ÖRGÜTSEL GÜVEN VE ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞI. Gülden SAMANCI (KALAYCI) Yüksek Lisans Tezi. Danışman: Yrd. Doç. Dr. Cemil YÜCEL

Transkript

1 ÖRGÜTSEL GÜVEN VE ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞI Gülden SAMANCI (KALAYCI) Yüksek Lisans Tezi Danışman: Yrd. Doç. Dr. Cemil YÜCEL Afyonkarahisar Mayıs, 2007

2 ÖRGÜTSEL GÜVEN VE ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞI GÜLDEN SAMANCI (KALAYCI) YÜKSEK LİSANS TEZİ Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Cemil YÜCEL Afyonkarahisar Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Mayıs, 2007

3 ii YÜKSEK LİSANS TEZ ÖZETİ ÖRGÜTSEL GÜVEN VE ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞI GÜLDEN SAMANCI (KALAYCI) Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalı Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Mayıs, 2007 Danışman: Yrd. Doç. Dr. Cemil YÜCEL Bu çalışmanın amacı, ilköğretim okulu öğretmenlerinin görüşlerine göre, ilköğretim okullarındaki örgütsel güven ve örgütsel vatandaşlık davranışı arasındaki ilişkiyi incelemektir. Araştırmada kullanılan ölçme araçları Yard. Doç. Dr. Cemil Yücel in geliştirdiği Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Anketi ile Wayne K. Hoy ve Megan Tschannen Moran(2003) ın geliştirdiği The Omnibus T-Scale(Seçme T ölçeği) dir Frekans, yüzde, ortalama, standart sapma, faktör, güvenilirlik, korelasyon, regresyon analizleri kullanılmıştır. Araştırmada örgütsel güvenin örgütsel vatandaşlık davranışı üzerinde etkisi olduğu; pek çok güven boyutunun örgütsel vatandaşlık davranışının boyutlarını etkilediği tespit edilmiştir. Güvenilir okul ortamına sahip öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışı sergileme eğilimi gösterdikleri tespit edilmiştir. Örgütsel vatandaşlık davranışı üzerindeki en etkili değişken öğretmenlerin görev yaptıkları okullardaki çalışma süreleridir. Anahtar Kelimeler: Örgütsel güven, Örgütsel Vatandaşlık, İlköğretim Okulları

4 iii ABSTRACT ORGANIZATIONAL TRUST AND ORGANIZATIONAL CITIZENSHIP BEHAVIOUR GÜLDEN SAMANCI (KALAYCI) Department of Elementary Education Afyon Kocatepe University,The Institue of Social Sciences May, 2007 Chain Advisor: Advisor Assistant Proffessor Cemil Yücel The purpose of this study is to explore the relationship between organizational trust and organizational citizenship behaviour in elementary schools according to the opinions of elementary school teachers. The scales used in the research are Organizational Citizenship Behaviour İnstrument developed by Advisor Assistant Proffessor Cemil Yücel, and The Omnibus T-Scale developed by Wayne K. Hoy ve Megan Tschannen Moran(2003). Frequency, percent, mean, standart deviation, factor, reliability, correlation, regression analyses were used. It was found that; organizational trust has an effect on organizational citizenship behaviour, and most of the dimensions of trust has an effect on the dimensions of organizational citizenship behaviour. Teachers having trusting school athmosphere tend to display organizational citizenship behaviour. The most effective variable on organizational citizenship behaviour is the lenght of service at schools teachers work. Key Words: Organizational Trust, Organizational Citizenship Behaviour, Elementary Schools

5 iv TEZ JÜRİSİ VE ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI imza Tez Danışmanı: Yrd.Doç. Dr. Cemil YÜCEL... Jüri Üyeleri: Yrd. Doç.Dr. Mustafa YALÇIN... Yrd.Doç. Dr. Kemal KARAMAN... Gülden SAMANCI(KALAYCI) nın Örgütsel Güven ve Örgütsel Vatandaşlık başlıklı tezi.../.../2007 tarihinde, yukarıdaki jüri tarafından Lisansüstü Eğitim Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca, İlköğretim Anabilim dalı, Sınıf Öğretmenliği bölümünde, Yüksek Lisans tezi olarak değerlendirilerek kabul edilmiştir. Prof. Dr. M. Ali ÖZDEMİR Enstitü Müdürü

6 v TEŞEKKÜR Örgütsel Güven ve Örgütsel vatandaşlık adlı yüksek lisans tezimin hazırlama sürecinde destek ve katkıda bulunan saygıdeğer danışmanım Yrd. Doç. Cemil YÜCEL e, öğrenimim süresince hayata dair yeni bir bakış açısı edinmemi sağlayan değerli öğretmenlerim Yrd. Doç. Dr. M. Kemal KARAMAN a, Yrd. Doç. Dr. Mustafa YALÇIN a ve Yrd. Doç. Dr. Lütfullah TÜRKMEN e, ayrıca maddi ve manevi desteklerinden dolayı aileme teşekkür ederim. Gülden Samancı (Kalaycı)

7 vi ÖZGEÇMİŞ Gülden Samancı (Kalaycı) Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Eğitim Lisans: Lise: 2003 Selçuk Üniversitesi, Meram Eğitim Fakültesi, Yabancı Diller Eğitimi, İngilizce Öğretmenliği Bölümü 1999 Orhan Dengiz Uşak Anadolu Lisesi, İngilizce Bölümü İş/istihdam 2007 Uşak Karahallı-Delihıdırlı İlköğretim Okulu Uşak Anadolu Meslek, Endüstri Meslek ve Teknik Lise 2004 Uşak Eşme Şehit Adem Çiftçi Çok Programlı Lisesi Kişisel Bilgiler Doğum yeri ve yılı: Uşak, Cinsiyet: Kadın Yabancı Dil İngilizce

8 vii KISALTMALAR LİSTESİ VD : Vatandaşlık Davranışı ÖVD : Örgütsel Vatandaşlık Davranışı ÖG : Örgütsel Güven Çev : Çeviren s : Sayfa v.b. : Ve benzeri MEB : Milli Eğitim Bakanlığı Öğrt. : Öğretmen Ocb : Organizational Citizenship Behaviour

9 TABLOLAR LİSTESİ viii Şekil l: Prososyal Örgütsel Davranış Kapsamında Örgütsel Vatandaşlık Davranışı 18 Tablo1: Demografik Değişkenler ve Değişkenlerin Kategorileşmesi...27 Tablo 2.Evren ve Örneklemi Oluşturan İlköğretim Okulu ve Öğretmenlerin Dağılımı.28 Tablo 3: Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Ölçeğinin Faktör Yapısı (Temel Bileşenler Analizi Varimax Rotasyonu) Tablo 4: Tanımlayıcı İstatistikler 33 Tablo 5: Örgütsel Güven Davranışı Ölçeğinin Faktör Yapısı (Temel Bileşenler Analizi Varimax Rotasyonu)...34 Tablo 6: Değişkenler Arası Korelasyonlar..39 Tablo 7: Öğretmenlerin Övd ve Örgütsel Güven Duyguları Regresyon Modeli Tablo 8: Öğretmenlerin Övd ve Örgütsel Güven Boyutları Regresyon Modeli..44 Tablo 9: Yardımseverlik Davranışı ve Örgütsel Güven Duyguları Regresyon Modeli..45 Tablo 10: Yardımseverlik Davranışı ve Örgütsel Güven Boyutları Regresyon Modeli..45 Tablo 11: Kendini Geliştirme Davranışı ve Örgütsel Güven Duyguları Regresyon Modeli...46 Tablo 12: Kendini Geliştirme Davranışı ve Örgütsel Güven Boyutları Regresyon Modeli Tablo 13: Gönüllülük Davranışı ve Örgütsel Güven Regresyon Modeli 47 Tablo 14: Gönüllülük Davranışı ve Örgütsel Güven Boyutları Regresyon Modeli..47 Tablo 15: Sportmenlik Davranışı ve Örgütsel Güven Regresyon Modeli...48 Tablo 16: Sportmenlik Davranışı ve Örgütsel Güven Boyutları Regresyon Modeli..48 Tablo 17: Titizlik(Vicdanlılık) Davranışı ve Örgütsel Güven Regresyon Modeli..49

10 Tablo 18: Titizlik(Vicdanlılık) Davranışı ve Örgütsel Güven Boyutları Regresyon Modeli..49 ix

11 İÇİNDEKİLER x Sayfa ÖZET...ii ABSTRACT.....iii TEZ JÜRİSİ VE ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI.iv TEŞEKKÜR......v ÖZGEÇMİŞ......vi KISALTMALAR LİSTESİ.vii TABLOLAR LİSTESİ......viii BİRİNCİ BÖLÜM I. PROBLEM DURUMU...1 II. AMAÇ...1 III. ÖNEM.2 IV. SINIRLILIKLAR 2 İKİNCİ BÖLÜM ALANYAZIN I. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK...3 II. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞININ TANIMI...4 III. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞININ BOYUTLARI Diğerkamlık (Altruism, diğerlerini düşünme, özgecilik) Vicdanlılık (Conscientiousness) Sportmelik (Sportsmanship) Nezaket (Courtesy) 7

12 5- Örgütsel Erdem (Örgütsel katılım, organizasyonun gelişimine katkıda bulunma, kendini geliştirme, Civic Virtue) xi IV. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER Örgüte Bağlılık Bireyin Ruhsal Durumu(Moral) Kişilik Özellikleri İşe Karşı Tutumlar Ve İş Tatmini Örgütsel Adalet İhtiyaçlar İşin Özellikleri Liderin Özellikleri Ve Buna Bağlı Olarak Örgüte Duyulan Güven Yaş, Kıdem ve hiyerarşik düzey Örgütün Özellikleri Örgütsel Vizyon Karara Katılım Kişi Örgüt Bütünleşmesi V. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK İLE BENZER NİTELİKTE OLAN DAVRANIŞLAR Örgütsel spontanlık Psikolojik kontratlar Rol davranışları 16 4-Sosyal temelli Örgütsel davranış (Prososyal örgütsel davranış)..17 VI. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞLARININ SONUÇLARI..18

13 VII. ÖRGÜTSEL GÜVEN.19 VIII. GÜVENİN YÖNLERİ...22 xii 1- Yardımseverlik (Benovelence) Güvenilirlik(Reliability) Yeterlik (Competence) Dürüstlük (Honesty) Açıklık (Openness)..23 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YÖNTEM I. ARAŞTIRMANIN MODELİ...26 II. ARAŞTIRMANIN EVREN VE ÖRNEKLEMİ III. ÖLÇME ARACININ GELİŞTİRİLMESİ IV. VERİLERİN TOPLANMASI V.VERİLERİN ANALİZİ DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BULGULAR VE YORUMLAR I. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞI MADDE ANALİZLERİ 29 II. ÖRGÜTSEL GÜVEN DAVRANIŞI MADDE ANALİZLERİ.31 III. OPERASYONEL TANIMLAR Örgütsel Vatandaşlık Yardımseverlik Kendini Geliştirme Gönüllülük Sportmenlik 36

14 xiii 6- Titizlik (Vicdanlılık) Örgütsel Güven Müdüre Güven Öğretmenlere Genel Güven Öğretmenlerin Etkileşim Güveni Velilere Güven Öğrencilere Güven.38 BEŞİNCİ BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER I. SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA...52 EK 1: ANKET MADDELERİ İLK HALİ...57 EK 2: ANKET MADDELERİ SON HALİ...58 EK 3: ARAŞTIRMA İZNİ..59 EK 4: ARAŞTIRMANIN YAPILDIĞI OKULLAR LİSTESİ...60

15 BİRİNCİ BÖLÜM I. PROBLEM DURUMU Literatür incelendiğinde, vatandaşlık davranışı konusu sosyal bir konu olarak ele alınmıştır, ancak sosyal yaşamın da bir yelpaze şeklinde örgütlerden oluştuğu göz önünde bulundurulursa, Vatandaşlık Davranışı(VD) nın, Örgütsel Vatandaşlık Davranışı (ÖVD) olarak incelenmesi konusu ihtiyaç haline gelmiştir. ÖVD, ülkemizde son zamanlarda yapılan araştırmalarla gündeme gelmiştir ve kendi içinde bu VD da geniş bir yelpaze içermektedir. Eğitim konusunda büyük önem taşıyan okullar bir örgüt olarak ele alındığında, bireylerin ÖVD sergilemesi için bazı gereklere ihtiyaç vardır. Bunlardan biri olan örgütsel güvenin(ög) ele alınması, iletişim ve ilişki kurarak örgütlerin sağlığının korunması ve devamının sağlanması için önem taşımaktadır, ki temelde her bireyin güvenme ve güvenilme ihtiyacı duyması ve bu ihtiyaçların karşılanma durumuna göre ÖG ve ÖVD şekillenmektedir. Bu durumda, ÖG nin nasıl oluştuğu ve ÖG nin öğretmenlerin ÖVD sergilemelerini nasıl etkilediği, hangi değişkenlerin bu durumu etkilediği konularının incelenmesi gerekmektedir. II. AMAÇ Bu araştırmanın amacı, ilköğretim öğretmenlerinin algıladıkları örgütsel güven duygusunun, örgütsel vatandaşlık davranışlarına etkilerini incelemektir. i. Araştırma soruları 1. Öğretmenlerin okul müdürüne, meslektaşlarına, veli ve öğrencilere duydukları güven duyguları nasıl oluşmaktadır? 2. Öğretmenlerin güven duyguları ÖVD nı nasıl etkilemektedir?

16 III. ÖNEM Bu çalışma, öğretmenlerin okullardaki güven duygularını oluşturan etmenler ve güven duygularıyla ilgili olumlu ve olumsuz görüşlerin belirlenmesi, öğretmenlerin güven duygularının ÖVD na etkisinin araştırılması ve okullarda bu durumunun tespit edilip, sonuçlara göre okul ortamındaki sosyal ortamın düzenlenmesi çalışmalarına yardımcı olması bakımından önemlidir. Bu konuya ilişkin literatür incelendiğinde, Türkiye de benzer çalışmaların sınırlı olduğu görülebilir. Bu sebeple, bu çalışma örgütsel güven ve örgütsel vatandaşlık arasındaki ilişkiyi araştırarak, literatüre katkı sağlaması bakımından da yararlı olacaktır. IV. SINIRLILIKLAR Araştırma, eğitim-öğretim yılı içinde, Uşak il merkezinde bulunan ilköğretim okullarında çalışan öğretmenlere uygulanan ölçme aracı ile elde edilen verilerle sınırlıdır. Veri toplama yöntemlerinden anketin sınırlılıkları bu araştırma için de geçerlidir.

17 İKİNCİ BÖLÜM ALANYAZIN I. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK Oktay (1996) ın tanımlamasıyla örgüt, bir grup insanın, iş bölümü içinde, otorite ve sorumluluk hiyerarşisi altında, belirli ortak bir amacı veya hedefi gerçekleştirmek için oluşturdukları, akılcı, planlı ve eşgüdümlü bir yapılanmadır. Vatandaşlık ise, yurttaşlık olarak da bilinir. Sözlük anlamı olarak, kişiler ile devlet arasında anayasa ve yasalarla tanımlanmış karşılıklı hak ve ödevlere dayanan bağdır. Örgütsel vatandaşlıkta ise, devlet kavramı yerine örgüt düşünülmelidir, fakat örgütsel vatandaşlıkta, kişilerin görevleri dışında yaptıkları fazladan bir çaba ve çalışma söz konusudur. Bu sebeple bu çalışmaları belirleyen belli yasa veya kurallar yoktur. Tamamen kişilerin isteğine bağlı olarak oluşan davranışlardır (Ünal, 2003). Bir örgütte çalışanlar, bulundukları örgütün üyeliğine ne kadar içten ve moral olarak bağlanırlarsa, kendilerini ne kadar çok örgütün bir parçası, örgütü de kendilerinin bir parçası gibi görürlerse, o örgütte o kadar çok kalmak isterler. Örgütte ortak çalışmaya katkıda bulunmak için içten fazla bir çaba gösterirler (Aydın, 1993). Modern davranış bilimleri, bireylere etkin iş grupları içinde birleşme, yeteneklerini ve örgütsel ilişkilerini geliştirme ve grup içinde istenir kişiliğe sahip olma yönlerinden yol gösterme eğilimindedir. Davranış bilimleri, örgüt içindeki bireyin kişiliğinin örgüt yapısı doğrultusunda gelişmesi için çalışmaktadır (Oktay, 1996). Özellikle öğretmenin özverili rol gereklerini aşan davranışlarının öğrenci başarısındaki katkısı, yapılan araştırmalarla da bilindiği gibi öğrencilerin okula bağlılıklarını arttıran etkili öğretmen davranışları, eğitim ve öğretimimiz için çok büyük önem taşımaktadır (Ünal, 2003).

18 II. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞININ TANIMI 1980 li yıllara kadar yapılan araştırmalar incelendiğinde örgütsel vatandaşlık davranışı kavramını özellikle konu alan herhangi bir çalışmaya rastlanmadığı görülmektedir. Fakat geçmiş yıllarda biçimsel olmayan organizasyonlarla ilgili yapılan araştırmalar daha sonraki yıllarda yapılmış olan örgütsel vatandaşlık davranışlarına yönelik çalışmalara temel oluşturacak kavramlara yer vermiştir. Bu kavramlardan biri prososyal örgütsel davranışlar dır. Prososyal örgütsel davranışlar, örgütsel vatandaşlık davranışlarını da içine alan geniş bir kavramdır (İşbaşı, 2000). Organ a (1988) göre; örgütsel vatandaşlık davranışı, biçimsel ödül sisteminde doğrudan ve tam olarak dikkate alınmayan, fakat bir bütün olarak ele alındığında organizasyonun fonksiyonlarını verimli bir biçimde yerine getirmesine yardımcı olan, gönüllülüğe dayalı davranışlardır. Gönüllülük kavramı ile bu davranışın bireyin rolünün gerektirdiği bir davranış değil, kişisel tercihe bağlı olarak geliştiği anlatılmak istenmiştir. Örneğin, bir profesörün ders öncesi hazırlık yapması, araştırmalarını sürdürmesi, araştırma sonuçlarını yazması gibi davranışlarının hiçbiri örgütsel vatandaşlık davranışı olarak nitelendirilemez. Çünkü, profesör biçimsel iş tanımında belirtilen görevlerini yerine getirmektedir. Bu noktada işini ne kadar iyi yaptığının önemi yoktur. Çok yüksek bir performansla çalışması tabii ki övülmeye değerdir, fakat övülmeye değer tüm iş performansları örgütsel vatandaşlık davranışı ile belirlenen kriterlere uymayabilir (İşbaşı, 2000). George un (1991) tanımlamasına göre; örgütsel vatandaşlık davranışları rol kapsamı dahilinde ya da üzerinde niteliğe sahip, örgütün formal ödül sistemi tarafından dikkate alınmayan davranışlardır. Birey, örgüt açısından işlevselliği olan aktif ya da pasif nitelikli bu davranışları gösterip göstermemeye kendisi karar verir. Schnake (1991), davranış niteliğinin yanı sıra, davranışın yöneltildiği yeri de dikkate alarak örgütsel vatandaşlık davranışlarının bireylere, gruplara veya örgütlere yöneltilmiş işlevsel davranışlar olduğunu belirtmiştir (Kamer, 2001).

19 Organ a (1988) göre; örgütsel vatandaşlık davranışı, bireyin bir bütün olarak organizasyonun işleyişini geliştiren faaliyetlerini kapsamaktadır. Bir bütün olarak tanımlaması önemli bir nitelendiricidir. Çünkü, tek başına bir örgütsel vatandaşlık davranışı organizasyonun genel performansını geliştirici olmayabilir. Örgütsel vatandaşlık davranışları genellikle önemsiz görünen davranışlardır. Örgütsel vatandaşlık davranışının bu yönünü oy verme davranışına benzetirsek, bir tek kişinin verdiği oy, yüzeysel olarak bakıldığında son derece önemsiz görünse de, bir bütün olarak düşünüldüğünde, seçmenlerin oylarının demokratik sistemin temelini oluşturduğu açıktır (İşbaşı, 2000). III. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞININ BOYUTLARI Beteman ve Organ (1983), örgütsel vatandaşlığı oluşturan niteliklerin sınıflandırmasını yapabilmek için yöneticilerin memnun olduğu, ancak doğrudan doğruya isteyemedikleri ya da sadece bir dereceye kadar isteyebildikleri türden kimi çalışan davranışlarını içeren bir liste hazırlamışlardır. Bu çalışma sonucunda oluşturdukları ilk sınıflama, sadece diğerkamlık (altruism) ve genel uyum boyutlarını içermektedir. Sonrasında genel uyum boyutunun adı vicdanlılık olarak değiştirilmiştir. Graham ın örgütsel erdemi (civic virtue), Organ ın nezaket (courtesy) ve spotmenlik (sportsmanship) boyutlarını eklemesiyle kavramın son sınıflaması kabul edilen beş boyutlu sınıflama ortaya çıkmıştır (Kamer, 2001). 1-Diğerkamlık (Diğerlerini düşünme, özgecilik) (Altruism): Organ a (1998; 1990) göre; diğerkamlık örgüt ile ilgili bir görevde veya sorunda diğer bir çalışana yardım etmeyi içeren, isteğe bağlı davranışlardır. Hastalanan bir meslektaşının yerine onun öğrencileriyle ilgilenen bir öğretmenin, işe yeni başlayan tecrübesiz bir kişiye bilgisayar programlarını nasıl daha etkin kullanabileceği konusunda yardımcı olmaya çalışan bir mühendisin veya iş yükü ağır olan ve işiyle ilgili sorun yaşayan bir arkadaşına destek olan bir organizasyon üyesinin davranışları diğerkamlığa örnek olarak gösterilebilir. Dolayısıyla, örgüt üyelerinin iş arkadaşlarına yardımcı olması durumu en sık tekrarlanan diğerkamlık davranışı şeklidir ve sadece iş

20 arkadaşlarına değil, müşterilere, satıcılara vb. yönelik de olabilmektedir. Yardımseverlik konusunun organizasyonla ilgili olması, diğerkamlık boyutunda ifade edilmesinin başlıca kriteridir (Kamer, 2001; İşbaşı, 2000). 2-Vicdanlılık (Conscientiousness): Organ (1988) göre; vicdanlılık, örgüt üyelerinin kimi rol davranışlarını kendilerinden bekleneni aşan şekilde yerine getirmeleridir ve işe devamlılık, iş yerinde düzenli çalışma, dakiklik, dinlenme zamanlarını yerinde ve suiistimal etmeden kullanma, görevin kurallara uyma gibi davranışları içermektedir. İşe düzenli devam etme, çalışanın sözleşmeye dayalı yükümlülüğüdür, ancak devamlılığın gönüllülüğe dayandığı durumlara da sıkça rastlanmaktadır. Bir çalışanın beklenmedik hava koşullarında veya önemsiz hastalıklarında işine gelmemesi, kullanmadığı kişisel izinlerini kullanmak istemesi, özel hayatına ilişkin sorunlar nedeniyle işine bir süre devam edememesi gibi durumlar, çok sık oluşmadığı sürece, yöneticiler tarafından hoşgörü ile karşılanabilmektedir. Ancak, bu hoşgörüye rağmen, işe devamlılık konusunda kendilerinden beklenenin üzerinde bir çaba gösteren çalışanların davranışları, vicdanlılık boyutunda yer alabilecek davranışlardır (Kamer, 2001; İşbaşı, 2000). İşbaşı, diğerkamlık ile vicdanlılık arasındaki en belirgin farkın diğerkamlıkta bireyler, belirli bir kişiye yardım etmek üzere davranışta bulunmaları; vicdanlılıkta ise, belirli bir kişiye değil genel olarak örgüte yarar sağlamak üzere davranışta bulunmalarıyla açıklamaktadır (İşbaşı, 2000). 3-Sportmenlik (Sportsmanship): Organ a (1990) göre, sportmenlik, çalışanların örgüt içinde gerginliğe neden olabilecek olumsuz davranışlardan kaçınmalarını ifade eder. Sorunları gereksiz yere büyütmekten, zamanının çoğunu işiyle ilgili sorunlardan yakınarak geçirmekten, iş arkadaşlarına saygısızca davranmaktan vb. kaçınan kişinin, bu gibi davranışları sportmenliğe örnek verilebilir (İşbaşı, 2000).

21 Organizasyonlar ne kadar ustaca ve iyi niyetle yönetilirse yönetilsin, umulmadık gerginliklerin ve sorunların yaşanması kaçınılmazdır ve bu sorunlar giderek daha da artabilir. Oluşan gergin ortamdan etkilenen kişiler de şikayet etme hakkını kendilerinde görebilirler. İşte bu haklılığa rağmen, ortaya çıkan sorunları büyütmeyen ve yapıcı tavırlarıyla çözümüne katkı sağlamaya çalışan, işteki durumunun olumsuz yönlerini değil olumlu yönlerini vurgulayan ve kırıcı konuşmalardan uzak duran çalışanlar, sportmenlik boyutunda yer alan davranışlar sergilemektedirler (İşbaşı, 2000). 4-Nezaket (Courtesy): İlk kez Organ ın dile getirdiği ve tanımladığı nezaket boyutu, örgütte iş yükümlülükleri nedeniyle sürekli iletişim içinde olmaları gereken ve birbirlerinin işlerinden ve kararlarından etkilenen üyelerin sergiledikleri olumlu davranışları ifade etmektedir. Organ ın (1990) bu davranışlara verdiği kimi örnekler, önceden haberdar etme, hatırlatma, bilgi aktarma, danışma ve yapılacakları özet halinde aktarmayı içerir. Nezaket, duygusal açıdan istikrarlılığı koruyarak çatışmaları önler. Görevler konusunda önceden iletişimi sağlayarak, bağımsız çalışılacak işlerin programlanmasını ve işlerin yürümesini kolaylaştırır ( Kamer, 2001). Organ a (1990) göre; diğerkamlık ve nezaket boyutları yardımseverlik temeline dayanarak tanımlandıkları için birbirinden ayırt edilmeleri güç boyutlardır. İki boyut arasındaki en belirgin fark, yardım etme ediminin gerçekleştiği zamana ilişkindir. Diğerkamlıkta kişilerin birbirlerine bir sorun ortaya çıktıktan sonra, o soruna çözüm bulmak amacıyla yardım etmeleri söz konusudur. Nezaket boyutunda ise, öngörülen sorunun ortaya çıkmasını engellemek veya o sorunun etkilerini azaltmak amacıyla önceden somut adımlar atmayı gerektiren davranışlar vardır (İşbaşı, 2000). 5- Örgütsel Erdem (Örgütsel katılım, organizasyonun gelişimine katkıda bulunma, kendini geliştirme) (Civic Virtue): Organ ın (1990) bahsettiği son vatandaşlık davranışı boyutu olan örgütsel erdem, örgütsel katılım, tanımlanmış, geliştirilmiş ve organizasyonun politik yaşamına aktif ve sorumlu biçimde katılma biçiminde ifade edilmiştir. Bu tanımlamada yer alan sorumlu kelimesi, bu kavramın anahtar tanımlayıcısıdır. Çünkü, çalışanlar

22 organizasyonun işleyişine aktif biçimde katılıp fikirlerini açıkça ifade ederken disiplinsiz ve yapıcı olmayan davranışlarda bulunabilirler. Böylece örgütsel vatandaşlığın sportmenlik boyutuna ters düşebilirler. Bu tür davranışların örgütsel erdem boyutunda yer alması mümkün olamayacağı için sorumlu kelimesi özellikle tanımda yer almıştır. Organ a göre, iyi bir örgüt vatandaşı, yalnızca organizasyonun günlük yaşamına sorgusuzca uyum sağlamaya çalışan bir kişi olmamalı, organizasyonla ilgili tüm konularda fikir geliştirmeye çalışmalı ve geliştirdiği fikirleri ifade etmekten kaçınmamalıdır (İşbaşı, 2000). IV. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER Bu bölümde örgütsel vatandaşlık davranışlarının oluşmasında etkili olabilecek faktörler incelenmiştir. 1-Örgüte bağlılık: Örgütsel bağlılık, iş görenin örgütte kalma ve örgüt için çaba gösterme isteği ile örgütün amaç ve değerlerini benimsemesidir. Organ a (1990) göre; örgütsel vatandaşlık ile bağlılık arasındaki ilişkiyi bireyin bağlılık durumunu, bir davranış, niyet tutum, ya da güdüsel bir etkileşim olarak görüp görmemesine bağlıdır. Birey eğer bağlılığı bu şekilde görüyorsa, örgütsel vatandaşlık davranışları gösterme olasılığı daha yüksektir. Örgütsel bağlılık geliştirmiş bireylerin, mevcut durumlarını korumak ve taraf kişi ya da kurumlar arasında karşılıklı fayda kazanmak gibi amaçlarla örgütsel bir bağlılık geliştirememiş olanlara göre daha çok örgütsel vatandaşlık davranışları gösterme ihtimalleri yüksektir (Kamer, 2001). Mercan tarafından yapılan Öğretmenlerde Örgütsel Bağlılık, Örgütsel Yabancılaşma ve Örgütsel Vatandaşlık konulu tez çalışmasının sonuçlarına göre; bulunduğu okula bağlılık duyan öğretmenlerin aynı zamanda örgütsel vatandaşlık davranışı göstereceği sonucuna ulaşılamayacağı belirtilmiştir. Öğretmenlerin okula bağlılık duyguları arttıkça, huzuru ön planda tuttukları ve okul ortamını bozmamak

23 adına seslerini yükseltmedikleri, kişiliklerinden taviz verdikleri sonucuna ulaşılmıştır (Mercan, 2006). 2-Bireyin ruhsal durumu(moral): Sosyal psikoloji alanında yapılan çalışmalarda, olumlu ruhsal özelliklere sahip bireylerin daha çok örgütsel vatandaşlık davranışları gösterdikleri ve çalışanların olumlu ruh hallerinin sağlandığı durumlarda, bireylerin diğerkam davranışlarında artma olduğu saptanmıştır (Kamer, 2001). Organ a göre, iş süreçleri veya becerileri örgütsel rol performansını belirlemede önemliyken, moral faktörleri de fazladan rol davranışlarının belirleyicisidir ve bu konuda yapılan araştırmalarda, çalışanların belli bir zamandaki duygusal (affectivitiy) durumlarının onların daha çok örgütsel vatandaşlık davranışı göstermelerine sebep olduğu görülmüştür (İşbaşı, 2000). Brief ve Motowidlo ya (1986) göre, iyi bir ruh haline sahip kişi yaşadığı olumlu olayları ve deneyimleri hatırlamakta ve bu olumlu ruhsal durumuna bağlı olarak prososyal davranışları dolayısıyla da örgütsel vatandaşlık davranışlarını daha çok göstermektedir. Olumlu ruhsal duruma bağlı olarak gelişen bu davranışlar kişiyi harekete geçiren olumlu ruh halinin sürekliliğini de sağlamış olurlar. George a (1991) göre, olumlu bir ruh haline sahip birey, örgüt içindeki olaylara ve çalışma arkadaşlarına karşı olumlu bir algı içerisinde olacaktır. Ayrıca, sosyal farkındalığı da artarak prososyal davranış göstermede daha gönüllü olacaktır(işbaşı, 2000). Yücel, Öğretmenlerde Mesleki Tükenmişlik ve Örgütsel Vatandaşlık Davranışı, konulu tez çalışmasında; öğretmenin gerek genel tükenmişlik düzeyinin, gerekse tükenmişliğin alt boyutlarından olan duygusal tükenmişliğin, örgütsel vatandaşlık davranışlarıyla yüksek düzeyde alakalı olmadığını tespit etmiştir (Yücel, 2006). 3-Kişilik Özellikleri: Kişilerin hayat karşısındaki zorluklara bakış açısı, onların bir iş yapmaya ya da sürdürmeye yönelik çabalarını belirler. İyimser insanların iç motivasyonları yüksek

24 olup işlerin iyi gideceğine olan inançları yüksektir. Bir şeyler yaparsam sonuç değişir inancında olup boş vermişlik gibi bir tutum sergilemezler. İyimser özellikteki kişilerin iş yaşamlarında daha başarılı oldukları gözlenmiştir (Baltaş, 2002). Smith, Organ ve Near a (1983) göre; dışa dönük özelliğe sahip bireyler, dış çevrelerine ve sosyal uyaranlara karşı daha duyarlı oldukları için örgütsel vatandaşlık davranışlarını göstermeye daha çok yatkındırlar. İçe dönük ve daha çok nevrotik bireyler, kendi endişeleriyle fazlasıyla meşgul olmalarından dolayı başka kişilerin problemleri ve örgütün gerekleriyle ilgilenmek ve gerekli duygusallığa sahip olmadıkları için örgütsel vatandaşlık davranışlarını gösterememektedir (Kamer, 2001). İçten denetimli insanlar gerek bilgi toplamaya, gerekse de daha fazlasını isteme ve yapmaya karşı daha eğilimlidirler; buna karşılık dıştan denetimli insanlar ise kendilerinden beklenileni yerine getirecek kadar bir çaba sarf ederler (Balay, 2000). 4-İşe karşı tutumlar ve iş tatmini: İş tatmini en basit şekliyle, iş görenin işine karşı gösterdiği genel tutumdur. Kişinin, işine karşı göstereceği tutumu olumlu ve olumsuz olabileceğinden, iş tatmini kişinin iş deneyimleri sonucunda ortaya çıkan olumlu ruh hali, olumsuz tutumu ise iş tatminsizliğidir (Erdoğan, 1996). Bir örgütte çalışma koşullarının bozulduğunu gösteren en önemli kanıt iş tatmininin düşmesidir. İş tatminsizliği sonucu grevler, işi yavaşlatma, disiplin sorunları, performansı yavaşlatma gibi problemler gözlenmektedir (Ege, 2000). Rol gereklerini yerine getirmeyen çalışanlar, örgütsel vatandaşlık davranışlarını hiç sergilemeyeceklerdir. Karşılıklılık ilkesine göre bireyler, kendilerine iyiliği dokunanlara karşılık verme eğilimindedirler. Bireyin işinden duyduğu etki olumlu ise yani iş tatmini varsa, birey duyduğu bu olumlu etkiyi çevresine yansıtmakta ve iş yerini kendisini mutlu eden bir ortam olarak görerek, etrafındakilere daha yardımsever davranmaya yönelmektedir (Dyne, Graham & Dienesch, 1994).

25 Ünal, Öğretmenlerde İş Doyumu ve Örgütsel Vatandaşlık konulu tez çalışmasında, iş doyumunun örgütsel vatandaşlık davranışına direkt bir etkisi olmamakla birlikte dolaylı olarak toplam etkisini (standart beta değeri) %14 bulmuştur. Bütün faktörler arasında; öğretmenin kıdeminin toplam etkisi ele alındığında, örgütsel vatandaşlık davranışlarının oluşmasında en önemli faktör olduğu sonucuna varmıştır (Ünal, 2003). 5-Örgütsel adalet: Örgütsel vatandaşlık davranışını güdüleyen faktörlerin incelendiği çalışmalarda (Organ, 1998, 1990) en çok vurgulanan bilişsel faktörün, çalışanların adalete ilişkin algılamaları olduğu görülmektedir. Örgütsel adalet; dağıtım adaleti, prosedür adaleti ve etkileşim adaleti olmak üzere üç açıdan değerlendirilmektedir. Dağıtım adaleti; görevler, hizmetler, fırsatlar, ödüller, cezalar, statüler, ücretler, terfiler vb. gibi kazanımların çalışanlar tarafından adil olarak algılanmasıdır. Prosedür adaleti; bir örgütte amaca ulaşmak için alınacak kararlarda kullanılacak olan en önemli araçların yani prosedürlerin adil uygulanmasına yönelik olan adalet şeklidir. Etkileşim adaleti; yöneticilerin, biçimsel prosedürleri kabul ettirme ve uygulatmaları sırasında sergiledikleri adil davranışları kapsamaktadır. Alınan kararların dayandığı sebeplerin açıklanması ve bu amaçla çalışanlarla dürüst ve samimi bir iletişim kurulması, onların algılarını olumlu yönde etkilemektedir (İşbaşı, 2000). Organ a (1998) göre; çalışanların işe ve iş ortamına yönelik tutumları bilişsel ve duygusal tutumlar şeklinde olmaktadır. İş tatmini ölçümlerinin yansıttığı bilişsel süreç, algılanan adalete ve eşitliğe dayanmaktadır. Schnake in (1991) ve diğer araştırmacıların ortak görüşüne göre de; bireyler, adaletsizliği algıladıkları zaman üretim hızını ve kalitesini düşürmek yerine örgütsel vatandaşlık davranışları gibi gönüllülüğe dayalı davranışlarını azaltmakta ya da saklama eğilimi göstermektedirler (İşbaşı, 2000).

26 Bireyler arası etkileşimde karar organının ya da amir konumundaki kişinin davranışlarının çalışanlar tarafından adil olarak değerlendirilmesi, örgüt yararına davranışların artmasına neden olmaktadır. Bunlar; dürüstlük, içtenlik, taraf tutmama ve saygı gibi özelliklerdir (Kamer, 2001). Atalay, Örgütsel Vatandaşlık ve Örgütsel Adalet konulu tez çalışmasında; örgütsel adalet faktörünün, örgütsel vatandaşlık davranışının ortaya çıkmasında dolaylı etkiye sahip olduğunu tespit etmiştir. Örgütsel vatandaşlık davranışını güçlendirmek için örgütsel vatandaşlık davranışlarını etkileyen diğer faktörlere önem verilmesini önermektedir (Atalay, 2005). 6-İhtiyaçlar: Schnake ye (1991) göre bireylerin, onları belirli bir şekilde hareket etmeye yönelten, tamamıyla içsel bir güdüyle ortaya çıkan birtakım ihtiyaçları vardır. İnsan davranışlarını etkileyen bu ihtiyaçlardan olan sosyal kabul ihtiyacının ve başarma gereksiniminin, bireylerde rol gereklerini aşan davranışlara neden olabileceği saptanmıştır. Başarı odaklı kişiler, performanslarından ileri derecede tatmin olmakta ve üstün olma ihtiyaçlarını giderebilmek için örgütsel vatandaşlık davranışları sergileyebilme ihtimalleri de arttırmaktadır (Kamer, 2001). Keskin, Öğretmenlerde Çalışma Değerleri ve Örgütsel Vatandaşlık konulu tez çalışmasında; öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışları gösterme sebeplerinin % 42 si açıklanabilmiştir. Örgütsel vatandaşlık davranışlarını açıklayan birinci derece faktörler; kişilerin özgüven duyguları, okul yönetimine karşı olan olumlu adalet algılamaları, yardımlaşmaya verdikleri değer, kişisel gelişime verdikleri değer, alınan kararlara etki etme ve kararlarda etkili olma imkânları, kabul görme ve farkına varılma imkânları olarak bulunmuştur (Keskin, 2005). 7-İşin özellikleri: Van Dyne, Graham ve Dienesch (1994) ile Organ a (1990) göre, anlamlı görev özellikleri, amir tarafından yakından izlenmenin olmadığı bir otonomi ortamı ve geri bildirim gibi sorumluluk duygusunu harekete geçirici iş özellikleri, iç kaynaklı

27 güdülerin oluşma olasılığını yükselterek örgütsel bağlılığı arttırır. Örneğin, bireyin çalışmasının örgütsel performans üzerindeki etkisini anlaması, aidiyet ve sorumluluk duygusu oluşturarak vatandaşlık davranışlarının oluşmasını sağlar (Kamer, 2001). 8-Liderin özellikleri ve buna bağlı olarak örgüte duyulan güven: Liderin davranışlarının, astların rol gereklerinin üstünde davranış göstermelerinde büyük etkisi bulunmaktadır (Kamer, 2001). Smith, Organ ve Near (1983) lider desteğinin örgütsel vatandaşlık davranışının vicdanlılık boyutuyla doğrudan, diğerkamlık boyutuyla da iş tatmini vasıtasıyla dolaylı olarak ilişkili olduğunu saptamışlardır. Lider desteğinin bazı örgütsel vatandaşlık davranışları ortaya çıkarması karşılıklılık ilkesiyle açıklanmaktadır (Kamer, 2001). Organ (1990) çalışanların, yöneticileri hakkında dürüst ve adil davrandıkları şeklindeki değerlendirmelerinin onların karşılık verme düşüncesiyle farklı bir performans şekli olan vatandaşlık davranışları göstermelerine neden olduğunu belirtmiştir (İşbaşı, 2000). 9-Yaş, Kıdem ve hiyerarşik düzey: Morrison a (1994) göre, kıdemin artmasıyla birlikte işverene olan güven ve bağlılık artmakta buna bağlı olarak da daha fazla yükümlülük hisseden birey daha fazla aktiviteyi rol kapsamında algılayarak, örgütsel vatandaşlığa yönelik davranışları göstermektedirler. Çalışanların bağlılığını, kıdemin nasıl etkilediği incelenmiş; birinci yıl çalışanın güvenlik ihtiyacı ile beklentileri arasında denge kurmaya çalıştığı, ikinci ve dördüncü yıllar başarma ve statü arttıracak katkılar sağlamaya çalıştığı ve başarısızlık korkusu taşıdığı, beşinci yıldan sonra ise bağlılığını arttırdığı olgunluk aşamasını yaşadığı dönemlerdir. İki ve sekizinci yıllar arasında, kıdemin bireylerin bağlılıklarının artmasına sebep olduğu buna bağlı olarak da rol gereklerini aşan davranışlara sebep olduğu saptanmıştır (Kamer, 2001). Dönder, Öğretmenlerin Örgütsel Vatandaşlık Davranışları ve Bürokrasi konulu tez çalışmasında; örgütte otoritenin hiyerarşik kullanımı arttıkça ilişkilerin resmileştiğini ve bunun sonucunda öğretmenlerin uzmanlaşmak isteklerinin azaldığını,

28 öğretmenlerin kıdemleri arttıkça, örgütsel vatandaşlık davranışlarını daha fazla sergiledikleri sonucuna ulaşmıştır (Dönder, 2006). 10- Örgütün özellikleri: Van Dyne, Graham ve Dienesch a (1994) göre; çalışanlar, örgütlerinin kaliteli ürün ve servislere değer verdiğini düşünürlerse, yüksek kaliteye neden olacak davranışları daha çok gösterirler; katılıma önem verdiğini düşünürlerse, bağlanma ve katılımcı vatandaşlık davranışlarını daha çok gösterirler. Yine yeniliğe ve işbirliğine önem verdiğini düşünürlerse, yenilikçi ve işbirlikçi davranışları arttırırlar. Sosyal olarak istenen değerlerin örgüt kültürü için önemli olduğunu algılayan bireyler buna bağlı olarak örgütsel vatandaşlık davranışlarını daha çok gösterecektir(kamer, 2001). 11-Örgütsel vizyon: Vizyon, örgütün değerlerinin, amaç ve hedeflerinin bir ifadesidir. Çalışanlara vizyon sunmak daha çok çalışmalarını sağlamak için onları yönlendirmektir. Bir vizyona bağlandığını hisseden iş gören ise daha çok çalışma eğilimi gösterecektir (Balay, 2000). Başarılı bir okul yöneticisi, öğretmenleri ortak bir eğitim vizyonu etrafında toplayabilmeli ve her öğretmenin bu vizyon içinde rolünü görebilmesini sağlamalıdır. Okulların etkililiği, yöneticinin bu vizyoner liderlik özelliğine bağlıdır. Kendini örgüt içinde vizyonun bir parçası olarak gören öğretmen kendini daha güçlü hissederek örgüt yararına daha çok çalışma içine girecektir (Özden, 1999). 12-Karara katılım: Katılım, öğretmenlerin stratejik kararlar üzerinde etkili olmalarıdır. Stratejik kararlar, içsel güdülenmeyi sağlayarak öğretmenlerin başarı için daha çok çaba sarf etmelerine neden olmaktadır. Böylece hem karara katılan hem de daha etkili olan öğretmen, kısa dönemde belli kararlara, uzun dönemde ise örgüte bağlılık duyarak, daha çok çaba içerisinde olmaktadır. Ayrıca karara katılımın sağlandığı okullardaki öğretmenlerin, daha yüksek düzeyde öz saygı ve okulu sahiplenme duygusu yaşadığı ve öğrencileriyle daha fazla etkileşim içinde oldukları bulunmuştur (Balay, 1999).

29 13-Kişi örgüt bütünleşmesi: Bir örgütte en önemli faktör insan faktörüdür. Çünkü örgütün yapısını oluşturan, şekillendiren, teknolojiyi kullanan, oluşturan insandır. Örgütte bulunan çalışanların örgütsel amaçlar doğrultusunda çalışmaları, kişi örgüt bütünleşmesini göstermektedir. Modern davranış bilimleri bireyleri, örgüt içinde birleştirmek ve grup içinde istenir kişiliğe sahip olma yönünde yol gösterici bir eğilimdedir. Birey örgüt içinde gereken sosyal değerlere ne kadar çok uyarsa o ölçüde örgüt ile bütünleşmiş olacaktır. Yöneticinin görevi, aynı özelliklere ve uyuma sahip insanları bir araya getirerek, örgütsel kültür ve davranış yönünde yeniden sosyalleştirmek olduğu gibi, insan- örgüt ilişkileri doğrultusunda da daha verimli ve örgütsel çalışma düzeni ile daha uyumlu bir yönde çalışanları güdülemektir. Kişi-örgüt bütünleşmesi; çalışanlar arasındaki etkileşimin arttığı, karşılıklı yardım ve sosyal tatmin derecesinin en üst düzeyde olduğu, işten kaçma ve iş gücü devrinin en alt düzeyde olduğu ve üretim seviyesinin en üst düzeyde gerçekleştiği bir ortam oluşturduğu için çok önemli bir durumdur (Oktay 1996). V. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK İLE BENZER NİTELİKTE OLAN DAVRANIŞLAR Örgütsel vatandaşlık davranışı gibi iş performansını değerlendirmede dikkate alınmayan, ancak uzun dönemde örgütsel etkinliği etkileyen benzer davranışlar vardır. Bu davranışlar; örgütsel spontanlık (organizational spontaneity), psikolojik kontratlar (psychological contracts), rol davranışları (role behaviors) ve sosyal temelli örgütsel davranışlar (prosocial organizational behaviors) olarak ele alınabilir (Kamer, 2001). 1-Örgütsel spontanlık: Kişinin özgür iradesine dayanan ve gönüllülüğe dayalı olan, rol tanımlarında yer almayan ancak örgütsel hedeflere ulaşmayı destekleyen davranışlardır. İş arkadaşlarına yardımcı olma, iyi niyetle yaklaşma, kurumu koruma, yapıcı önerilerde bulunma bu tür davranışlara örnektir. Örgütsel vatandaşlık ile örgütsel spontanlık davranışları arasındaki temel fark; örgütsel vatandaşlık davranışları formal ödül sistemi tarafından dikkate alınmayan aktif ve pasif nitelikteki davranışları içerirken, örgütsel spontanlık

30 davranışları, formal ödül sistemi tarafından dikkate alınabilen sadece aktif davranışları içermektedir. Örneğin bir şirkette öneri kutusuna atılan çeşitli öneriler arasından seçilecek olan davranış ödüllendirilecekse, bireylerin burada öneride bulunmaları örgütsel spontanlıktır ve aktif bir harekettir. Örgütsel vatandaşlıkta ise bireyler şikayet edebilecekken etmeme gibi pasif davranışları da gösterirler (Kamer, 2001). 2-Psikolojik kontratlar: İnsanlar, bir örgüte katılırken, bir takım yararlar beklerler. Örneğin, bir işe giren kişi, bunun karşılığında bir takım maddi (para, mal) ve manevi (saygınlık ve statü kazanma, iş doyumu elde etme, beğenilme gibi) kazançlar umar. Örgüte katılan birey, örgütle, yetki, görev ve sorumluluklarını, örgütten kazanacağı ekonomik ve maddi haklarını belirleyen yazılı bir anlaşma imzalar. Fakat, yazılı olmayan bir anlaşmada yapılmış varsayılır. Psikolojik anlaşma olarak tanımlanan ve somut olarak varolmayan bu anlaşma, ücretler ve çalışma koşullarına ilişkin ekonomik anlaşma ya ektir. Bu yazılı olmayan anlaşma ile, çalışanlar, örgüte karşı belirli bir iş yapmayı ve sadakat göstermeyi garanti ederler; karşılığında ise, sistemden, ekonomik beklentilerin ve ödüllerin yanı sıra, güvenlik, insanca davranış, doyurucu ve medeni ilişkiler, saygınlık, statü kazanma, haklarının verilmesi ve beklentilerinin yerine gelmesi yönünde manevi destek beklerler. Örgüt sadece ekonomik anlaşmayı hesaba katar, psikolojik anlaşmaya önem vermezse, çalışanlar, işyerine olan bağlılıklarını ve ilgilerini yitirmeye başlarlar (Oktay, 1996). 3-Rol davranışları: Morrison a (1994) göre, çalışanların görevlerini yaparken gösterdikleri davranışlar, rol davranışlarıdır. Fakat, aynı işi yapan iki çalışanın algıladıkları iş kapsamları farklılık gösterebilmekte, buna bağlı olarak da rol davranışlarının kapsamı da değişebilmektedir. Çalışanın algıladığı rol kapsamı ne kadar geniş olursa, örgüt içi faaliyetlerini o derece örgütsel rolü olarak algılamaktadır. Örneğin, arkadaşlarına yardımcı olma, görevlerini gerekenin üzerinde bir dikkatle yapma gibi örgütsel vatandaşlık davranışlarını kişi, rol davranışı olarak düşünebilir ve böylece gerekenin üzerinde bir rol davranışı göstermiş olur (İşbaşı, 2000).

31 4-Sosyal temelli Örgütsel davranış (Prososyal örgütsel davranış): Brief ve Motowidlo (1986), bireyin rolünü yerine getirirken etkileşim halinde olduğu birey, grup ya da örgüte yönelik olan ve yöneltildiği birey, grup ya da örgütün yararını sağlama amacı taşıyan davranışlarına sosyal temelli örgütsel davranış adını vermişlerdir. Prososyal örgütsel davranışlar, fazladan rol ve tanımlanmış rol davranışları şeklinde geniş bir kapsama sahiptir ve örgütsel vatandaşlık davranışları bunun fazladan rol davranışları kapsamına girmektedir. Prososyal örgütsel davranışlar, bireysel veya örgütsel verimlilikte çok çeşitli davranışları içerir ve örgütsel açıdan son derece önemlidir. Başkalarıyla işbirliği kurma, organizasyonu geliştirici fikirler ortaya atma, beklenmeyen tehlikelere karşı organizasyonu koruma vb. prososyal davranışlar örgütün etkinliğini arttırırlar. Ancak, kişilerin birbirlerine yaptıkları kişisel yardımlar organizasyonun maliyetini arttırarak etkinliğinin azalmasına neden olursa, bu ve buna benzer davranışların bu durumda işlevselliğinden söz edilemez (İşbaşı, 2000; Kamer, 2001 ). Organ a (1990) göre, örgütsel vatandaşlık davranışları ile sosyal temelli örgütsel davranışlar arasındaki en belirli fark, sosyal temelli örgütsel davranışın rol davranışlarını da kapsaması ve bazen ilişkide olunan diğer kişilerin çıkarlarını gözeterek örgüte zararlı uygulamalara sebep olabilmesidir. Örgütsel vatandaşlık davranışları ise her zaman örgüt yararına olan davranışlardır (Kamer, 2001).

32 Şeki1 l: Prososyal Örgütsel Davranış Kapsamında Örgütsel Vatandaşlık Davranışı (İşbaşı, 2000) PROSOSYAL ÖRGÜTSEL DAVRANIŞLAR Örgütsel işlevselliği olan Prososyal örgütsel davranış: - Organizasyonu geliştirme yolları arama -Kendini geliştirme -Organizasyon içine her konuda yüksek düzeyde sorumluluk alma -İş arkadaşlarıyla işbirliği içinde olma -Organizasyonun çevrede olumlu izlenim oluşturmasına katkıda bulunma vb. Örgütsel işlevselliği olmayan prososyal örgütsel davranış: Organizasyon üyelerinin organizasyon amaçlarına uymayan kişisel amaçlarını gerçekleştirmek için birbirlerine yardım etmeleri-bazı üyelerin diğer bir üyeyi korumak için organizasyon kayıtlarında değişiklik yapmaları vb. Fazladan rol davranışı: Biçimsel rol tanımlarında olmayan pozitif sosyal davranışlardır. Tanımlanmış rol davranışı: Biçimsel rol tanımlarımda yer alan davranışlar. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞI VI. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞLARININ SONUÇLARI Organ(1988) a göre, vatandaşlık davranışları, örgütün sosyal mekanizmasının işlerliğini kolaylaştırdığı, anlaşmazlıkları azalttığı ve etkinliği arttırdığı için bunların sonucu olarak da performansı arttırabilir. Vatandaşlık davranışlarının örgütsel performansı arttırması sonucunda, yönetsel fonksiyonlara kaynakların tahsisi azaltılmış olur. Böylece, serbest kalan bu kaynakların (finansal ve insan kaynakları) daha verimli amaçlar için kullanılması sağlanır ve örgütsel başarı arttırılır. Örgütsel vatandaşlık davranışları ile yönetici ve çalışanların verimlilikleri artar (MacKenzie, Podsakoff & Fetter, 1991; Organ, 1988). Örgütsel vatandaşlık davranışları, takım arkadaşları ve iş grupları arasındaki aktiviteleri etkili bir şekilde koordine ederek, örgütsel performansın atmasını sağlarlar (Kamer, 2001). Örgütsel vatandaşlık davranışları ile örgütün performansındaki değişkenlik azaltılabilir ve örgütün değişen çevre koşullarına

33 adaptasyonunu kolaylaştırılabilir (Kamer, 2001). Organ a (1988) göre, örgütsel vatandaşlık davranışları, çalışılan örgüt ortamını cazip bir hale getirerek örgütün nitelikli iş gücünü çekme ve elinde tutma yeteneğini sağlar (Kamer, 2001). Vatandaşlık davranışlarının yöneticilerin performans değerlendirmelerini etkilediği saptanmıştır. Performans değerlendirme sonuçlarının terfi, transfer, eğitim, işten çıkarma gibi fonksiyonlarda rol oynadığı düşünülürse örgütsel vatandaşlık davranışlarının önemi de ortaya çıkmaktadır (Kamer, 2001). Öğretmen bağlılığı ile öğrenci başarısı arasında bir ilişki bulunmaktadır; öğretmen bağlılığı öğrenci başarısını arttırmakta aynı zamanda da öğrenci başarısından etkilenmektedir. Aktif başarılı öğrencilerle çalışan öğretmenler diğerlerine oranla daha çok bağlılık göstermektedirler. Düşük öğretmen bağlılığı ise öğrenci başarısını azaltmaktadır. Tükenmiş öğretmenler öğrencilerine karşı daha az hoş görülü olmakta ve daha fazla endişe ve bitkinlik göstererek rol davranışlarını da azaltabilmektedirler (Balay, 2000). VII. ÖRGÜTSEL GÜVEN Güven, sosyal bilimler literatüründe farklı disiplinler açısından incelenmiş bir kavramdır. Örgütsel davranış alanında güven, bireyler arası ilişkilerin ve işbirliğinin temeli olarak ele alınmaktadır. Yapılan çalışmalar, olumlu adalet algılarının örgüte ve yöneticilere karşı güven duyulmasına neden olduğunu göstermektedir (Tyler, 2000). Güven kavramı hakkında bazı tanım ve açıklamalar aşağıda sunulmaktadır. Güven, bir bireyle işbirliğine girebilmek için karşılıklı ilişki içinde bulunduğumuz bireyin, bizim çıkarlarımızı gözettiğine ya da en azından bize zarar vermeyeceğine dair belirli oranda duyduğumuz inanç olarak tanımlanmaktadır (Meyerson; Weick; Kramer, 1996). Güven, bireyin karşı tarafın kendisini etkileyen davranışlarında ve kararlarında kendisine karşı dürüst, tahmin edilebilir, açık bir şekilde davranması ve onun çıkarlarını gözetmesidir (Mishra, 1996).

34 Mayer ve arkadaşları güveni, bir tarafın diğer bir tarafa onun doğrudan kontrol edemeyeceği, izleyemeyeceği ve kendi çıkarlarıyla ilgili konularda, kendisinin beklediği gibi davranacağı yönünde, diğer tarafa karşı kendi isteğiyle savunmasız hale gelmesi olarak tanımlamaktadır (Mayer; Davis; Schoorman,1995). Hosmer ise güveni, bireyin bir olayın beklediği biçimde sonuçlanacağına dair olumlu beklentisi olarak değerlendirmektedir (Hosmer, 1995). yapıdır. Blau a (1964) göre güven, ilişkinin oluşmasına temel sağlayan çok boyutlu bir Güven, içinde diğer tarafın yardımsever bir şekilde hareket edeceği beklentisini, bu beklentiyi gerçekleştirmek için karşı tarafın kontrol edilemeyeceği, etkilenemeyeceği inancını diğer tarafa bağlılık gibi faktörleri barındırmaktadır (Konovsky, 2000). Güven; kötülüğün olabileceğini ümit etmeden diğer insanların varlığını kabul etme olarak tanımlanmaktadır. Mishra (1996) güveni; güvenilen insanlar tarafından sahip olunan kaliteye duyulan saygı, Zand (1972) ise güveni; bir davranış olarak tanımlamıştır. Güven, bir çalışma grubunun diğer kişi, grup ve örgütlerin söylediği sözlere, yaptıkları işlere ve bulundukları vaatlere güvenebilmek için genel bir beklentisi olarak tanımlanmaktadırlar (Güçlü ve Özden, 2000). Lewicki tanımları genelleyerek, güven ilişkisinin ortaya çıkabilmesi için üç durumun mevcut olması gerektiğini belirtmektedir: a) Gelecekle ilgili belirsizliğin ve riskin olması, b) gelecekle ilgili kararların ve sonuçların başkalarının davranışlarına bağlı olması, c) oluşabilecek zarar ihtimalinin, olumlu ya da faydalı durum ihtimalinden daha kuvvetli olması (Lewicki, 1996). Filozoflara göre güven, etik ve ahlaki olarak doğruluğu kanıtlanabilir davranışlardır (Tschannen-Moran ve Hoy, 2000), ekonomi terimi olarak güven ise, fiyatların ve kazançların gerçekçi bir şekilde hesaplanmasıdır (Tschannen-Moran ve Hoy, 2003). Güven kavramı ile ilgili olarak bu anlamları çoğaltmak mümkündür.

35 Güvenin tanımıyla ilgili farklılıklar vardır ancak, aslında insanların çoğu önsezileriyle güvenin ne olduğunu bilmektedirler (Hoy ve Tschannen-Moran,2003). Bireyler arası ilişkilerin en önemli unsurlarından birisi olan güven, örgütsel yaşamda da çok önemli bir yere sahiptir ve örgüsel yaşamda güvenin yerine ilişkin çalışmalara ilgi giderek artmaktadır. Bu çalışmalara özellikle de doksanlı yıllarda sık sık rastlanmaktadır. Bu çalışmalarda, örgütlerin farklı boyutlarındaki güven ortamı belirlenmeye ve örgütler bu açıdan çözümlenmeye çalışılmıştır. Ancak sosyal bilimlerdeki bir çok kavramda olduğu gibi güven kavramı konusunda da ortak bir tanıma ulaşılamamıştır. Güven ile ilgili yapılan çalışmalarda en sık vurgulanan düşünce, kavramın tanımlanmasındaki güçlüktür. Tanımlanmadaki güçlüğün yanı sıra güvene delil bulmak da zordur. Çünkü güven birden çok bireyle ilgili bir kavramdır (Ateş, 2004). Araştırmacıların yaptıkları güven tanımlarında bile güvenin içeriği ve boyutları arasında farklılık vardır (Tschannen-Moran ve Hoy, 1998). Güvenle ilgili literatürün gözden geçirilmesi pek çok farklı tanım olduğunu göstermiştir (Tschannen-Moran ve Hoy, 1998). Tanımların çoğu birey yada grupların karşılarındaki kişi yada kişilere en iyi şekilde davranacağı görüşüne dayanmaktadır. Güven ile ilgili literatür değişkendir, ancak yine de bireyler, örgütler ve toplum odaklı olsun ya da olmasın bazı ortak özellikler içermektedir (Hoy, ve Tschannen-Moran, 2003). Güven ilişkileri, bir tarafın ilgisinin diğerine, güven olmaksızın oluşmayacağı anlamına gelen birbirine bağlılık temeline dayanır (Rousseu, Sitkin, Burt, ve Camerer, 1998). Birbirine bağlılık olmazsa güvene gerek yoktur. Bir ilişkideki birbirine bağlılık savunmasızlığı doğurur ve savunmasızlık pek çok güven tanımının ortak özelliğidir (Bigley ve Pearce, 1998; Mayer, Davis ve Schoorman,1995; Mishra, 1996). Güven risk almayı ve bir insanın başka bir insana zarar verici davranışlar göstermeyeceği rahatlığına dayanan savunmasızlığı içerir (Hoy ve Tschannen-Moran, 2003). Güven, bir grubun başka bir grubun yardımsever, güvenilir, yeterli, dürüst ve açık olduğuna dair rahatlığa dayanan savunmasızlığa istekli olmasıdır (Tschannen-Moran, 1998, 2001,

36 2003). Güveni bu yönleri içeren bir tanımlamayla ele alacak olursak güvenin yönlerini de incelemek gerekmektedir. VIII. GÜVENİN YÖNLERİ 1-Yardımseverlik (Benovelence): Güvenin en kapsamlı yönü, birinin iyi olduğuna, önemsenen bir şeyin güvenilen tarafından korunacağı ya da zarar görmeyeceğine olan inanç: yardımseverlikdir (Cummıngs ve Bromıly, 1996; Hosmer,1995; Mishra, 1996). Güven, birinin savunmasızlığını başkalarının istismar etmeyeceği yada fırsat olsa bile bundan faydalanmayacağının teminatıdır (Cummings ve Bromily, 1996). Birinin yardımseverliğiyle ilgili güven eksikliği söz konusu olduğunda, enerji, tahmin ve alternetif planlar yapmakla harcandığı için üretkenlikte zararlar olmaktadır. Öğrencilerine güvenmeyen öğretmenler zamanlarının çoğunu beklenen yada hayal edilen kötü davranışları düşünmekle geçirmektedirler (Hoy ve Tschannen-Moran, 2003). 2-Güvenilirlik(Reliability): Güven, en basit düzeyde davranış tutarlılığı ve başkalarından beklentilere olan tahmin edilebilirlik ile ilişkilidir (Hosmer, 1995). Güvenilirlik, yardımseverlikle birlikte tahmin edilebilirlik duygusu oluşturur. Kişiler arası bağlılık durumunda, başka bir kişi yada gruptan bir şeye ihtiyaç duyulduğunda, bireye bunu karşılaması için güvenilebilir (Mishra, 1996). Güvenilirlik kişinin ihtiyaçlarının olumlu şekilde karşılanacağı inancını belirtir (Hoy ve Tschannen- Moran, 2003). 3-Yeterlik (Competence): İyi niyet her zaman yeterli değildir. Kişinin başkasına bağımlı olduğu ancak yapılacak işin beklentiyi karşılamayı gerektirdiği durumlarda, iyi niyetli birine maalesef güvenilmez (Mishra, 1996).