Bilimsel Araştırma Yöntemleri I

Araştırma Sorusu 05.01.2012 İnsan Kaynakları Yönetimi Bilim Dalı Tezli Yüksek Lisans Programları 11 Araştırma Tasarımı Bilimsel Araştırma Yöntemleri I Dr. M. Volkan TÜRKER Araştırma sorusunun niteliği Tanımlayıcı Değişkenler a. i. Gruplar arası f. Temel Araştırma Modeli Deneme Modeli (Saha / Lab. Deneyleri, yapay araştırma ortamı) Tarama Modeli (Saha araştırmaları, doğal araştırma ortamı) Araştırmacının müdahalesi Olguları, oldukları gibi inceleme Manipülasyon, deney/kontrol 1 Analiz birimleri (araştırma popülasyonu) Bireyler İkililer Gruplar Örgütler Örneklem tasarımı Rastsal örneklem / İrâdi örneklem Ölçek büyüklüğü (n) Araştırmanın zaman aralığı Anlık, kesit alımı Boylamsal Veri toplama metodu Gözlem Görüşme Anket 2 Ölçme ve ölçekler Ölçme Ölçekler Ölçme hataları İyi Bir Ölçme Aracının Sahip Olması Gereken Nitelikler Veri Analizi 1. Veri toplama 2. Verinin niteliklerini ölçme / yükseltme 3. Hipotez testi Galileo Galilei (1564-1642) Sayılabileni say, ölçülebileni ölç. Ölçülemeyeni, ölçülebilir hale getir 3 Galilei Lord Kelvin 4 1

1883 William Thomson (Lord Kelvin) Üzerinde durduğunuz her hangi bir olguyu ölçebiliyor ve bunu sayılar ile ifade edebiliyorsanız, o olgu hakkında bir şeyler biliyorsunuz demektir. Ölçme Ne Kadar? Fakat o olguyu ölçemiyor ve sayılarla ifade edemiyorsanız, o olgu hakkında eksik ve yetersiz bilgiye sahipsiniz demektir; elinizdekiler bir olasılıkla bilgi oluşturmak için zemin teşkil edebilir seviyede olabilir ancak bilim yapma seviyesine yükselebilmesi çok zordur. 5 Varlıkların, olayların özellikleri GÖZLEM Sayı veya sembolle ifade ediş ÖLÇME 6 Ölçme örnekleri - sizce aralarında bir fark var mı? Bir kumaşın boyunun cetvel ile ölçülmesi Bir torba meyvenin ağırlığının kefeli terazi ile ölçülmesi Bir kova suyun sıcaklığının termometre ile ölçülmesi Bir öğrencinin bilgi birikimi seviyesinin yapılan bir sınav ile ölçülmesi İki tür ölçme Doğrudan Ölçme; Ölçülen nitelik ile ölçmede kullanılan aracın niteliğinin aynı olması durumu (Uzunluk Metre, Ağırlık Terazi). Dolaylı Ölçme; Ölçülen nitelik ile ölçmede kullanılan aracın niteliğinin farklı olması durumu ( Cıvalı Isıölçer, IQ Testi, Çoklu Zeka Envanteri, İK Eğitim Değerlendirme Anketi) 7 8 2

Ölçüm Hataları Gerçek Ölçüm den söz edemeyiz! Her ölçme sonucunda hata bulunur. Ancak Gerçeğe Yakınlık söz konusu olabilir. Ölçüm Hataları; Hata Türləri 1. Sabit Hata 2. Sistematik Hata 3. Rastgele Hata 9 10 Ölçmede Hata Kaynakları Ölçmeyi yapan kişi (araştırmacı) Ölçme aracı (anket, gözlem, görüşme ) Ölçmenin yapıldığı ortam Ölçülen kişi, grup, örgüt, vs. Ölçülen özellik Ölçülmek istenen özelliğin doğru tanımlanamaması Zaman faktörü; ölçülen özelliğin değişmesi Ölçme yöntemi 11 Ölçekler / Ölçeklendirme Ölçüm işlemini gerçekleştirmek üzere kullandığımız araçlardır; Sınıflama (Gruplama, Kategori, Nominal) Ölçekleri Sıralama (Dereceleme, Ordinal) Ölçekleri Eşit Aralıklı (Interval) Ölçekler Oranlı (Ratio) Ölçekler 12 3

Sınıflama (Gruplama, Kategori, Nominal) Ölçekleri Nitelikler arasındaki farklılıkların sayıyla ölçülemediği ölçeklerdir. Belirli bir yönden birbirine benzeyenler gruplandırılır. Cinsiyet Medeni hal Eğitim düzeyi Saç rengi Sıralama (Dereceleme, Ordinal) Ölçekleri Verilerin birbirleriyle karşılaştırılmasına veya derecelendirilmesine dayanır. Önem ölçeği (en önemliden, en önemsize doğru sıralamak) Beğeni ölçeği (en çok beğendiğinden, en beğenmediğine doğru sıralamak)! Bu ölçekte, ölçümler arasındaki farkın miktarı belirsizdir. 13 14 Sıralama Ölçeği Örnekleri Aşağıdaki iş karakteristiklerini sizin için en çok önemli olandan, en az önemli olana doğru sıralayınız (1; en önemli, 2; daha az önemli,, 5; en az önemli). İşin karakteristiği Başkaları ile etkileşimde bulunma Birbirinden farklı nitelikleri kullanma Baştan sona bir görevi tamamlama Başkalarına hizmet etme Bağımsız çalışabilme Önem sırası 15 İşletmenizin gelecek iki yıla dönük en önemli ihtiyaçları sizce nelerdir? Lütfen, aşağıdaki 14 olası ihtiyaçtan en önemli olduğunu düşündüğünüz beş tanesini 1 den 5 e numara vererek önem sırasına koyunuz (1; en önemli, 2; daha az önemli, ). ( ) Ek finans, sermayede artış ( ) Kalitenin iyileştirilmesi ( ) Dış pazarlara açılma ( ) İç pazarda büyüme ( ) Markalaşma ( ) Yenilikçi / İnovatif olma ( ) İşletmenin yeniden yapılanması ( ) Nitelikli personel ( ) Teknoloji iyileştirme ( ) Yeni ürün geliştirme ( ) Maliyet düşürme ( ) Elektronik ticarete geçiş ( ) Bilgi sisteminde yeni teknoloji kullanımı ( ) Çalışanların eğitimi 16 4

Eşit Aralıklı (Interval) Ölçekler Eşit Aralıklı Ölçek Örneği Önceki ölçeklerle miktar belirlenemiyordu. İki noktası belirlenip, arası eşit aralıklara bölünmüş ölçeklerdir. Likert Ölçeği (1 5) Termometre! Bu ölçeklerde başlangıç noktası mutlak değil keyfi olarak tespit edilmiştir.! Örneğin; 0 ºC noktası sanaldır. 17 İşin karakteristiği katılmıyor um Katılmı yorum Ne Ne de Aşağıdaki iş karakteristikleri benim için çok önemlidir; Başkaları ile etkileşimde bulunma Birbirinden farklı nitelikleri kullanma Baştan sona bir görevi tamamlama Başkalarına hizmet etme Bağımsız çalışabilme Katılıyor um katılıyoru m 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 18 Alternatif Gösterim İşin karakteristiği katılmıyor um Katılmı yorum Ne Ne de Aşağıdaki iş karakteristikleri benim için çok önemlidir; Başkaları ile etkileşimde bulunma Birbirinden farklı nitelikleri kullanma Baştan sona bir görevi tamamlama Başkalarına hizmet etme Bağımsız çalışabilme Katılıyor um katılıyoru m!! (( ))!! (( ))!! (( ))!! (( ))!! (( )) 19 Lütfen Dikkat! Likert ölçeği kullanımında sıkça yapılan bir hata, ölçeğin yön belirtmeyen ortanca değerinin KARARSIZIM veya benzeri nitelikte sunulmasıdır. Yanıt vermek istemeyen, çekimser veya bilgisi olmayan denekler kararsızım seçeneğini işaretleyebilir. Bu da ölçüm hatası anlamına gelir. Fikrim yok, kararsızım katılmıyorum katılmıyorum katılmıyorum Kararsızım Ne, Ne de Ne, Ne de katılıyorum katılıyorum katılıyorum 20 5

Lütfen Dikkat! Kararsızım ın bulunduğu bir Likert ölçeği, olumludan olumsuza sıralama olmaz. Likert ölçeğinde yapılan birikimli değerleme olduğundan, ortada yer alan durum kararsızlığı değil, birikimin orta yeri olan yarı yarıya birikimi anlatır. Beşli bir Likert ölçeği, birden beşe eşit aralığa bölünmüş ve derecelendirilmiştir. Bir derece bildirmeyen kararsızım sözü bu ölçeğe konulursa, ölçeğin eşit aralıklılığını da bozar.* * Prof.Dr. Hüseyin Başar 21 Orta derecede katılırım yerine, kararsızım, fikrim yok, henüz karar vermedim gibi yanlış seçeneklerin kullanılma nedenlerinden biri de; İngilizce kullanımındaki undecided sözcüğünün ölçekle ilgili anlamının yanlış tercüme edilmesidir. Bir karar vermemiş olmayı anlatan bu sözcüğün ölçek konusuyla ilgili anlamı, bir yön seçmedim dir. Olumlu ya da olumsuz yönde olmayan, bir yanında olumlu öbür yanında olumsuz yargı olanın yeri ortadır. 22 Nitekim, Likert in olduğu gibi, bu seçeneği yanlışlıkla kararsızım şeklinde isimlendirenlerin yazılarında da kararsızım sözü bu anlamda kullanılmış, diğer dört seçeneğin ortasına konulmuştur. Likert, daha sonraki derecelendirmeli sıralamalarını, ortadaki seçenekte undecided sözüne yer vermeden yapmıştır. Onun yerine; Neither Disagree Nor Agree kullanılmaya başlanmıştır. 23 Batı yazınında birçok yazar ve biliminsanı yaptığı derecelendirme ölçeğinde undecided sözünü kullanmamıştır. Bu seçenek için neutral : yansız sözünü kullanmıştır. Goode ve Hatt da beşli derecelendirme ölçeğini kullanmış, ama beşli seçenek dışında, puan da vermediği ayrı bir seçenek koymuştur: Ne puan vereceğimi bilmiyorum. 24 6

Oranlı (Ratio) Ölçekler Aralık ölçeklerinde yer alan isteğe bağlı sıfır noktası yerine doğal/gerçek ve sabit bir sıfır noktası belirlenebilirse bu, oran ölçeği olur. Uzunluk, ağırlık, yaş, hız, sıcaklık gibi değişkenlerin ölçülmesinde kullanılırlar. Interval (eşit aralıklara bölünmüş) özellik taşırlar. 100 puanlık bir sınav Bir otomobilin hız göstergesi Ölçek türlerinin özellikleri Ölçek Farklılık Sıra Miktar Mutlak başlangıç noktası Nominal Evet Hayır Hayır Hayır Ordinal Evet Evet Hayır Hayır Interval Evet Evet Evet Hayır Ratio Evet Evet Evet Evet Metre ile uzunluk ölçümü 25 26 İyi Bir Ölçme Aracının Sahip Olması Gereken Nitelikler Güvenilirlik Geçerlilik Kullanışlılık Nesnellik Güvenilirlik (tutarlılık) Ölçme aracının tutarlı/kararlı ölçme yapma karakterinde olması anlamını taşır. Bir ölçme aracı, bir özelliği, her uygulandığında aynı sonucu verecek şekilde ölçebiliyorsa güvenilirdir. 28 7

Güvenilirliği artırmak için Bir anketteki önerme sayısı arttıkça anketin güvenilirliği de yapay bir şekilde artar! Önerme tümceleri, katılımcı kişilerin veya grubun nitelik seviyesine uygun olarak hazırlanmalıdır, ağır bir mesleki dil kullanımı gelişigüzel cevaplamayı artıracağından, güvenilirliği azaltır. Anketi yanıtlama süresinin gereğinden kısa oluşu da gelişigüzel cevaplamayı artıracağından güvenilirliği azaltır. 29 Güvenilirliğin tespiti En basit yöntemlerden bir tanesi; Test Tekrar Test yöntemidir. Bir örneklem üzerinde uygulanan anket formu, belirli bir zaman sonra aynı örneklem üzerinde tekrar uygulandığında (aynı veya farklı bir araştırmacı tarafından) sonuçlar arasında ki korelasyon yüksekse, ölçeğin o oranda güvenilir olduğu söylenebilir. 30 Güvenilirliğin tespiti; Ölçeğin iç tutarlılığının analizi Dikkat: Cronbach Alpha istatistiksel bir test değil, güvenilirlik (iç tutarlılık) katsayısıdır. (Interitem Consistency) En çok bilinen ve uygulanan iç tutarlılık analizi: Cronbach alpha dır. Cronbach s coefficiet alpha, 1946.! Ölçme araçlarında genellikle güvenilirlik iç tutarlılık anlamında kullanılır.! Ancak iç tutarlılık, tüm maddelerin aynı şeyi ölçtüğü anlamına gelmez. 31 Bilimsel araştırma kapsamında yer alan ölçeği içeren anket, örneklemden alınacak bir gruba dağıtılır. Bu pilot çalışma neticesinde elde edilen veriler Cronbach Alpha analizine tabi tutulur. Ölçek içerisinde gizli her bir faktörü (değişkeni) ölçmeye hedefli soruların kendi içlerindeki korelatif ilişkisi araştırılır. Amaç ölçeğin iç tutarlılığını bilmek ve bunu artırmaktır. 32 8

Raporlama Cronbach Alpha CA analizi sonunda ortaya çıkan tabloda ölçekte yer alan her bir sorunun, çıkartılması durumunda ölçeğin güvenilirliğini ne yönde etkileyeceği incelenir. Cronbach Alpha değerinin 0,7 den büyük olması ölçeğin güvenilirliğinin bir göstergesi olacaktır. Dikkat: Önerme sayısı arttıkça, CA katsayısı yapay olarak büyür. Bu nedenle her bir faktör için ayrı hesap yapılmalıdır. 33 34 Geçerlilik Her defasında aynı gösterse de! Güvenilirlik Geçerlilik ilişkisi Termometre ile zeka ölçümü? Tedavülden kalkmış bir para ile alışveriş? Ölçme aracı kullanılış amacına ne oranda hizmet edebiliyorsa o oranda geçerlilik özelliğine sahiptir. Her defasında 2 cm eksik ölçen bir cetvel, kesinlikle güvenilirdir. Ancak geçerli değildir (Amaca hizmet etmez). Geçerlilik için güvenilirlik gerek şarttır ancak yeter şart değildir. 35 36 9

Geçerliliğin Değerlendirilmesi Bir ölçek için, doğası gereği geçerlidir veya geçerli değildir sonuçlarına varılamaz. Geçerlilik ölçüm sonuçlarının (örneklemin geri dönüşünün) bir karakteristiğidir. Bir ölçek ne kadar çok sayıda ölçüm sonucu elde ederse, onun geçerliliği hakkında ihtiyaç duyduğumuz bilgi o oranda artar. Geçerliliğin Değerlendirilmesi Geçerlilik yüksekten düşüğe doğru değişkenlik arz eden bir özelliktir. Sadece mevcut kanıtlar (ölçüm sonuçları) üzerinden bir yargıya varılabilecek olan geçerliliği doğrudan ölçmek mümkün değildir. 37 38 Geçerlilik Türleri Kapsam (content) geçerliliği: Ölçülmek istenen özelliği ölçmede nicelik ve nitelik olarak yeterli olup olmadığı, Yapı (construct) geçerliliği: Ölçeğin hazırlanış amacına ne ölçüde ulaştığı, Ölçüt-bağımlı (criterion-related) geçerliliği: Ölçüm sonuçlarının bir veya birkaç dış ölçütle karşılaştırılması. Diğer Geçerlilik Türleri Bu geçerlilik türlerine ek olarak, bazı bilimsel araştırma kitaplarında; görünüş (face) geçerliliği, tahmine dayalılık (öngörüsel, predictive) geçerliliği ve çok kültürlülük (multicultural) geçerliliği de ele alınmaktadır.* * Colton, David ve Cevert, Robert W. Designing and Constructing Instruments for Social Research and Evaluation. San Francisco: Jossey-Bass / John Wiley & Sons, 2007, s.66-69. 39 40 10

Kapsam Geçerliliği 1 Kapsam geçerliliğinde esasen, ölçeği oluşturan faktörlerin ölçülmek istenen özelliği ne ölçüde yansıttığı incelenir. Kapsam geçerliliğini test etmede kullanılan mantıksal yollardan en çok kullanılanı uzman görüşüne başvurmaktır.* Yapı Geçerliliği 2 Yapı geçerliliği ile öne çıkan ilk husus; ölçek tasarımcıları ile katılımcıların (araştırmaya katılan kişilerin) yapı hakkında eş tanımlamalara sahip olduklarından emin olunmasıdır.* * Büyüköztürk, Şener. Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı, 8.Baskı. Pegem A Yayıncılık, 2007, s.168. * Colton ve Cevert, s.66. 41 42 Örnek: Önerilen bir ölçeğin yapı geçerliliği bakımından değerlendirilmesi Çalışma için hazırlanan TYK ölçeğinin bu anlamda yapı geçerliliğini azaltmamak için; Soru formlarında; yenilik stratejisi, radikal yenilik, artımsal yenilik vb. yapıya özgü kavramların açıklayıcı tanımlamalarına yer verilmiştir. Bunun dışında araştırmaya katılan işletmelerle posta, faks vb. gibi uzaktan iletişim yöntemleri yerine, yüz yüze görüşme ve mülakat yöntemleri uygulandığı için ölçeğin amacı ve kapsamı hakkında açıklayıcı bilgiler verilmiş, tasarım aşamasında ele alınan tüm kavramların katılımcılar tarafından aynı şekilde algılanmaları Örnek: Önerilen Ölçeğin Yapı Geçerliliği Bakımından Değerlendirilmesi için yoğun bir çaba sarf edilmiştir. 43 44 11

Yapı Geçerliliğinin Tespitinde Faktör Analizi Kullanımı Faktör Analizi Nedir? 45 46 Faktör Analizi Sosyal bilimlerde, ölçülmek istenen olgular genellikle doğrudan ölçülemedikleri için, bu olguları tanımlayan veya ifade eden davranış ve tutumları tespit edip bunları ölçmek gerekmektedir. Bu durum dolaylı bir ölçüm yapılması anlamını taşır. Örnek: Hizmet kalitesi, müşteri memnuniyeti, tükenmişlik düzeyi, iletişim becerisi vb. Faktör Analizi Daha önceki derslerde belirtildiği gibi öncelikle ölçülmek istenen olguya ilişkin yazın taramasından elde edilen bilgiler ışığında olgunun tanımı yapılmalı. Daha sonra da bu olguya ilişkin somut, ölçülebilir davranışlar/tutum ifadeleri belirlenmelidir. Örnek: Müşteri Memnuniyetini Sağlamak 47 48 12

Örnek YETKİNLİK: Müşteri Memnuniyetini Sağlamak TANIMI: Müşterinin beklentilerine artı değer yaratacak şekilde yanıt vermek ve belirgin bir ölçüde müşteri tatmini sağlamak. DAVRANIŞLAR İç ve dış müşteriler ile bunların beklentileri konusunda derin bir algılamaya sahip olmak, Müşterinin beklentilerini karşılamak üzere uygun kaynakları harekete geçirmek, Müşteri tatmini konusunda bireysel sorumluluk üstlenmek (örn, artı değer yaratacak ilişkilere odaklanmak) Açık ve direkt iletişim becerilerini kullanarak, müşterinin güvenini kazanmak (örn, etken dinleme becerilerini kullanmak, zamanında geri bildirim sağlamak gibi) Müşteri için önemli olan unsurlara gerçekten öncelik verildiği konusunda kendisini ikna etmek. 49 Anket Örneği Satış Sorumlusu Bay / Bayan...., ürüne ilişkin beklentilerimi tam olarak anlamadan satış sürecine geçmez. ödeme koşullarına ilişkin beklentilerimi tam olarak anlamadan satış sürecini tamamlamaya çalışmaz. ürüne ilişkin beklentim ile ürünün sunduğu özelliklerin birebir örtüşmediği durumda, bana alternatif ürünler sunar. ödeme koşullarına ilişkin beklentim ile mevcut ödeme seçenekleri birebir örtüşmediği durumda, bana alternatif ödeme seçenekleri sunmak için amirleriyle görüşme yolunu seçer. Ne Ne de 50 Fikrim yok Uygulama Yönetim ve Organizasyon alanında bir olgu belirleyelim (davranışsal alanda olabilir) Bu olguyu tanımlayalım Tanım doğrultusunda, olguyu dolaylı yoldan ölçebileceğimiz davranışları ve/veya tutumları belirleyelim...., Ne Ne de Fikrim yok 51 52 13

Faktör Analizi Birbirleriyle ilişkisi olduğu düşünülen çok sayıdaki değişken arasındaki ilişkinin yapısı hakkında bilgi edinmek amacıyla kullanılır. Bunun için, çok sayıda değişken, daha az sayıda temel boyuta indirgenir. FA temel mantığı; karmaşık bir olgunun daha az sayıda faktörler yardımıyla açıklanabileceği düşüncesidir. Yapı Geçerliliğinin Tespitinde Faktör Analizi Kullanımı Faktör analizinde kullanılacak olan verilerin en az aralıklı (interval) veya oranlı (ratio) seviyesinde ölçülmüş olması gerekmektedir.* * Altunışık, Remzi; Recai Coşkun, Serkan Bayraktaroğlu ve Engin Yıldırım. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. 5. Baskı. Sakarya Yayıncılık, 2007, s.227. 53 54 Yapı Geçerliliğinin Tespitinde Faktör Analizi Kullanımı Ayrıca faktör analizinin uygulanabilmesi için örnek büyüklüğünün 50 den hatta bazı çalışmalarda 100 den az olmaması gerektiği belirtilmektedir.* * Altunışık ve diğerleri, s.228. 3 Önerilen Ölçeğin, Ölçüt-Bağımlı Geçerliliği Bakımından Değerlendirilmesi Ölçüm sonuçlarının bir veya birkaç dış ölçütle karşılaştırılmasıdır; 1. Ölçüm sonuçları ile mevcut performansların karşılaştırılması veya 2. Aynı faktörleri kullanarak aynı yapıyı ölçen başka ölçeklerin ölçüm sonuçları ile karşılaştırılması. 55 56 14

Kullanışlılık Bir ölçme aracının kullanılmasındaki kolaylıktır. Kullanılması zor, uzmanlık gerektiren, emek, para, zaman gibi açılardan çok fazla gerekleri olan bir ölçme aracı kullanışlı değildir. Nesnellik (Objektiflik) Ölçüm aracı nesnel (objektif) olmalıdır. Eğer iki farklı uygulamacı ölçüm değerlerini değerlendirdikten sonra aynı sonuçlara ulaşıyorlarsa nesnellikten söz edilebilir. Laboratuar sonuçlarında görülen farklılıklar. 57 58 Final sınavlarınızda ve tez yazım sürecinizde başarılar dilerim Dr. M. Volkan TÜRKER 59 15