Türk İmalat Sanayinde Sektörler Bazında Verimlilik Çıktı İlişkisi: Verdoorn Yasası

Transkript

1 Türk İmala Sanayinde Sekörler Bazında Verimlilik Çıkı İlişkisi: Verdoorn Yasası Türk İmala Sanayinde Sekörler Bazında Verimlilik Çıkı İlişkisi: Verdoorn Yasası Doç. Dr. Zehra ABDİOĞLU Karadeniz Teknik Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Ekonomeri Bölümü Prof. Dr. Rahmi YAMAK Karadeniz Teknik Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Ekonomeri Bölümü Öze Bu çalışmada, Türkiye imala sanayisinin dokuz al sekörü bazında, çıkı ile verimlilik arasındaki ilişki 2005: :01 dönemi iibariyle saik ve dinamik analiz çerçevesinde es edilmişir. Elde edilen sonuçlara göre, Türkiye de dokuz sekörden sadece üün ürünleri imalaı için Verdoorn yasası geçerlidir. Anahar Kelimeler: Verdoorn Yasası, Kaldor Yasası, Verimlilik, Büyüme. The Relaionshi beween Produciviy and Ouu in he Turkish Manufacuring Indusry:Verdoorn Law Absrac In his sudy, he relaionshi beween ouu and roduciviy was esed for nine sub-secors of Turkish manufacuring indusry in he conex of he saic and he dynamic analysis for he eriod of 2005: :01. According o he resuls, Verdoorn law is valid only for he manufacure secor of obacco roducs among nine secors in Turkey. Key Words: Verdoorn Law, Kaldor Law, Produciviy, Growh. JEL Classificaion Codes: O14, O40, O47. GİRİŞ İkisadi büyüme lieraüründe üzerinde en çok durulan konulardan biri kuşkusuz ikisadi büyüme ve sanayileşme ilişkisidir. İkisadi büyüme ve kalkınmanın ancak gelişmiş bir sanayi ile sağlanacağı düşüncesi ikisa lieraüründe kabul gören bir görüşür. İkisadi büyüme ile sekörel yaı arasındaki ilişkiler ilk kez Kaldor (1966) arafından incelenmişir. Kaldor a göre sanayi sekörü ikisadi büyümenin lokomoifidir. Bu görüş daha sonraları çeşili şekillerde yorumlanarak Kaldor yasası olarak isimlendirilmişir. Kaldor a göre, arım ve hizmeler seköründe emek fazlalığının bulunması nedeniyle bu sekörlerden sanayi sekörüne yaılacak emek ransferi her üç sekörde ve dolayısıyla ekonomi genelinde üreim düzeyinin yükselmesine neden olacakır. Sanayi seköründe emek açısından beceri çeşililiği diğer sekörlere oranla daha fazla olduğundan değişen eknoloji düzeyi ve ale koşullarına ayak uydurmak daha kolay olmakadır. Bu sekördeki eknolojik faaliyeler diğer sekörlere göre daha yüksek bir öğrenme ve gelişirme oansiyeline sahiir. Sanayi sekörü, yeni ürünlerin ve eknolojilerin gelişirilmesinde ve bu yeniliklerin diğer sekörlere yayılmasında oynadığı önemli rol ile ölçeğe göre aran geirinin söz konusu olduğu bir sekördür. Sanayi seköründe ölçeğe göre aran geirinin varlığı ilk kez 1942 yılında Solomon Fabrican arafından esi edilmişir. Fabrican (1942), ABD için gerçekleşirdiği isaisiksel çalışmasında emek verimliliği ile çıkı arasında oziif bir ilişkinin varlığına işare emişir yılında ise Hollandalı bir ikisaçı olan Perus Johannes Verdoorn kısılı sayıda ülkenin üreim ve isihdam verilerine dayanarak 81 Uluslararası Ekonomik Araşırmalar Dergisi, Mayıs 2016, Cil 2, Sayı 2

2 Z. ABDİOĞLU ve R. YAMAK Fabrican ın sonucuna ulaşmışır. Yani, birçok ülkenin sanayi sekörünün büyüme oranı ile sekörde çalışan başına düşen çıkı arasında oldukça kuvveli oziif bir korelasyon elde edilmişir. Lieraürde Verdoorn yasası olarak anılan bu eoriye göre sanayi seköründeki üreim arışı bu sekördeki emek verimliliğinin armasına yol açmakadır. Kaldor ise 1966 yılında emek verimliliği ile çıkı arasında güçlü bir oziif ilişki olduğunu esi emişir. Sanayi sekörünün büyüme oranı ile sekörde çalışan başına düşen çıkı arasındaki ilişki birçok ikisaçı arafından farklı ülkeler için es edilmişir. Söz konusu ilişki bazı çalışmalarda sadece saik analiz çerçevesinde ele alınırken bazı çalışmalarda ise sadece dinamik analiz çerçevesinde incelenmişir. Ayrıca çalışmaların birçoğu çıkı ve verimlilik arasındaki ilişkiyi sadece ülke bazında es emişir. Türkiye imala sanayinde Verdoorn yasasının geçerliliğini es emeyi amaçlayan bu çalışmada, verimlilik ve çıkı arasındaki ilişki, hem saik hem de dinamik analiz çerçevesinde, imala sanayi al sekörleri iibariyle ele alınmışır. Çalışmada Türkiye imala sanayinde olam 9 sekörde (Gıda ürünlerinin imalaı, içeceklerin imalaı, üün ürünleri imalaı, eksil ürünlerinin imalaı, giyim eşyalarının imalaı, kağı ve kağı ürünlerinin imalaı, kok kömürü ve rafine edilmiş erol ürünleri imalaı, ana meal sanayi ve elekrikli eçhiza imalaı) 2005: :01 dönemi iibariyle Verdoorn yasasının geçerliliği es edilmişir. Çalışmanın bundan sonraki bölümlerinde sırasıyla eorik çerçeve, lieraür, veri sei, ekonomerik yönem ve son olarak da bulgular sunulmuşur. 1. Teori Verdoorn yasasına göre, ölçeğe göre aran geirilerden dolayı sanayi seköründeki isihdamın büyüme oranı (e), sanayi sekörü verimlilik büyüme oranına () bağlıdır. Bu durum 1 numaralı denklemde göserilmişir. e ( / ) (1/ ) (1) (1) numaralı denklemde ve ρ sabiir ve 1 / ρ, emek arz elasikiyeini gösermekedir. Çıkı büyüme oranının (q), isihdam büyüme oranı ile verimlilik büyüme oranının olamına eşi olduğu kabul edilirse 1 numaralı denklem aşağıdaki gibi yeniden yazılabilir. /( 1 ) [ /(1 )]q (2) (2) numaralı denklem Verdoorn yasasını ifade emekedir. [ρ/(1+ρ)]; Verdoorn kasayısını gösermekedir. Bu kasayı, çıkı büyüme oranında meydana gelen yüzde 1 lik bir arışın verimlilik büyüme oranını yüzde kaç arırdığını ifade emekedir. 2. Amirik Lieraür Ölçeğe göre aran geirilerden dolayı imala sanayi çıkı büyüme oranının yine aynı sekörde emek verimliliği büyüme oranını oziif yönde ekileyeceğini ileri süren Verdoorn yasası ve bu yasanın devamı nieliğinde olan Kaldor yasası birçok çalışmaya konu olmuşur. Bazı ikisaçılar yasayı sadece saik analiz, bazıları sadece dinamik analiz ve çok az sayıda olmakla birlike bazıları ise hem saik hem dinamik analiz çerçevesinde es emişlerdir. Verdoorn yasasını saik analiz kullanarak es eden çalışmalar; Harris ve Lau (1998), Harris ve Liu (1999), Yamak (2000), Aergis ve Zikos (2003), Terzi ve Olulular (2004) ve Arısoy (2008) un çalışmalarıdır dönemi iibariyle İngilere nin 10 bölgesinde olam 13 endüsri için Verdoorn yasasının geçerliliğini es eden Harris ve Lau (1998), aran geirinin üm sekörler için geçerli olduğunu belirlemişlerdir. Türkiye nin de aralarında bulunduğu 62 ülkede döneminde Verdoorn yasasını es eden Harris ve Liu (1999), Guaemala, Peru, Jaonya, Fransa ve Almanya için ölçeğe göre aran geirinin söz konusu olduğu yönünde bulgular edinmişlerdir. Yamak (2000), döneminde Türkiye de sanayi çıkısı ve reel GSMH arasında uzun dönem ilişki olduğunu ve ayrıca her iki değişken arasında çif yönlü nedensellik ilişkisi bulunduğunu esi emişir. İmala sanayinde 3 sekör için dönemi iibariyle Verdoorn yasasının geçerliliğini CES üreim fonksiyonu yardımıyla inceleyen Aergis ve Zikos (2003), Yunanisan da ara malları, ükeim malları ve makine, ekiman ve aşıma sekörlerinde Verdoorn yasasının geçerli olduğu yönünde bulgulara ulaşmışlardır. Terzi ve Olulular (2004), Türkiye de 1987:2-2001:3 dönemi 82 Inernaional Journal of Economic Sudies, May 2016, Vol:2, Issue:2

3 Türk İmala Sanayinde Sekörler Bazında Verimlilik Çıkı İlişkisi: Verdoorn Yasası iibariyle GSMH ve sanayi üreim endeksi arasındaki nedensellik ilişkisinin oziif ve çif yönlü olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Arısoy (2008), döneminde Türkiye de sanayi seköründeki büyümenin uzun dönemde emek verimliliğini arırdığını, Verdoorn yasasının geçerli olduğunu esi emişir. Verdoorn yasasını dinamik analiz kullanarak es eden çalışmalar; Kennedy (1969), Cris ve Tarling (1973), Vaciago (1975), Rowhorn (1975), Aeşoğlu (1993), Yamak ve Sivri (1997), Çaık ve Güçlü (2006) ve Libanio (2006) nun çalışmasıdır. İrlanda da döneminde imala sanayi 44 al sekör iibariyle çıkı ve verimlilik arışı arasındaki ilişkiyi es eden Kennedy (1969), üm sekörler için Verdoorn yasasının geçerli olduğunu esi emişir. Cris ve Tarling (1973), gelişmiş ekonomilerde ve dönemlerinde sanayi seköründe isihdam büyüme oranının verimlilik büyüme oranını oziif olarak ekilediğini ileri sürmüşlerdir. Vaciago(1975), döneminde gelişmiş ekonomilerde ölçeğe göre aran geirinin hızlı gelişen ekonomiler açısından gelişmeke olan ekonomilere göre daha düşük bir öneme sahi olduğunu esi emişir. Cris ve Tarling (1973) ve Kaldor (1966) un bulgularını eleşiren Rowhorn (1975), farklı ekonomik yaılara sahi olan ülkelerin aynı modelde ele alınması sonucu ahmin edilen kasayıların gerçeği yansımayacağını ifade emişir. Aeşoğlu (1993), döneminde ABD de uzun dönem reel sanayi çıkısının büyüme oranı yüzde 1 arığında sanayi isihdam büyüme oranının yüzde 0.7, olam reel çıkı büyüme oranının ise yüzde 0.4 oranında bir arış sağladığını belirlemişir. Kaldor yasasının Türkiye de geçerli olu olmadığını yaay kesi veriler alında es eden Yamak ve Sivri (1997), sanayi sekörünün genel ikisadi büyümeyi oziif, hizmeler sekörünün ise negaif yönde ekilediği, ayrıca arım sekörünün büyüme üzerinde her hangi bir ekisinin olmadığı sonucuna ulaşmışlardır. Çaık ve Güçlü (2006), Türkiye de döneminde NUTS-3 düzeyinde mekansal ekiler modeli alında çıkı ve verimlilik büyüme oranı arasında oziif bir ilişki olduğunu, ancak bölgelerdeki verimlilik arışını hızlandıran herhangi bir anlamlı yayılma ekisinin bulunmadığını gösermişlerdir. Libanio (2006), 7 Lain Amerika ülkesinde dönemi iibariyle Verdoorn kasayısının 0.41 ile 0.66 değerleri arasında değişiğini ve bu ülkelerin imala sanayinde aran geirinin söz konusu olduğunu ifade emişir. Verdoorn yasasını hem saik hem dinamik olarak es eden çalışmalar ise McCombie ve Ridder (1984), Leon-Ledesma (2000) ve Knell ve Raymen (2001) in çalışmalarıdır. McCombie ve Ridder (1984), gelişmiş ekonomilerde dönemleri iibariyle Verdoorn yasasının esi sonucunda, dışsal ölçek ekonomilerinin imala sanayinde verimlilik düzeyinin önemli bir gösergesi olduğu yönünde bulgulara ulaşmışır döneminde İsanya da 17 bölge için ölçeğe göre aran geirinin geçerliliğini araşıran Leon-Ledesma (2000), imala sanayi ve hizmeler seköründe ölçeğe göre aran geirilerin söz konusu olduğunu belirlemişir. Kaldor-Verdoorn yasasını 1990 lı yıllarda 10 Avrua Birliği ülkesi, ABD ve Jaonya için es eden ve ayrıca olam 12 ülkenin 22 endüsri dalında da söz konusu yasanın geçerliliği üzerinde duran Knell ve Raymen (2001), Danimarka ve Almaya hariç diğer ülkelerde, makine ve ekiman endüsrisi ile ofis makineleri ve eçhiza endüsrileri dışında üm endüsrilerde Verdoorn yasasının geçerli olduğunu belirlemişlerdir. Verdoorn yasası ile ilgili lieraür olu olarak değerlendirildiğinde farklı ülke ve farklı ekonomerik yönemler ile çalışmaların çoğunda yasanın kabul edildiği görülmekedir. 3. Veri Sei, Ekonomerik Yönem ve Bulguların Değerlendirilmesi 3.1. Veri Sei Verdoorn yasasının geçerliliğini saik ve dinamik analizler çerçevesinde 2005: :01 dönemi iibariyle hem olam imala sanayi hem de 9 imala sanayi al sekörü için es emeyi amaçlayan bu çalışmada kullanılan veri sei Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası ndan edinilmişir. Çalışmada her bir sekör için reel çıkı (X) değişkeni, çalışılan saa başına üreim endeksi olarak ele alınırken, verimlilik (Y) değişkenini emsilen çalışan kişi başına üreim endeksi kullanılmışır. Tüm seriler öncelikle X12-ARIMA yönemi ile mevsimselliken arındırılarak logarimik dönüşüme abi uulmuşlardır. 83 Uluslararası Ekonomik Araşırmalar Dergisi, Mayıs 2016, Cil 2, Sayı 2

4 Z. ABDİOĞLU ve R. YAMAK 3.2. Ekonomerik Yönem Serilerin durağan oldukları derecelerin belirlenmesi amacıyla haa erimlerinin isaisiksel olarak bağımsız ve homojen olmaları varsayımına dayanan Dickey-Fuller (1979; 1981) yaklaşımı yanında haa erimlerinin zayıf bağımlılık ve heerojenlik varsayımlarına sahi olduğunu ileri süren Phillis- Perron (1988) (PP) yaklaşımı da kullanılmışır. Augmened Dickey Fuller (ADF) esi için (3) ve (4) numaralı denklemler, PP esi için (5) ve (6) numaralı denklemler ahmin edilmişir. ADF denklemlerinde olası ardışık bağımlılığın önlenmesi amacıyla Akaike Bilgi Krieri (AIC) e göre bağımlı değişkenin gecikmeli değerleri denklemin sağ arafına açıklayıcı değişken olarak ilave edilmekedir. (3), (4), (5) ve (6) numaralı denklemlerde y, durağanlığı incelenen değişkeni;,, φ ve, kasayıları; v ve μ, haa erimlerini; T, gözlem sayısını ve ise oimal gecikme uzunluğunu gösermekedir. y 1 y y v (3) y y y 1 y rend v (4) y 1 (5) y ) 1 y 1 2 ( T / 2 (6) Çalışmada Verdoorn yasasını saik olarak es emek amacıyla eş büünleşme analizinden yararlanılmışır. Türk imala sanayinde 9 al sekörde çıkı ile emek verimliliği arasındaki uzun dönem ilişkiyi analiz emek amacıyla Pesaran, Shin ve Smih (2001) in sınır esi yaklaşımı kullanılmışır. Sınır esi iki aşamadan oluşmakadır. Birinci aşamada değişkenler arasında uzun dönem ilişkinin varlığı sınanmakadır. İkinci aşamada ise birinci aşamada eş büünleşik oldukları esi edilen seriler kullanılarak kısa ve uzun dönem kasayılar elde edilmekedir. Sınır esi yaklaşımında seriler arasında uzun dönemli ilişkinin varlığının sınanması amacıyla (7) numaralı denklem ahmin edilmişir. LY 0 1LY 1 2LX 1 LY LX (7) i 0 (7) numaralı denklem farklı gecikme uzunlukları için ahmin edildiken sonra seriler arasında uzun dönem ilişkinin olmadığını ifade eden sıfır hioezi ve F isaisikleri yardımı ile es edilmekedir. Ancak buradaki ve F isaisiklerinin asimoik dağılımı sandar ve F dağılımlarına uymamakadır. Sabili rendsiz model olan (7) numaralı modelde FIII isaisiği seviye değişkenlerinin gecikmeli değerlerinin bir büün olarak sıfıra eşi olu olmadığını es emekedir. III isaisiği ise (7) numaralı denklemde bağımlı değişken gecikme kasayısının sıfıra eşi olu olmadığını es emekedir. Eğer hesalanan es isaisiği Pesaran, Shin ve Smih (2001) arafından belirlenmiş al kriik sınırın alında kalırsa seriler arasında eş büünleşme ilişkisi olmadığını ileri süren sıfır hioezi reddedilememekedir. Ancak eğer hesalanan F isaisiği, üs sınır değerini aşıyorsa seriler arasında uzun dönem ilişki olduğu sonucuna ulaşılmakadır. Hesalanan F isaisiğinin al ve üs kriik sınırlar arasında kalması durumunda ise uzun dönem ilişki hakkında herhangi bir karar verilememekedir. Pesaran sınır esi ile çeşili sınamalar sonucunda seriler arasında uzun dönem ilişki esi edildiken sonra uzun ve kısa dönem kasayılar elde edilmekedir. ARDL(,q) (Auoregressive Disribued Lag) modeli (8) numaralı denklemde göserilmişir. LY q 0 LY i 0 LX u (8) (8) numaralı denklemde, ve kasayıları; ve q oimal gecikme uzunluklarını gösermekedir. Sınır esi yaklaşımında ARDL(,q) modeli yardımı ile uzun dönem kasayıları ahmin edilmekedir. Uzun dönem kasayısı (9) numaralı eşilike göserildiği gibi hesalanmakadır. 84 Inernaional Journal of Economic Sudies, May 2016, Vol:2, Issue:2

5 Sabili Trendli Sabili Trendsiz Türk İmala Sanayinde Sekörler Bazında Verimlilik Çıkı İlişkisi: Verdoorn Yasası q Uzun dönem kasayı (9) Uzun dönem kasayıların ahmin edilmesinden sonra (10) numaralı denklemde ifade edilen haa düzelme modeli kurularak kısa dönem kasayılar elde edilir. LY q 0 1EC 1 LY LX (10) i 0 (10) numaralı denklemde, ve kasayıları; ve q oimal gecikme uzunluklarını ve EC, haa düzelme erimini ifade emekedir. Bağımsız değişkenden bağımlı değişkene doğru nedensellik ilişkisinin varlığını es emek amacıyla haa düzelme eriminin kasayısı ve/veya bağımsız değişkenin gecikmeli değerlerine ilişkin kasayıların birlike anlamlılık esleri (Wald esi) dikkae alınmakadır. Verdoorn yasasını dinamik olarak es emek amacıyla Granger nedensellik esi kullanılmışır. (11) ve (12) numaralı denklemler kullanılarak nedensellik ilişkisi denklemlerde yer alan bağımsız değişkenlerin gru halinde F esi yardımı ile es edilmesi sureiyle oraya konulmakadır. (11) ve (12) numaralı denklemlerde Y ve X, değişkenleri; β, α, δ, π, θ ve λ, kasayıları;, m, n ve r, oimal gecikme uzunluklarını ve ε ve v ise haa erimlerini gösermekedir. LY LX m LY LX (11) 0 n r LX LY (12) Bulguların Değerlendirilmesi Tablo 1 ve Tablo 2 sırasıyla Türkiye imala sanayinde olam 9 sekör için reel çıkı (X) ile verimlilik (Y) serilerine ilişkin ADF ve PP esi sonuçlarını gösermekedir. ADF ve PP esi birlike değerlendirildiğinde çok sayıda al seköre ilişkin çıkı ve verimlilik serilerinin birinci farkında durağan olduğu gözlenmekedir. Bunun yanı sıra, bazı al sekörler iibariyle serilerin seviyesinde durağan olduğu söylenebilir. Tablo 1: Augmened Dickey Fuller Birim Kök Tesi Sekör LY LX ΔLY ΔLX Tolam imala sanayi (0) (0) (0) a (0) a Gıda ürünlerinin imalaı (0) a (0) (3) a (2) a İçeceklerin imalaı (3) (0) (0) a (0) a Tüün ürünleri imalaı (5) (4) c (3) a (3) a Teksil ürünlerinin imalaı (1) (1) (3) a (3) a Giyim eşyalarının imalaı (0) (0) (0) a (3) b Kağı ve kağı ürünlerinin imalaı (0) (1) (0) a (0) a Kok kömürü ve rafine edilmiş erol ürünleri imalaı (0) (0) (0) a (4) Ana meal sanayi (0) b (0) (0) a (0) a Elekrikli eçhiza imalaı (5) (0) (4) c (4) c Tolam imala sanayi (1) c (1) (0) a (0) a Gıda ürünlerinin imalaı (0) b (0) c (3) a (3) a İçeceklerin imalaı (3) (0) (0) a (0) a Tüün ürünleri imalaı (0) b (4) (4) a (3) a Teksil ürünlerinin imalaı (1) c (1) c (0) a (3) a Giyim eşyalarının imalaı (0) b (3) b (0) a (3) c Kağı ve kağı ürünlerinin imalaı (0) (0) b (0) a (0) a Kok kömürü ve rafine edilmiş erol ürünleri imalaı (0) (0) (0) a (4) Ana meal sanayi (0) c (0) c (0) a (0) a Elekrikli eçhiza imalaı (5) c (5) c (4) (4) No: ADF eslerinde aranez içindeki rakamlar AIC e göre belirlenmiş olan gecikme uzunluklarını, Δ fark oeraörünü, a, 0.01; b, 0.05 ve c ise 0.10 seviyesinde serinin durağan olduğunu ifade emekedir. Kriik değerler MacKinnon (1996) a aiir. 85 Uluslararası Ekonomik Araşırmalar Dergisi, Mayıs 2016, Cil 2, Sayı 2

6 Sabili Trendli Sabili Trendsiz Z. ABDİOĞLU ve R. YAMAK Tablo 2: Phillis-Perron Birim Kök Tesi Sekör LY LX ΔLY ΔLX Tolam imala sanayi a a Gıda ürünlerinin imalaı a a a İçeceklerin imalaı a a Tüün ürünleri imalaı c a a Teksil ürünlerinin imalaı a a Giyim eşyalarının imalaı a a Kağı ve kağı ürünlerinin imalaı a a Kok kömürü ve rafine edilmiş erol ürünleri imalaı a a Ana meal sanayi b a a Elekrikli eçhiza imalaı c a a Tolam imala sanayi a a Gıda ürünlerinin imalaı a b a a İçeceklerin imalaı a a Tüün ürünleri imalaı b a a Teksil ürünlerinin imalaı a a Giyim eşyalarının imalaı a a Kağı ve kağı ürünlerinin imalaı b a a Kok kömürü ve rafine edilmiş erol ürünleri imalaı a a Ana meal sanayi c c a a Elekrikli eçhiza imalaı a a No: a, 0.01; b, 0.05 ve c ise 0.10 seviyesinde serinin durağan olduğunu ifade emekedir. Kriik değerler MacKinnon (1996) a aiir. Bazı al sekörler iibariyle çıkı ve verimlilik serilerinin farklı düzeylerde durağan olmaları Verdoorn yasasının saik olarak analiz edilmesi amacıyla kullanılacak olan eş büünleşme yöneminin Pesaran, Shin ve Smih (2001) in sınır esi yaklaşımı olarak seçilmesini gerekli kılmışır. Sınır esi yaklaşımı için gecikme uzunluklarının esiinde AIC yönemi kullanılmışır. Ayrıca her bir modele ilişkin LM(1) (Breusch-Godfrey Lagrange Mulilier) ve LM(4) esi sonuçlarına bakılarak seçilen oimal gecikme uzunluğunun uygunluğu konrol edilmişir. Tablo 3: Sekörler Bazında Sınır Tesi için F ve İsaisikleri Sekörler LM(1) LM(4) F III III Eş büünleşme Tolam imala sanayi yok Gıda ürünlerinin imalaı yok İçeceklerin imalaı yok Tüün ürünleri imalaı var Teksil ürünlerinin imalaı c yok Giyim eşyalarının imalaı yok Kâğı ve kâğı ürünlerinin c yok imalaı Kok kömürü ve rafine yok edilmiş erol ürünleri imalaı Ana meal sanayi a yok Elekrikli eçhiza imalaı yok No: F ııı esi için %5 anlamlılık düzeyinde al kriik değer I(0), 4.94 ve üs kriik değer I(1), 5.73 ür. ııı esi için %5 anlamlılık düzeyinde al kriik değer I(0), ve üs kriik değer I(1), dir. Tablo 3, olam imala sanayi ve imala sanayinin 9 al sekörü için sınır esi kasamında elde edilen Fııı ve ııı isaisiklerini gösermekedir. Gerek F ve gerekse de isaisikleri Pesaran, Shin ve Smih (2001) in ablo kriik değerleri ile karşılaşırıldığında olam imala sanayi için verimlilik ve çıkı arasında uzun dönem ilişkinin esi edilmediği ablodan gözlenmekedir. Al sekörler iibariyle uzun dönem ilişkiye bakıldığında 9 sekör arasında sadece üün ürünleri imalaına ilişkin çıkı ve verimlilik serilerinin eş büünleşik olduğu ablodan izlenmekedir. Türk imala sanayinde olam 9 sekörde Verdoorn yasasının saik analizi çerçevesinde ele alınan eş büünleşme analizi sonuçları, üün 86 Inernaional Journal of Economic Sudies, May 2016, Vol:2, Issue:2

7 Türk İmala Sanayinde Sekörler Bazında Verimlilik Çıkı İlişkisi: Verdoorn Yasası ürünleri imalaı dışındaki al sekörlerde verimlilik ile çıkı arasında uzun dönem ilişki olmadığını gösermişir. Verdoorn yasası çerçevesinde çıkı ve verimlilik serileri arasında uzun dönem ilişki olduğu esi edilen üün ürünleri imalaına ilişkin ARDL(,q) modelinin seçimi gerçekleşirilmişir. Tablo 4 de seçilen modelin ARDL(3,3) olduğu ablodan izlenmekedir. Tablo 4: Tüün Ürünleri İmalaı İçin ARDL(3,3) Modeli Değişkenler Kasayılar Sd. Haa -isaisiği Prob. LY(-1) b LY(-2) LY(-3) LX a LX(-1) a LX(-2) LX(-3) Sabi R LM(1) Düzelilmiş R LM(4) F-isaisiği Whie Prob(F-isaisiği) Jarque-Bera No: a ve b sırasıyla kasayıların 0.01 ve 0.05 düzeyinde anlamlı olduğunu ifade emekedir. Grafik 1, ARDL(3,3) modeli için ardışık haa erimlerinin kümülaif olamına dayanan CUSUM ve ardışık haa erimlerinin karelerinin kümülaif olamına dayanan CUSUM Q grafiklerini gösermekedir. Grafiklerden gözleneceği üzere model kararlı bir modeldir. Diğer bir ifadeyle yaısal kırılma söz konusu değildir CUSUM 5% Significance Grafik 1: CUSUM ve CUSUM Q Grafikleri CUSUM of Squares 5% Significance Tablo 5 de seçilen ARDL modeline dayanan uzun dönem esneklik kasayıları ve sandar haaları sunulmuşur. Sabi erimin isaisiksel olarak anlamlı olmadığı ancak Verdoorn kasayısının yüksek düzeyde anlamlı olduğu esi edilmişir. Verdoorn kasayısına göre çıkıda meydana gelen yüzde 1 lik bir arış emek verimliliğini yüzde 0.76 arırmakadır. Tablo 5:Tüün Ürünleri İmalaı İçin Uzun Dönem Kasayılar Değişkenler Kasayılar Sd. Haa -isaisiği Prob. LY a Sabi No: a, ilgili kasayının 0.01 düzeyinde anlamlı olduğunu ifade emekedir. Tablo 6 da üün ürünleri imala sanayine dair kısa dönem dinamikleri haa düzelme modeli kasamında araşırılmışır. Haa düzelme kasayısının negaif ve isaisiksel olarak 0.05 düzeyinde anlamlı olduğu ablodan görülmekedir. Aynı şekilde çıkı değişkenine ai Wald esi bulgusu da üün ürünleri imalaı iibariyle çıkı büyüme oranından verimlilik büyüme oranına doğru nedensellik ilişkisi olduğunu kanılamakadır. 87 Uluslararası Ekonomik Araşırmalar Dergisi, Mayıs 2016, Cil 2, Sayı 2

8 Z. ABDİOĞLU ve R. YAMAK Tablo 6:Tüün Ürünleri İmalaı İçin Haa Düzelme Modeli İsaisik Prob. Haa düzelme kasayısı b Wald (F) (LX LY) a LM(1) LM(4) Whie Jarque Bera No: a ve b sırasıyla 0.01 ve 0.05 düzeyinde ilgili isaisiğin anlamlı olduğunu ifade emekedir. Türk imala sanayinde Verdoorn yasasının dinamik analizi Granger nedensellik esi ile gerçekleşirilmişir. Her bir sekör için çıkı ve verimlilik büyüme oranlarının kullanıldığı nedensellik esi sonuçlarına göre çıkı büyüme oranından verimlilik büyüme oranına doğru nedensellik ilişkisi sadece eksil ürünlerinin imalaı için geçerlidir. Zayıf olmakla birlike ana meal sanayi ile kok kömürü ve rafine edilmiş erol ürünleri imalaı için de çıkı büyüme oranından verimlilik büyüme oranına doğru nedensellik ilişkisi olduğu söylenebilir. Tablo 7: Granger Nedensellik Tesi Sekör LM(1) LM(4) Whie Çıkı Verimlilik Verimlilik Çıkı Tolam imala sanayi Gıda ürünlerinin imalaı İçeceklerin imalaı Teksil ürünlerinin b c imalaı Giyim eşyalarının imalaı Kâğı ve kâğı ürünlerinin imalaı Kok kömürü ve raf c ed. erol ürünleri imalaı Ana meal sanayi c Elekrikli eçhiza imalaı c No: b ve c, sırasıyla ilgili isaisiğin 0.05 ve 0.10 düzeyinde anlamlı olduğunu ifade emekedir. Hem saik hem de dinamik analizler neicesinde olam imala sanayinde Verdoorn yasasının geçerli olmadığı oraya çıkmışır. Saik analiz kasamında al sekörler iibariyle ele alınan 9 al imala sanayi seköründen sadece üün ürünleri imalaı için verimlilik ve çıkı arasında uzun dönem ilişki olduğu saanmışır. Dinamik analiz çerçevesinde ise üün ürünleri imalaı ve eksil ürünlerinin imalaı iibariyle çıkı büyüme oranından verimlilik büyüme oranına doğru nedensellik ilişkisi olduğu belirlenmişir. SONUÇ Türkiye imala sanayi ve olam 9 al sekörü bazında Verdoorn yasasını 2005: :01 dönemi iibariyle es emeyi amaçlayan bu çalışmada hem saik hem de dinamik analiz kullanılmışır. Saik analiz çerçevesinde Pesaran, Shin ve Smih (2001) in sınır esi yaklaşımı ile değişkenler arasında uzun dönem ilişki olu olmadığı araşırılmışır. Sonuçlara göre olam imala sanayi için çıkı ve verimlilik arasında uzun dönem ilişkisi söz konusu değildir. Al sekörler iibariyle olam 9 al sekörden sadece üün ürünlerinin imalaı için verimlilik ve çıkı arasında uzun dönem ilişki olduğu saanmışır. Dinamik analiz çerçevesinde Verdoorn yasası, değişkenlerin büyüme oranları arasındaki nedensellik ilişkisinin incelenmesine dayanmakadır. Bu kasamda öncelikle verimlilik ve çıkının eş büünleşik olduğu ek al sekör olan üün ürünleri imalaı için haa düzelme modeli kurularak çıkı büyüme 88 Inernaional Journal of Economic Sudies, May 2016, Vol:2, Issue:2

9 Türk İmala Sanayinde Sekörler Bazında Verimlilik Çıkı İlişkisi: Verdoorn Yasası oranından verimlilik büyüme oranına doğru nedensellik ilişkisi olduğu belirlenmişir. Diğer al sekörlerde çıkı ve verimlilik büyüme oranları arasındaki ilişkinin esiinde Granger nedensellik esi kullanılmışır. Al imala sanayi sekörlerinden sadece eksil ürünlerinin imalaı için çıkı büyüme oranından verimlilik büyüme oranına doğru nedensellik ilişkisi olduğu sonucuna ulaşılmışır. Bunun yanı sıra zayıf olmakla birlike ana meal sanayi ile kok kömürü ve rafine edilmiş erol ürünleri imalaı için de çıkı büyüme oranından verimlilik büyüme oranına doğru nedensellik ilişkisi olduğu söylenebilir. Saik ve dinamik analizler neicesinde özellikle üün ürünleri imalaı için çıkı ve verimlilik arasında uzun ve kısa dönemde ilişki olduğu saanmışır. Bu kasamda çıkı büyüme oranından verimlilik büyüme oranına doğru nedensellik ilişkisinin söz konusu olduğu bu sekör iibariyle Verdoorn yasasının geçerli olduğunu ifade edebiliriz. Türkiye imala sanayinde çıkı ile emek verimliliği arasında uzun dönem ilişkinin olam 9 al sekörden sadece üün ürünleri imalaı için söz konusu olması ele alınan dönem iibariyle kama değer ve emek verimliliğinde meydana gelen dalgalanmalara bağlanabilir. Türkiye de imala sanayinde sermaye yeersizliği, eknolojik gerilik, beşeri sermaye donanımındaki eksiklik ve makroekonomik isikrarsızlık gibi nedenlerden dolayı verimlilik olumsuz yönde ekilenmekedir. 89 Uluslararası Ekonomik Araşırmalar Dergisi, Mayıs 2016, Cil 2, Sayı 2

10 Z. ABDİOĞLU ve R. YAMAK KAYNAKÇA Aergis, Nicholas and Syros Zikos (2003), The Law of Verdoorn: Evidence from Greek Disaggregaed Manufacuring Time Series Daa, The Economic and Social Review, Volume: 34, Issue:1, Arısoy, İbrahim (2008), Türkiye de Sanayi Sekörü-İkisadi Büyüme İlişkisinin Kaldor Hioezi Çerçevesinde Tes Edilmesi, Türkiye Ekonomi Kurumu Tarışma Meni, No:1, s Aeşoğlu, H. Sönmez (1993), Manufacuring and Economic Growh in he Unied Saes, Alied Economics, Volume:25, Issue:1, Cris, T. Francis and Roger J. Tarling (1973), Growh in Advanced Caialis Economies , Cambridge Universiy Press, Cambridge. Çaık, Nafiz ve Mehme Güçlü (2006), Mekansal Ekiler Alında Amirik Büyüme Modelleri: Türkiye Üzerine Bir Uygulama, Working Paers in Economics 2006, No:06, s Dickey, David and Wayne Fuller (1979), Disribuion of he Esimaors for Auoregressive Time Series wih A Uni Roo, Journal of he American Saisical Associaion, Volume: 74, Issue:366, Dickey, David and Wayne Fuller (1981), Likelihood Raio Saisics for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Economerica, Volume: 49, Issue: 4, Fabrican, Solomon (1942), Emloymen in Manufacuring, : An Analysis of is Relaion o he Volume of Producion, NBER, New York. Granger, C.W. John (1969), Invesigaing Causal Relaions by Economeric Models and Cross Secral Mehods, Economerica, Volume:37, Harris, Richard and Eunice Lau (1998), Verdoorn s Law and Increasing Reurns o Scale in he UK Regions, : Some New Esimaes Based on he Coinegraion Aroach, Oxford Economic Paers, Volume:50, Harris, Richard and Aying Liu (1999), Verdoorn s Law and Increasing Reurns o Scale: Counry Esimaes Based on he Coinegraion Aroach, Alied Economics Leers, Volume: 6, Issue:1, Leon-Ledesma, Miguel A. (2000), Economic Growh and Verdoorn s Law in he Sanish Regions, , Taylor and Francis Journals, Volume:14, Issue:1, Libanio, Gilbero (2006), Manufacuring Indusry and Economic Growh in Lain America: A Kaldorian Aroach, A Publicaion of he Carnegie Council, Kaldor, Nicholas (1966), Causes of he Slow Rae of Economic Growh of he Unied Kingdom: An Inaugural Lecure, Cambridge Universiy Press, Cambridge Kaldor, Nicholas (1975), Economic Growh and he Verdoorn Law-A Commen on Mr Rowhorn's Aricle, The Economic Journal, Volume:85, Kennedy, Kieran A. (1969), Growh of Labour Produciviy in Irish Manufacuring , h:// 2262/5962/jssisiVolXXIIParI_ df?sequence=1. Knell, Mark and Paul Raymen (2001), Srucural Change in Euroean Manufacuring Indusries and he Kaldor-Verdoorn Law, Danish Research Uni for Indusrial Dynamics, Conference aer. McCombie, John and John R. de Ridder (1984), The Verdoorn Law Conroversy: Some New Emirical Evidence Using U. S. Daa, Oxford Economic Paers, Volume:36, MacKinnon, James G. (1996), Numerical Disribuion Funcions for Uni Roo and Coinegraion Tess, Journal of Alied Economerics, Volume: 11, Inernaional Journal of Economic Sudies, May 2016, Vol:2, Issue:2

11 Türk İmala Sanayinde Sekörler Bazında Verimlilik Çıkı İlişkisi: Verdoorn Yasası Pesaran, Hashem, Shin, Yongcheol and Richard Smih (2001), Bounds Tesing Aroaches o he Analysis of Level Relaionshis, Journal of Alied Economerics, Volume:16, Phillis, Peer and Pierre Peron (1988), Tesing for a Uni Roo in Time Series Regressions, Biomerika, Volume:75, Issue:2, Rowhorn, Rober E. (1975), Wha Remains of Kaldor s Law?, The Economic Journal, Volume:85, Issue:337, Rowhorn, Rober E. (1979), A Noe on Verdoorn s Law, The Economic Journal, Volume:89, Terzi, Harun ve Sabiha Olulular (2004), Türkiye de Sanayileşme ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensel İlişki, Doğuş Üniversiesi Dergisi, Sayı:2, s Vaciago, Giacomo (1975), Increasing Reurns and Growh in Advanced Economies: A Re- Evaluaion, Oxford Economic Paers, Volume:27, Issue:2, Verdoorn, P. Johannes (1993), On he Facors Deermining he Growh of Labour Produciviy, Ialian Economic Paers, No:2, Walerskirchen, Ewald (1999), The Relaionshi beween Growh, Emloymen and Unemloymen in he EU, Euroean Economiss for an Alernaive Economic Policy, Volume:1, Issue:15,.1-9. Yamak, Rahmi ve Uğur Sivri (1997), Ekonomik Büyüme ve Kaldor Yasası: Türkiye Örneği, , İşleme Finans Dergisi, Sayı:139, s Yamak, Nebiye (2000), Coinegraion, Causaliy and Kaldor's Hyohesis: Evidence from Turkey, , Gazi Üniversiesi İİBF Dergisi, Sayı: 4, s Uluslararası Ekonomik Araşırmalar Dergisi, Mayıs 2016, Cil 2, Sayı 2