BÖLÜM 4 İŞYERİ DÜZENİ VE İŞ ANALİZLERİ % 25 (14 saat 3 hafta) 4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri 4.1.1. Yerleştirme Düzeni Çeşitleri 4.1.2. Taşıma 4.2. İş Analizleri Temel Metotları 4.2.1. Metot Etüdü 4.2.2. İş Ölçümü 4.3. İş Ölçümü Teknikleri ve Uygulaması 4.3.1. İş Ölçümü Teknikleri 4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi 4.4.1. Ücret Teşvik Sistemleri
4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri İş yeri yerleştirme düzeni veya diğer adıyla fabrika yerleştirme düzeni üretim sisteminin tasarlanmasında oldukça önem taşıyan bir konudur. İşyeri yerleştirme düzeni oluşturmadaki amaç; insan gücü, makine, malzeme, hammadde ve yarı mamullerin fabrika içerisinde izleyecekleri yolları planlayarak bunları üretim tasarımına entegre edebilmektir.
4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri İş yeri düzeni kurulurken makinelerin konumlandırılacağı alanlar ve depoların yerleri ile kapasitelerinin hesaplanması ve malzemelerin taşınma şekillerinin belirlenmesi gerekmektedir. Buradaki amaç fabrika içerisindeki hareketlerin en aza indirgenerek kapasitenin en ekonomik şekilde kullanımının sağlanmasıdır. İş yeri yerleştirme düzenine iki durumda ihtiyaç duyulmaktadır: 1) İlk defa kurulan yeni bir tesisin yerleştirilmesi 2) Mevcut bir tesisin yeniden düzenlenmesi
4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri İlk defa kurulan bir tesiste yerleştirme düzenin oluşturmak daha kolay olmakta ve optimum çözüme daha kolay ulaşılmaktayken, mevcut bir tesiste değişiklik yapılarak optimum çözüme ulaşılması daha zorlayıcı olmaktadır. Sebep olarak tesisin özellikleri, kullanılan makineler ve alan sınırlamaları söylenebilir. İyi planlanmış bir yerleştirme düzeninin bir takım amaçları yerine getirmesi beklenmektedir;
4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri Üretim faaliyetinde iyileştirmelerin sağlanması Yerleştirme düzeninin oluşturulmasındaki ana amaç; yapılan üretim faaliyetlerinin kolaylaştırılması, en verimli ve etkin bir şekilde yürütülmesi ve üretkenliği arttırabilmektir. Dolayısıyla çalışma alanlarının, makinelerin ve malzemelerin optimum hat üzerinde yerleştirilmesi gerekir. Üretim aşamasında oluşabilecek bekleme ve gecikmeler tamamen ortadan kaldırılamasa bile minimum düzeye indirgenmesini sağlayacak bir yerleştirme düzeninin oluşturulmasına çalışılmalıdır.
4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri İnsan gücünden en iyi şekilde yararlanılması Sahip olunan insan gücünün yerleştirme düzenindeki yanlışlıklardan dolayı boşa harcanmaması gerekir. Bunu sağlayabilmek için malzemelerin insanlar tarafından taşınmasının minimum düzeye indirgenerek makinelerin işçinin boş kalmayacağı şekilde dengelenmesi gerekmektedir.
4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri Malzeme taşınmasının en aza indirgenmesi Optimum yerleştirme düzeni malzeme hareketini en aza indirmektedir. Fabrika yerleştirme düzeni ve malzeme taşıma kavramı arasında doğrudan bağlantı vardır. Etkin ve amaca uygun taşıma araçlarının seçilmesi ve yerleştirilme düzenleri malzeme taşınmasında olumlu sonuçlar vermektedir.
4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri Makine ve teçhizat yatırımının azaltılması Uygun yerleştirilmesi yapılan makine ve teçhizat ile ihtiyaca cevap verilmesi mümkündür. Dolayısıyla benzer işler için aynı ekipmanlardan tekrar tekrar satın alımlarda bulunmaya gerek kalmaz.
Yarı ürün miktarının azaltılması 4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri Bir işletmede yüksek verimliliğin elde edilmesi, üretilen malzemenin bir işlemden diğerine vakit kaybetmeksizin sürekli olarak akmasıyla mümkün olur. Her parçanın fabrikada fazladan durduğu her dakika maliyetlerde artışa sebep olur.
4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri Değişecek koşullara kolayca uyabilmek Günümüzde ürün çeşitliğindeki artış dolayısıyla ürünlerin nitelikleri ve miktarlarında hızlı bir değişim görülmektedir. İleride oluşabilecek değişiklikleri önceden görerek gerekli tedbirlerin alınması oluşacak yeni durumlara uyum sağlanmasını kolaylaştıracaktır. Etkili gözetim olanağı Yapılan işler ilgili kişiler tarafından kontrol edilip gözetlenmektedir. Dolayısıyla iyi oluşturulmamış bir düzende etkin gözetim yapılabilmesi mümkün değildir. Gözetimin yapılabilmesi adına dağınık iş yerlerinin optimum yerleştirme düzenini alması sağlanmalıdır.
4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri Bu sayılan hedeflere ulaşılabilmesi için bir yerleştirme düzeni kurulurken amaçların öncelikleri tespit edilerek optimum yerleştirme düzeninin kurulması sağlanmalıdır. Üretim sırasında, üretimin üç öğesi (insan, malzeme, makine) ya ayrı ayrı ya da beraberce hareket etmektedir. İş yeri düzenleme çalışmalarına başlarken bu üç öğeden hangisinin veya hangilerinin hareket ettirileceğine karar verilip yerleştirme düzeninin çeşidi seçilir.
4.1.1. Yerleştirme Düzeni Çeşitleri 4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri Yerleştirme düzeni: Sabit Konumlu, İşleme Göre ve Ürüne Göre Yerleştirme olmak üzere ele alınacaktır 4.1.1.1. Sabit Konumlu Yerleştirme Bu yerleştirme düzeninde malzemeler ve ana parçalar sabit tutulurken işgücü, makineler ve diğer malzemeler sabit olan yere taşınarak üretim tamamlanır. Örneğin işlenen ürünün ağır olduğu uçak, gemi, vb. ürünlerin imalatı bu tarz yerleştirme düzeninde gerçekleştirilir.
4.1.1.2. İşleme Göre Yerleştirme 4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri Bu yerleştirme düzeninde aynı işlemi yapan makineler belli bir yerde toplanırlar. İşlenecek olan malzeme veya parçalar bir yerden başka yere taşınırlar. Sipariş üretiminde ağırlıklı olarak tercih edilmektedir. İşleme göre yerleştirmenin temel özellikleri şunlardır: 1. Düşük makine yatırımı 2. Esnek üretim programları 3. Esnek makine kullanımı 4. Esnek işgücü kullanımı
4.1.1.3. Ürüne Göre Yerleştirme 4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri Ürünün izlediği işlemler sırasına göre bir yerleştirme düzeni kurulmaktadır. Sürekli üretime daha uygun olan bir yerleştirme düzenidir. İş istasyonlarının boş durması, ara depolarda yığılmaların olması gibi durumlar işlem sürelerinin arasındaki farklılıklardan meydana gelir ve bunun ortadan kaldırılması amacıyla üretim hattının dengelenmesi yöntemi uygulanır. Uygulamada iş istasyonları arasındaki kapasite farkları toplamının minimum yapılmasına çalışılır.
4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri Ürüne göre yerleştirmenin temel özellikleri; 1. Esneklik azdır. 2. Taşıma azdır. 3. İş akışı düzgündür.
4.1.2. Taşıma 4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri Malzemeler işlemden geçirilmek için aynı bölüm içinde bir yerden bir yere veya faklı bölümlere taşınmak durumunda kalabilirler. Bu taşıma işlemini gerçekleştiren birçok faklı taşıma aracı bulunmaktadır. Taşıma işlemi işletmeler için bir maliyet faktörü olarak karşımıza çıkar. İş yeri içerisindeki bu taşıma maliyetleri aracın cinsi, kullanım oranı, performansı, taşıma miktarı gibi faktörlere bağlıdır.
İş yerlerinde kullanılan araç türleri ise; 1. Konveyör bantlar 2. İstif makineleri 3. Kreyn (vinç) 4. Palet 5. Konteyner 4.1. Yerleştirme Düzeni Amaçları ve Çeşitleri
4.2. İş Analizleri Temel Metotları Bir işletmenin işleyişiyle ilgili tüm ayrıntıların tespit edilmesi anlamına gelen iş analizlerinin üretim sistemlerinin kurulmasında önemli bir rolü bulunmaktadır. İşin nasıl yapılacağı, performansın nasıl değerlendirileceği, iş görenlere ödenecek ücretler ve ödüllendirmelerin nasıl olacağı iş analizinde cevap aranan sorulardır.
4.2. İş Analizleri Temel Metotları 4.2.1. Metot Etüdü İş düzenlemesinin temel unsuru olan bu metotta amaç, en yüksek işçi ve işçi-makine üretkenliğini sağlayan metodun tespitidir. Etkin ve verimli metotlar geliştirilmesi amacıyla mevcut iş yapma şekillerinin kayıtları tutulup incelenerek, el ve vücut hareketleri, araç, gereç, çalışma alanı, hammadde, ürün, iş düzeni gibi konularda analiz yapılıp kolaylık, zaman-malzeme ve düşük maliyet elde edilmeye çalışılır.
4.2. İş Analizleri Temel Metotları Metot etüdünde kullanılan kayıt çeşitleri; 1. özkayıt, 2. akış diyagramları, 3. çoklu faaliyet şemaları, 4. işlem şemaları, 5. SİMO, 6. MEMO, 7. Cyclegraph tır.
4.2. İş Analizleri Temel Metotları 4.2.2. İş Ölçümü Belli bir işlemin bir işçi tarafından belirli çalışma koşullarında normal bir hızda yapılması için gerekli sürenin tespit edilmesi için yapılan çalışmalar olarak ifade edilebilir. İş ölçümü işletmelerin her alanında kullanılabilen farklı tekniklerden oluşmaktadır. Bu tekniklerin her biri zaman ve maliyet tasarrufu sağlamaları açısından uygun oldukları alanlarda tercih edilmektedirler.
4.3. İş Ölçümü Teknikleri ve Uygulaması İş ölçümü, kalifiye bir işçinin belirli bir işi, tanımlanmış bir performans düzeyinde yapması için gereken zamanın bulunması amacıyla tasarlanmış teknikleri uygulamasıdır. İş ölçümleri işletmeler açısından büyük öneme sahiptirler ve birçok alanda kullanılmaktadırlar.
4.3. İş Ölçümü Teknikleri ve Uygulaması İş ölçümlerinden faydalanılan alanlar: 1. Alternatif metotların verimliliklerinin karşılaştırılması, aynı şartlar altında işin en az zamanda yapılmasını sağlayan metodun belirlenmesi 2. Çalışanların iş yüklerinin dengelenmesi 3. Üretim plan ve programları için gerekli verilerin sağlanması 4. Verilecek tekliflerde fiyat ve teslim sürelerinin tahminleri için bilgi sağlanması
4.3. İş Ölçümü Teknikleri ve Uygulaması 5. Ücret teşvik tablolarının hazırlanması için işgücü performansları ve makine yükleme standartlarının belirlenmesi 6. İşçilik maliyetinin kontrolünde kullanılacak standartların belirlenmesi 7. Standart maliyetlerin çıkarılması ve bütçelemede 8. Yatırım ihtiyaçlarının saptanmasında İş ölçümü için kullanılan belli başlı tekniklerden hangisinin kullanılacağına karar verilirken kullanılacak olan alanın rolü büyüktür.
4.3. İş Ölçümü Teknikleri ve Uygulaması 4.3.1. İş Ölçümü Teknikleri Belli başlı dört tane iş ölçüm tekniği bulunmaktadır. 4.3.1.1. Zaman Etüdü Belirli koşullar altında, belirli bir işin çalışma hız ve zamanlarının kayıtları yapılır ve elde edilen verilerin analiz sonucu, işin belli bir performans düzeyinde yapılabilmesi için gerekli zaman bu teknikle belirlenir.
4.3. İş Ölçümü Teknikleri ve Uygulaması Zaman etüdü için oluşturulan forma işçilerin çalışma hızı ve çevresel tüm koşullar kaydedilerek gelecekte de yararlanılmaz üzere saklanır. Bu kayıtlara ilişkin veriler otomatik kayıt yapan cihazlarla yapılabileceği gibi daha çok bir kronometre yardımıyla ilgili kişiler tarafından yapılır. Zaman etüdüne başlamadan önce gözlemlenecek işçinin bilgilendirilmesi gerekir.
4.3. İş Ölçümü Teknikleri ve Uygulaması 4.3.1.2. İş Örneklemesi İş sistemi elemanlarının sürekli gözlemlenmesi yerine tesadüfî seçilen zamanlarda anlık olarak gözlemlenmelerine dayanmaktadır. Diğer tekniklere nazaran bilgiler daha kısa zamanda ve daha az maliyetle elde edilir. İş örneklemesi tekniğinden standart zamanların hesaplanması, faaliyet analizi ve performans değerleme alanlarında yararlanılır.
4.3. İş Ölçümü Teknikleri ve Uygulaması İş örneklemesinde, 1. Ölçme yapmak için cihaza ihtiyaç duyulmaz, 2. gözlem yapılan yere sürekli bağlı olmak gerekmez, 3. daha uzun bir süreyi kapsadığından daha güvenilirdir, 4. kayıt işlemleri için daha az kalifiye eleman yeterli olmaktadır, 5. ara verilebilmesi mümkündür.
4.3. İş Ölçümü Teknikleri ve Uygulaması 4.3.1.3. Önceden Saptanmış Zaman Standartları İşletme henüz üretime geçmeden daha kuruluş aşamasındayken başlayan bu ölçüm tekniği, en iyi yerleştirme düzeninin belirlenmesi ve maliyetlerin baştan hesaplanabilmesini sağlar. Kısa zamanda sonuç alınmaktadır. Gözlemlere dayanmadığı için uygulandığı her zaman aynı sonuçları vermektedir.
4.3. İş Ölçümü Teknikleri ve Uygulaması 4.3.1.4. Standart Verilerin Sentezi İşletmede sürekli tekrarlanan işlemler için standart zamanlar belirlenerek daha sonra aynı ya da benzer koşullardaki işlemler için kullanılırlar. Elde edilen veriler daha sonra oranlama yoluyla standart zamanın hesaplanmasında kullanılır. Örneğin; bir işçi bir parçayı 1 dakikada kutuya yerleştiriyorsa 10 parçayı 10 dakikada kutularına yerleştirir.
4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi İş değerlemesi maliyetleri düşürmek ve verimlilik artışı sağlamak amacıyla kullanılmaktadır. Çeşitli işlerdeki ortak faktörleri göz önünde bulundurarak işlerin içerik ve önem bakımından karşılaştırılmasıyla işlere değer biçilmesidir. İş değerlemesinde kişilerin başarısı değil, işlerin yapılışı ile ilgili koşullar üzerinde durulmaktadır. İşlerin göreceli değerini belirleyip dengeli bir ücret yapısının kurulmasına temel oluşturur. İş değerlemesinde çoğunlukla kullanılan faktörler öğrenim durumu, tecrübe, sorumluluk yükü, mesleki bilgi, iş tehlikeleri ve çalışma koşullarıdır.
4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi İşi değerlemesinde etkili olan faktörler ayrı ayrı incelendiğinde ücret sistemine olan etkilerinin yüzdesel olarak farklılık gösterdiği görülmektedir. Beceri ana başlığı altında toplayabileceğimiz eğitim, tecrübe, inisiyatif ve işe uygun kişinin bulunmasındaki gülcük faktörleri daha zor bulunur ve daha fazla yatırım gerektirdiğinden dolayı ağırlıklı yüzdesi daha fazladır. Yaklaşık ağırlığı %40-55 oranındadır. Gayret faktörüne bakıldığında bedensel ve zihinsel çabaların toplamı olarak karşımıza çıkmaktadır. Kişisel gayretin değerlendirilmesinin yaklaşık ağırlığı %15-20 oranındadır.
4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi Sorumluluk faktörünün içine makine, malzeme, emniyet, iş güvenliği gibi başlıklar girmektedir. Çalışanların işle ilgili olarak üstlenmesi gereken bu sorumluluklar %20 orana sahiptir. İş koşulları faktörü çevre koşulları ve işin mahremiyetinden oluşur. İşin yapıldığı yer ve ortamın özelliklerini ifade eden bu faktörün ağırlıklı ortalaması %10-20 arasında değişmektedir.
4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi Tüm bu faktörler göz önünde bulundurularak iş değerlemesi yapılıp işi yapan kişiye uygun bir ücret seviyesi belirlenmektedir. Ücret teşvik sistemleri tüm işletmelerde kullanılan ve çalışanların motivasyonunu yakından etkileyen sistemlerdir. İşletmelerin ana amacı üretimi ve üretkenliği arttırmaktır. Böylece daha fazla üretim daha fazla satış ve daha fazla kâr elde edebileceklerini hesaplarlar.
4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi Genel olarak iyi bir ücret teşvik sisteminin hedefleri; 1. Üretim miktarını arttırmak 2. İşçilik maliyetlerinin düşürmek 3. Makineleri belli bir değerden daha yüksek verimle çalıştırmak 4. Hammaddeden mümkün olduğu kadar daha fazla ürün elde etmek, bu şekilde israf edilen malzeme oranını azaltmak 5. Pahalı malzemelerin kullanımını düşürmek 6. İmalatta kullanılan güç kaynaklarının sarfiyatını azaltmak 7. İşçiye daha fazla ücret ödeyerek onun moralini yükseltmek ve daha iyi bir yaşam standardı sağlamak
4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi 4.4.1. Ücret Teşvik Sistemleri Ücret teşvik sistemleri iki ana başlıkta sınıflandırılır: 4.4.1.1.Maddi Olmayan Sistemler Parasal olmayan ancak varlıklarıyla çalışanların motivasyonunu etkileyen türden destekler maddi olmayan sistemlerin içinde yer almaktadır. Bunları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür: 1. Firmanın ünü 2. Sosyal güvenlik koşulları 3. Verilen eğitim olanakları 4. Çalışma yeri 5. Çalışma koşulları
4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi 4.4.1.2. Maddi Sistemler Parasal olan bu sistemler ölçülmemiş sistemler, kısmen ölçülmüş veya değerlendirilmiş sistemler ve ölçülmüş sistemler olarak gruplandırılabilirler. Ölçülmemiş sistemlerde piyasa fiyatının çok üstünde bir ödeme yapılması söz konusudur. Kısmen ölçülmüş sistemlerde çalışanların nitelikleriyle bağlantılı bir ödeme yapıldığı görülmektedir. Burada çalışanların performanslarını izleyerek liyakat takdirini kontrolü gerçekleştiren kişi yapmaktadır.
4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi Ölçülmüş sistemlerde iş ile ücret arasında doğrusal bir ilişki bulunmaktadır. Belli bir zaman periyodunda normal olarak bir işçinin yapacağı işi belirleyip bunun üzerine çıkanlara fazladan ücret ödenmesi esasına dayanır. Buna günümüzde prim sistemi de denilmektedir. Uygulamada en çok kullanılan ölçülmüş sistemlerdir.
4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi Ölçülmüş teşvik sistemlerinin başarılı olabilmesi için şu hususların gerçekleşmesi beklenir: 1. Kalite ve metot standardizasyonu 2. Yeterli iş spesifikasyonu 3. Doğru ve tutarlı iş ölçümü 4. Kişilere veya mümkün olan en küçük gruplara prim ödenmesi 5. Doğru kayıtlar ve standart zamanların etkin kontrolü 6. Anında bildirim ve prim ödemesi 7. Beklemeler ve diğer işlerin bir esasa bağlanması 8. Sadece kabul edilen kalitede işler için prim ödenmesi
4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi A. Parça Başı veya Standart Zaman Sistemi En çok kullanılan ve en etkili ödeme sistemi olarak karşımıza çıkar. Çalışanlara üretim birimi başına belli bir ücret ödenmektedir. Çalışanlar tarafından da anlaşılması kolaydır ve motivasyonu arttırmayı sağlar. Ancak saat ücretlerindeki değişikliklerin sık olması gibi durumlarda standart zaman adını alarak fazladan çalışılan saatlere ücret ödenmesi şeklinde uygulanır. Genellikle prim başlangıç noktası İngiliz standart skalası olan 75 olarak kabul edilmektedir.
4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi Örnek: Saat ücreti 10 TL olan bir kutulama işçisi 60 saatlik haftalık çalışma içinde 400 adet büyük 200 adet küçük kutu yerleştirmekte, 1.5 saat malzeme beklemekte ve 1.5 saatte başka işlerle uğraşmaktadır. Büyük kutulama için standart zaman 8, küçük kutulama için standart zaman 4 tür. Prim performansı 75 ten başlamakta ve bekleme ve diğer çalışmalar 100 üzerinden değerlendirilmektedir. İşçinin haftalık primi ne kadardır?
4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi Yapılan İş Adet Standart Zaman Toplam Standart Zaman Büyük kutu 400 8 400x8/60=53.3 saat Küçük kutu 200 4 200x4/60=13.3 saat Bekleme Diğer işler Toplam 1.5 saat 1.5 saat 69.6 saat Tanınan zaman = 69.6x100/75 = 92.8 saat Prim = (92.8-60) x10 = 556.8 TL dir.
4.4. İş Değerlemesi ve Ücret Sistemleri İlişkisi B. Ücret Planları Üç farklı şekilde uygulanmaktadır. Düz parça başı ücret: İşçinin ürettiği her birimi değerlendirerek ücret ödenmesini öngören sistemdir. Parça başına miktar arttıkça ücret artar, miktar azaldıkça ücret azalır. Garantili parça başı ücret: İşçinin ürettiği ürün belli bir standardın üstümde olursa prim verilir ancak üretim belli bir standardın altına inerse standart üretimin ücreti ödenmektedir. Teşvikli ücret: Üretim standart üretim miktarının altında gerçekleşmiş olsa bile standart üretimin ücreti garantisi verilmektedir.