their families, Br J Psychiatry 173: , Bulut I: Aile Derne ği Ölçeği (ADÖ) El Kitab ı, Ankara, Bulut I: Ruh hastal ığın ın aile i şlevlerine etkisi, Ba şbakanl ık Kad ın ve Sosyal Hizmetler Müste şarlığı, Ankara, Çelik O: Şizofrenik bozukluklarda s ık hastane yat ışı r-ıl etkileyen faktörler, Uzmanl ık tezi, İstanbul, Deniz H: Şizofrenik bozukluklarda s ık hastane yat ışın ı etkileyen faktörler, Uzmanl ık tezi, İstanbul, I. Goldstein MJ: Family factors that antecedate the onset of schizophrenia and related disorders: the results of a fifteen year prospective longitudinal study. Acta Psychiatr Scand Suppl 319:7-18, Taktak, Erkman, Karşıdag, Özeren, Alpay 12.Gülseren L: Şizofreni ve bipolar bozukluk tan ıs ı konan hastalar ile ailelerinde aile i şlevleri üzerine kar şılaştırmal ı bir çal ışma. Psikiyatri Psikoloji ve Psikofarmakoloji Dergisi 7(1):23-32, Haywood TW, Kravitz HM, Grossman LS ve ark.: Predicting the revolving door phenomenon among patients with schizophrenic, schizoaffective and affective disorders. Am J Psychiatry 152(6):856-61, Keitner GI, Miller IM, Epstein NP ve ark.: Family functioning and the course of major depression. Compr Psychiatry 28(1):54-64, Lebell MB, Marder SR, Mintz J ve ark.: Patients' perceptions of family climate and outcome in schizophrenia. Br J Psychiatry 162: , Leff J: Stress reduction in the social environment of schizophrenic patients. Acta Psychiatr Scand Suppl 384:133-9, Miklowitz DJ: Family risk indicators in schizophrenia. Schizophr Bull 20(1):137-49, Miller IM, Kabacof RI, Keitner GI ve ark.: Family functioning in the families of psyhiatric patients. Compr Psychiatry 27: , Pablo RY, Kadlec KE, Arboledo-Florez J ve ark.: The readmission of psychiatric patients to a general hospital psychiatry unit. Gen Hosp Psych 8:190-97, Parker G, Jonston P, Hayward L: Parental expressed emotion as a predictor of schizophrenic relaps. Arch Gen Psychiatry 45: , Parker G, Johnson P, Hayward L: Prediction of schizophrenic relapse using the parental bonding instrument. Aust N Z J Psychiatry 22(3):283-92, Saydam MB: Şizofrenide sosyo-psikoterapötik yakla şım; çoğul nedenli olu şum modeli çerçevesinde genel kurallar. Nöropsikiyatri Ar şivi 29:25-37, Siegle L: Practice guideline for the treatment of patients with schizophrenia. Am J Psychiatry 163:62-68, Soygür AH: Şizofreni tedavisinde aile yakla şım. Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji Dergisi Cilt 1, say ı 2, Spiegel D, Terry W: Family environment as a predictor of psychiatric rehospitalisation. Am J Psyc 143:156-60, Sungur MZ, Yaln ız Ö: Şizofreni tedavisinde bili şseldavran ışç ı yaklaşımlar. Klinik Psikiyatri Dergisi 2: , Van Os J, Selten JP: Prenatal exposure to materna' stress and subsequent schizophrenia. The May 1940 invasion of the Netherlands. Br J Psychiatry 172:324-6, Warner R, Atkinson M: The relationship between schizophrenic patients' perceptions of their parents and the course of their illness. Br J Psychiatry 153: , Woodside BD, Swinson RP, Kuch K ve ark.: Family functioning in axiety and eating disorders a comparative study. Comp Psyc 37(2): ,