1. KEYNESÇİ PARA TALEBİ TEORİSİ

DERS NOTU 07 KEYNESÇİ PARA TALEBİ TEORİSİ, LM EĞRİSİ VE PARA TALEBİ FAİZ ESNEKLİĞİ Bugünk dersn çerğ: 1. KEYNESÇİ PARA TALEBİ TEORİSİ... 1 1.1 İŞLEMLER (MUAMELELER) TALEBİ... 2 1.2 ÖNLEM (İHTİYAT) TALEBİ... 2 1.3 SPEKÜLATİF TALEP... 3 A. Lkdte Tuzağı... 4 2. LM EĞRİSİ VE PARA TALEBİNİN FAİZ ESNEKLİĞİ... 5 EK. SPEKÜLATİF PARA TALEBİ... 12 KAYNAKÇA... 19 1. KEYNESÇİ PARA TALEBİ TEORİSİ Daha önce Keynesç para taleb teorsnn Lkdte Terchler Teors dedğmz br teorye dayandığını ve bu teornn ana hatlarını anlatmıştık. Bu bölümde, Lkdte Terchler Teorsn daha ayrıntılı br şeklde temel para taleb güdüler le brlkte göreceğz. Keynes para tutmanın neden olarak 3 adet güdü ortaya koymuştur: (1) Paranın İşlem (Muamele) Taleb (2) Paranın Önlem (İhtyat) Taleb (3) Paranın Spekülatf Taleb Şmd bunları sırasıyla görelm. 1

1.1 İşlemler (Muameleler) Taleb Para br değşm aracıdır ve nsanlar alışverşlernde, günlük şlemlernde kullanmak üzere para tutarlar. İşlemlern büyüklüğünde breyn kazandığı gelr belrleycdr. Gelrler arttıkça breyler daha çok harcama yaparlar ve bunun sonucunda da daha çok para tutmak sterler. Daha yüksek br gelr düzey, para çn daha yüksek br şlemler taleb oluşturur. Dolayısıyla, paranın şlemler taleb gelr le poztf lşkldr. 1.2 Önlem (İhtyat) Taleb Keynes, alışverşte ve günlük şlemlerde kullanmak dışında, nsanların ayrıca, sağlık veya tamr harcamaları gb acl durumlarda kullanmak çn de, htyatlı olmak anlamında, para tuttuklarını belrtmştr. Keynes tarafından bu güdüye paranın önlem (htyat) taleb adı verlmştr. Paranın önlem (htyat) talebnn, gelr le poztf, faz oranı le de negatf lşks vardır. Gelrler arttıkça breyler tedbrl olmak çn daha fazla para tutarlar. Faz oranının yükselmes le breyler bu güdü le tuttukları para mktarında azaltmaya gdeblrler çünkü faz oranı elde tutulan paranın fırsat malyetdr. 2

1.3 Spekülatf Talep Para tutma talebn belrleyen en son güdüyü Keynes, spekülatf güdü olarak belrtmştr. Keynes, devlet tahvller getr getrrken ve para herhang br getr getrmezken, breylern neden şlemler ve önlem taleplernn gerektrdğnden fazla para tutukları sorusunu sormuştur. Bunun nedenn, gelecek faz oranındak belrszlk le faz oranı ve tahvl fyatları arasındak lşk olarak belrlemştr. Keynes bu güdüyü spekülatf talep olarak adlandırmıştır. Tahvl fyatlarının düşeceğ beklents (yan faz oranının yükseleceğ beklents) le tutulan para, Keynes n spekülatf para taleb adını verdğ para talebdr. Dğer br fade le, spekülatf para taleb, lerde ortaya çıkablecek fnansal fırsatları değerlendreblmek çn tutulan paradır. Bu düşünceye göre, faz oranı ne kadar düşükse, o kadar fazla sayıda yatırımcının terch tahvl satıp paraya dönmek olacaktır. Yan, çok düşük olan faz oranlarında, hemen hemen bütün yatırımcılar faz oranlarının gelecekte yükseleceğn düşünecek ve dolayısıyla bu çok düşük faz oranlarında, neredeyse herkez çn para, terch edlen servet tutma varlığı olacaktır. Bu düşünce çerçevesnde, toplam spekülatf para bakyeler taleb, Şekl 1 de gösterldğ gb br şekl alacaktır. 3

Şekl 1 Breysel ve Toplam Spekülatf Para Taleb Eğrler A. Lkdte Tuzağı Şekl 1 e dkkat edlrse, çok düşük faz oranlarında, yukarıda kısaca anlattığımız sebepler yüzünden (ayrıntılı açıklamalar çn EK e bakablrsnz), grafk neredeyse yatay br hal almaktadır. Çünkü bu çok düşük faz oranlarında hemen hemen bütün yatırımcılarda (breylerde) şöyle br genel kanı hakmdr: yükselecek olan faz oranları yüzünden tahvllerde meydana gelecek olan sermaye 4

zararının beklenen değer, faz getrsnn (kupon ödemes) üzernde olacaktır. Bu yüzden, bu düşük faz oranlarında servet, tamamen para olarak tutulacaktır, bu yüzden bu çok düşük faz oranında toplam spekülatf para taleb sonsuza yaklaşacak, talep eğrs tamamen yatık br şekl alacaktır. Keynes bu duruma Lkdte Tuzağı adı vermektedr. Lkdte Tuzağı, çok düşük faz oranlarında spekülatf para talebnn neredeyse tamamen yatık olmasıdır. 2. LM Eğrs ve Para Talebnn Faz Esneklğ Öncek bölümde Keynesç sstemde para tutmanın 3 temel güdüsünü gördük, şmd bunları br araya getrerek toplam para taleb fonksyonunu yenden yazablrz. İşlemler (muamele) taleb ve (htyat) önlem taleb gelr le poztf, faz oranı le negatf lşkldr. Paranın spekülatf taleb se, faz oranı le negatf lşkldr. Bütün bu faktörler brleştrrsek, toplam reel para balansları talebn, aşağıdak şeklde fade edeblrz: (M/P) d = L(Y,r). Fyatların değşmedğ kısa dönem durumu ele alırsak reel para taleb le nomnal para taleb arasında br fark yoktur. Dolayısıyla, Fyatların değşmedğ kısa dönemde, aşağıdak şeklde toplam para taleb aşağıdak şeklde yazılablr: 5

M d = L(Y,r). Burada Y gelr, r se faz oranıdır. Gelrdek artış, para talebn artırır, faz oranındak artış se para talebn düşürür. Para taleb fonksyonunu, kolaylık olması çn, aşağıdak şeklde doğrusal olarak yazablrz: M d = c 0 +c 1 Y-c 2 r c 1, c 2 >0 Yukarıdak bu fonksyon toplam para talebn düz br doğru şeklnde çzebleceğmz varsaymaktadır. Denklemdek c 1 parametres gelrdek 1 brmlk artışa karşılık para talebnde meydana gelecek artışı bze vermektedr. Dğer taraftan c 2 se faz oranında br meydana gelecek 1 brmlk artışa karşılık para talebnde oluşacak azalmayı vermektedr. Daha öncek dersmzden blyoruz k, para pyasasındak denge, reel para bakyeler (balansları) arzının reel para bakyeler (balansları) talebne eşt olması durumunda meydana gelr. Fyatların değşmedğ kısa dönem durumda, reel para arzı le nomnal para arzı (veya sadece para arzı) aynıdır. O halde LM eğrs aşağıdak şeklde yazılablr: M 0 S =M d = c 0 +c 1 Y-c 2 r c 1, c 2 >0 6

Burada M 0 S fades sabt br para arzı mktarını göstermektedr. Para taleb denklemnde, c 2 parametres para talebnn faz esneklğn belrlemektedr. Para talebnn faz esneklğ şöyledr: ε = dm M dr r d d Düzenlersek, şöyle yazılablr: ε = dm dr ε = c d r M r M d ( 2) d Görüldüğü gb, para talep fonksyonu üzerndek herhang br noktada, yan herhang br faz oranı ve talep edlen para mktarı bleşmnde (yan ver r ve M d çn), para taleb fonksyonunun esneklğn (yan para talebnn faz esneklğn) belrleyen etken c 2 parametresnn aldığı değerdr. Şekl 2 ve 3 te para talebnn faz esneklğnn LM eğrsnn eğm üzerndek etks gösterlmektedr. Şekl 2 de dk olarak çzlen para taleb eğrs, düşük br para taleb faz esneklğ durumunu göstermektedr. Şekl 3 le karşılaştırılırsa görülmektedr k, para 7

talebnn faz esneklğnn düşük olması durumunda LM eğrs görel olarak daha dk br şekl alacak, yan LM eğrsnn eğm daha yüksek olacaktır. Şekl 3 te para talebnn faz esneklğnn görel olarak yüksek olduğu durum çzlmştr. Bunun sonucunda para taleb daha yatık br şeklde gösterlmektedr. Daha yatık br para taleb eğrs, aynı şeklde daha yatık br LM eğrsne sebep olmaktadır. Şekl 2 Para Taleb Faz Esneklğnn Düşük Olması ve LM Eğrsnn Eğm 8

Şekl 3 Para Taleb Faz Esneklğnn Düşük Olması ve LM Eğrsnn Eğm Para taleb eğrsnn tamamen faz esnek-olmayan olduğu durumda LM eğrsnn alacağı görünüm, Şekl 4 te gösterlmektedr (yan c 2 =0 dır). Bu durum aslında, Klask Durumu, yan klask ktsadın söyledğ durumu göstermektedr. Keynezç ktsadın ters olarak, klask ktsat para talebnn faz oranına duyarlı olmadığını, yan para taleb eğrsnn tamamen faz esnek-olmayan br eğr olduğunu söyler. 9

Şekl 4 LM Eğrs: Klask Durum Dğer br uç durum se, para taleb eğrsnn tam esnek olduğu zaman meydana gelr. Bu durum daha önce Lkdte Tuzağı olarak anlattığımız durumdan başka br durum değldr. Tam esnek para taleb durumunda, LM eğrs tam yatay br şekl alır. Şekl 5 te düşük faz oranlarında LM eğrsnn neredeyse tam olarak yatık halde gösterlmesnn sebeb, düşük faz oranında Lkdte Tuzağı nın gerçekleşeblmes durumudur. 10

Şekl 5 Lkdte Tuzağı 11

EK. Spekülatf Para Taleb Not: Derste spekülatf para taleb konusu bu detayda anlatılmamıştır. Bu yüzden sınavda aşağıdak kısımdan sorumlu değlsnz. Bu EK, lglenenler çn (eğer varsa) konulmuştur. Para tutma talebn belrleyen en son güdüyü Keynes, spekülatf güdü olarak belrtmştr. Keynes, devlet tahvller getr getrrken ve para herhang br getr getrmezken, breylern neden şlemler ve önlem taleplernn gerektrdğnden fazla para tutukları sorusunu sormuştur. Bunun nedenn, gelecek faz oranındak belrszlk le faz oranı ve tahvl fyatları arasındak lşk olarak belrlemştr. Keynes n spekülatf talep olarak adlandırdığı bu güdüyü anlamak üzere aşağıdak örneğ düşünelm. Varsayalım k geçmşte, o zamank pyasa fyatı olan 1000 TL vererek br yıl vadel br devlet tahvl aldınız. Bu aldığınız tahvln vades geldğnde (1 yıl sonunda) ödenecek 50 TL lk br kupon ödemes olsun. Bu durumda tahvln yıl sonunda sze getreceğ faz oranı nedr? Cevap %5 tr (50 TL, 1000 TL nn %5 dr). Şmd, pyasa faz oranının %10 a yükseldğn düşünelm. Bu durumda, sze yapılacak olan kupon ödemes sabt olduğu çn 1 (50 TL), elnzdek tahvln o andak pyasa fyatı ne olur? Pyasa faz oranı %10 se, ve sze yıl sonunda 50 TL ödeme yapılacak se, elnzdek tahvl pyasada ancak 500 TL den satablrsnz, dolayısıyla, elnzdek devlet tahvlnn pyasa fyatı artık 500 TL dr (çünkü sze 1 Tahvllern yıl sonunda getrecekler ödeme mktarı kupon ödemesdr ve sabttr. 12

yıl sonunda ödenecek olan 50 TL, 500 TL nn %10 dur). Böylece, ktsatta çok öneml yer olan br blgye varmış oluyoruz: faz oranı le tahvl fyatı arasında ters br lşk vardır. Pyasa faz oranı yükseldğ zaman, elnzdek tahvln pyasa fyatı düşer. Örneğmze dönersek; faz oranının %10 a yükseldğ durumda alırken 1000 TL verdğmz tahvln fyatı artık sadece 500 TL dr. Bu durum, elnzdek bu tahvl pyasada satarsanız, 500 TL sermaye zararı (500 TL ye satablyorsunuz -1000TL ye aldınız=-500 TL) edeceksnz anlamına gelr. Şmd de ters durumu düşünelm. Varsayalım k pyasa faz oranı %5 ten %2 ye düştü. Bu durumda elnzdek tahvln değer artacaktır. Yıl sonunda 50 TL sabt kupon ödemes alacağınıza göre, ve pyasa faz oranı %2 olduğuna göre, elnzdek tahvl pyasada satableceğnz mktar nedr? Cevap 2500 TL dr (çünkü 50 TL, 2500 TL nn %2 sdr). O halde görüyoruz k, faz oranında olan br düşme (örneğn %5 ten %2 ye), sze önceden 1000 TL ye almış olduğunuz tahvl pyasada 2500 TL ye satma mkânı verecektr, bu da sze 1500 TL sermaye kârı getrecektr (2500 TL ye satablyorsunuz -1000TL ye aldınız=1500 TL). Özetlersek, faz oranı düşmes mevcut tahvllerde sermaye kârına neden olacaktır. Şmd, para ve tahvl çn beklenen getry belrleyelm. Para nın beklenen getrs= 0 13

Tahvln beklenen getrs = faz getrs (= r)+ beklenen sermaye kârı veya faz getrs (= r)- beklenen sermaye zararı Para nın beklenen getrs her zaman sıfırdır, çünkü para faz ödemes getrmez. Dğer taraftan tahvl sahbne faz getrs yaratır. Tahvln beklenen getrs şte bu faz getrsne beklenen sermaye kârının eklenmes (sermaye kârının olması durumunda) veya beklenen sermaye zararının çıkarılması (sermaye zararının olması durumunda) le bulunur. Yukarıdak tartışmaların sonucu olarak; faz oranının düşeceğn bekleyen br yatırımcı (brey) sermaye kârı beklerken, faz oranının artacağını bekleyen br yatırımcı se sermaye zararı beklentsndedr. Faz oranının gelecek düzey le lgl bu belrszlk ve sonuçları Keynes n spekülatf para taleb analznde temel noktayı oluşturur. Varsayalım k, br yatırımcı faz oranının düşeceğne nanmaktadır. Bu durumda tahvln daha yüksek br beklenen getrs vardır: sahbne hem faz getrs hem de sermaye kârı yaratacaktır (ksnn toplamı). Dğer taraftan, eğer faz oranının artacağı beklenyorsa, tahvln beklenen sermaye zararı tahvln getreceğ faz getrsnden fazla olablr. Bu durumda tahvln beklenen getrs negatf olur k böyle br durumda para terch edlen varlık olacaktır çünkü paranın beklenen getrs sıfırdır (en azından negatf değldr). Tahvl fyatlarının düşeceğ beklents (yan faz oranının yükseleceğ 14

beklents) le tutulan para, Keynes n spekülatf para taleb adını verdğ para talebdr. Bu noktaya kadar, para taleb le faz oranı düzeynde gelecekte olması beklenen değşmler arasındak lşky gördük. Keynes, bu lşky para taleb le faz oranı düzey arasındak lşkye ndrgemştr. Bunu yaparken varsayımı şudur: breylern normal faz oranı hakkında görel de olsa sabt br düşünceler vardır. Pyasa fyatı, onlara göre normal faz oranı olan bu düzeyn üstüne çıkarsa, faz oranının lerde düşeceğn beklerler. Dğer taraftan, pyasa fyatı, onlara göre normal olan bu faz oranının altına nerse, lerde faz oranının yükseleceğn beklerler. Burada öneml olan, her brey çn bu normal faz oranının farklı olableceğdr, bu yüzden görel br kavramdır, breyden breye (yatırımcıdan yatırımcıya) değşr. Öncelkle tek br yatırımcı çn olan breysel spekülatf para talebn düşünelm, daha sonra da bu blgler ışığında toplam spekülatf para talebn çıkaralım. Yatırımcı nn spekülatf para talebn M 2 le gösterelm. Yatırımcının nn para şlem (muamele) talebn de gösterelm. O halde, aşağıdak fadey yazablrz: M 1 le M + M M ve 1 2 15

M + B Wh Burada M, B ve Wh fadeler, sırasıyla, breyn tuttuğu toplam parayı, tahvl ve sahp olduğu servet göstermektedr. Keynes n teorsne göre, bu yatırımcının aklında br normal faz oranı vardır. Bu oranı, Şekl 1 de rn le gösteryoruz. Bu normal faz oranının üstündek faz oranlarında, yatırımcıda, faz oranının lerde düşeceğ beklents olduğu çn, bu oranlarda tahvl br varlık olarak paraya terch edlecektr. Dolayısıyla, spekülatf para taleb, faz oranı r n nn üstündek değerlerdeyken sıfır olacaktır. Dğer taraftan, paranın tahvle terch edleblmes çn tahvln beklenen getrsnn negatf olması gerektğn hatırlayınız. Tahvln beklenen getrs, sahbne getreceğ faz oranı eks beklenen sermaye zararı (veya artı beklenen sermaye kârı) olduğu çn, tahvln beklenen getrs hemen r n n altındak oranlarda negatf olmayacaktır. Çünkü tahvl br mktar faz getrs getrmektedr. Normal faz oranının altında yatırımcı faz oranının artacağını bekleyecektr, faz artışı beklents, sermaye zararı beklents demektr. Beklenen sermaye zararının br kısmını faz getrs telaf edeceğ çn, tahvln beklenen getrsnn negatf olması çn faz oranının r n den daha düşük br mktarda olması gerekecektr. Bu sayede fazde lerde oluşacak olan faz artışı ve dolayısıyla sermaye zararı tahvln getreceğ faz ödemesnden yüksek oluşacak ve bunun sonucunda negatf beklenen 16

tahvl getrs oluşacaktır. Bu faz oranını Şekl 1 de r c le gösteryoruz. Bu faz oranının altında tahvln beklenen getrs negatf olduğu çn yatırımcı tahvl tutmaz, dolayısıyla bu oranın altındak faz oranlarında, bu yatırımcının spekülatf para taleb Wh M olacaktır. Aşağıda örnek br hesaplama le bu durum anlatılmaya çalışılmaktadır. Bzm öncek örneğmzde, yatırımcımız kupon ödemes 50 TL olan tahvl 1000 TL ye almıştı (çünkü o sırada pyasa faz oranı %5 d). Eğer yatırımcımız %5 faz oranını kendsnn normal faz oranı olarak düşünüyorsa, faz oranı %5 n altına ndğ zaman ennde sonunda yenden %5 e çıkacağını düşünmektedr. Faz oranı %4.75 e nerse, tahvln pyasa değer 1053 TL olacaktır (yuvarlarsak). Yatırımcımız ennde sonunda faz oranının %5 e çıkacağını düşünüyorsa, bu tahvln fyatının ennde sonunda 1000 TL ye neceğ anlamına gelr. Bu faz oranında tahvl elnden çıkarıp satmazsa, faz oranı %5 e çıktığında tahvl fyatı 1000 ye neceğ çn, 1000-1053=-53 TL sermaye zararı oluşacaktır. Yıl sonunda tahvl 50 TL kupon ödemes getrecektr. Bu durumda tahvln beklenen getrs 50-53=-3 TL olarak gerçekleşecektr. Dolayısıyla, yatırımcımız fazler %4.75 e ndğnde (kendsnn normal faz oranı %5 se) tahvln satıp paraya çevrmezse, sonunda -3 TL zarar edecektr. Satar se, 1000 TL ye aldığı tahvl 1053 TL ye satarak 53 TL kazanmış olacak, tahvl sattığı çn kupon ödemes olan 50 TL y kaybettğnden, net olarak 3 TL kazanmış 17

olacaktır. Görüldüğü gb yatırımcımız faz oranı %4.75 e ndğnde tahvln satıp paraya geçecektr. Pek yatırımcımız hang faz düzeynn üstünde bu şeklde tahvln satıp paraya geçmek stemez? Bu düzey %4.76 dır. Faz oranı bu düzeye ndğnde, tahvln değer 50/0,0476=1050 TL olur. Bu oranda satarsa, 50 TL lk kupon ödemesnden vazgeçmş olacak, ama karşılığında da tahvl 1000 TL ye alıp 1050 TL olduğu zaman sattığı çn 50 TL kazanacaktır. Kazandığı mktar kaybedeceğ mktara eşttr, dolayısıyla bu oranda yatırımcı tahvln satıp satmamak konusunda kayıtsızdır. Fakat %4.76 nın üstündek br faz oranında, mesela %4.8 de tahvln değer 1042 TL olacak, tahvl satarsa 1000 TL ye alıp 1042 TL ye sattığı çn 42 TL kazanacak, fakat tahvl sattığı çn 50 TL lk kupon ödemesnden olacağı çn -8 TL zarar etmş olacaktır. Dolayısıyla, yatırımcımız, eğer fazlern sonunda %5 e yükseleceğne nanıyorsa (başka br fadeyle, kendsnn nandığı normal faz oranı %5 se, r n =0.05), faz oranları %4.8 e ndğnde tahvln satıp paraya geçmez. Eşk faz oranı, demn de gösterdğmz gb %4.76 dır ( r c =%4.76). Eğer pyasa faz oranı %4.76 nın altına nerse bu yatırımcı tahvln satıp paraya dönüştürecektr. Dolayısıyla bu yatırımcı faz oranı %4,76 nın altına ndğnde para olarak tutmadığı bütün varlıklarını yan bütün tahvllern ( B = Wh M1) paraya çevrecek, ve böylece Wh M 1 mktarında breysel spekülatf para taleb oluşturacaktır. 18

Şekl 1 de örnektek durum genel olarak gösterlmektedr. Normal faz oranı ( r n ) le eşk oran ( r c ) arasında para taleb sıfırdır, çünkü bu aralıkta yatırımcı fazlern yükseleceğn düşünmesne ve bunun da tahvl fyatlarını düşüreceğne nanmasına rağmen, tahvln getreceğ faz getrs (kupon ödemes), tahvl fyatında oluşacak olan düşmeden kaynaklanacak sermaye kaybından daha fazla olacağı çn, bu aralıkta yatırımcı servetn tahvl olarak tutmayı yeğleyecektr. Keynes e göre her breyn normal faz algılaması ve dolayısıyla spekülatf para taleb le faz arasında kurdukları lşk farklıdır. Fakat faz oranı ne kadar düşükse, o kadar fazla sayıda yatırımcının terch tahvl satıp paraya dönmek olacaktır. Yan, çok düşük olan faz oranlarında, hemen hemen bütün yatırımcılar faz oranlarının gelecekte yükseleceğn düşünecek ve dolayısıyla bu çok düşük faz oranlarında, neredeyse herkez çn para, terch edlen servet tutma varlığı olacaktır. Bu düşünce çerçevesnde, toplam spekülatf para bakyeler taleb, Şekl 1 de gösterldğ gb br şekl alacaktır. Kaynakça Macroeconomcs, Froyen, 2009. 19