Bilim Zincirinde Bir Halka: Ortaça Araplar Geçen bölümde Yunan matemati inin dura an yap s na karfl n, tüccar bir toplum olan Hindular n gelifltirdi i matemati in kullan fll yan n n a r bast ndan söz ederek, bu matemati in daha sonra Araplar arac l yla Bat ya tan t ld n belirtmifltim. Araplar yaln zca Hint matemati inin de il, Eski Yunan bilim ve felsefesinin de H ristiyan dünyas na tan t lmas nda rol oynam fllard r. Bilim tarihini bir bayrak yar fl na benzetirsek, Araplar bu yar flta bayra, Hindulardan ve Yunanl lardan teslim al p, yaklafl k 400 y l tafl m fl ve sonra Bat ya teslim etmifllerdir. Sekizinci yüzy l n bafllar nda, yani slam dininin do uflundan yaklafl k 100 y l sonra, Araplar do uda Hazar Denizi ve ran dan, bat da spanya ya kadar, Do u ve Güneydo u Anadolu, Arap yar madas ve tüm kuzey Afrika y kaplayan genifl bir alan ellerinde tutuyorlard. Hindular gibi, Araplar da ticaretin a r bast bir ekonomik yap içindeydiler. Araplar, karada olsun, denizde olsun Balt k denizinden Seylan a, Çin e kadar her yere gidiyor, mal getirip mal götürüyorlard. flte Harun Reflid in o lu Memun, Ba dat ta 813 y l nda Abbasi halifesi oldu unda, Arap dünyas n n görüntüsü böyleydi. Böylesine bir toplumun matemati e, astronomiye ve co rafyaya 21
olan gereksinmesi tart flma götürmez. Araplar bu gereksinmeyi karfl lamak için Eski Yunan kaynaklar na yöneldiler. Bu yöneliflin en somut örne i Memun un Ba dat ta kurdu u Beyt el Hikme (bilimevi) adl çeviri akademisidir. Akademinin bafl na Huneyn Bin shak getirilmifltir. Kendisi Nesturi mezhebinden bir H ristiyan olan Bin shak n emrinde birçok H ristiyan, Müslüman ve Yahudi çevirmen çal fl yordu. Bu çevirmenler, felsefeden matemati e, t ptan botani e kadar Yunan bilgi hazinesinin belli bafll bütün eserlerini Arapçaya çevirdiler. Do al olarak, Araplar yaln zca çeviri yapmakla yetinmediler. Yunan ve Hindu kaynaklar n yorumlay p biçimlendirerek, kendi bilim dizgelerini de oluflturdular. Örne in cebir Araplar n elinde bu devirde geliflti. Harzemli Muhammed Bin Musa n n (780-850) bu devirde Ba dat ta iki kitap yazd n görüyoruz: Birinci kitab n ad ilm el-cebr ve el-mukabele [(terimlerin) yerini de ifltirme ve (terimleri) yok etme bilimi]. Bu kitapla cebir ya da Bat l lar n deyimiyle algebra sözcü ü do mufl oluyor. Kitap, birinci ve ikinci derece denklemlerin çözümleri, basit geometri kurallar ve paran n belirli oranlarda bölüfltürülmesini ö reten miras problemlerini içeriyor. kinci kitap ise Hindu-Arap say lar (yani bildi imiz onlu sayma düzeni) üzerine. Bu kitab n Arapça asl kay p. Latince çevirisinin bafll flöyle: Algoritmi de Numero ndorum Tabit Bin Karra n n Öklid çevirisinden, sa da el-beyruni nin astronomiyle ilgili bir kitab ndan sayfalar. (Harzemli nin Hint Say lar ile Hesaplama Sanat ). Bu kitapla da, demek ki, Harzemli nin ad ndan algoritma sözcü ü do mufl oluyor. 22
Ortaça da yön bulmak için kullan lan usturlap n (astrolabe) önden ve arkadan görünüflü (1309-1310, Husain b. Ali). Memun un Suriye de özel bir gözlemevi de yapt rd biliniyor. Zamanla, burada Arap astronomlar dünya üzerinde 1 derecelik yay n uzunlu unu hesabettiler. Böylece enlem ve boylam kavramlar ortaya ç kt. Harzemli nin Hint kaynaklar na dayanarak astronomi cetvelleri de derledi i biliniyor. Ancak Arap astronomisine en büyük katk y yapan kifli el-beyruni dir (ya da Biruni dir, 973-1048). Çok genifl kültürü olan Beyruni, Türkçe, Farsça, Sanskritçe, branice, Süryanice ve Arapça biliyordu. Astronomi, matematik, fizik ve t p alan nda çal flan Beyruni bir süre Hindistan da yaflad ve Hint bilim ve kültürünü inceledi. Daha sonra Gazne ye yerleflen ve orada ölen Beyruni birçok kitap yazd. Enlem ve boylamlar n hassas bir biçimde saptanmas için yöntem gelifltiren, dünyan n kendi etraf nda döndü ünü - Galile den 600 y l önce - ilk öne süren odur. Beyruni nin, ayr ca 18 k ymetli 1973, el-beyruni pulu 23
tafl n ve mineralin özgül a rl n da hassas olarak saptad n biliyoruz. Ortaça Araplar n n bilim dünyas na katk lar n ayr nt lar yla incelemek bu k sa yaz n n boyutlar n çok aflar. Ancak gene de fizik ve matematikte erifltikleri düzeyden söz etmemek olmaz. Bu kiflilerin fizikte ve mekanikte ne kadar ileri olduklar n anlamak için zaman n modas olan hiyal (harika düzenler) konusuna bir göz atmak yeterlidir. Hiyal, özellikle suyu itici güç olarak kullanan kendi kendine hareket eden mekanik oyuncaklar, saatlerdir. Araplar bu oyuncaklar ve saatleri yaln zca yapmakla kalmam fllar, bunlar anlatan kitaplar da yazm fllard r. Örne in bunlardan birinde R dvan, babas Muhammed Bin Ali nin 13 üncü yüzy l n bafllar nda yapt bir su saatini anlat r. Saat fiam n kap lar ndan birine yerlefltirilmiflti ve gerçek bir harika olarak nitelendiriliyordu. Öteki eserler aras nda el- Abulmusar (787-886), Arap astronomu. 16 nc yüzy lda yay mlanm fl bir kitaptan Cezari nin Kitab el-hiyal i ile Benu Musa n n (Musao ullar ) Kitab el-hiyal i 1 say labilir. Ortaça Arap fizi i yaln zca hiyal le u raflmad do al ki, bu yaz y ça n en büyük fizikçilerinden birinden, el-hassan Bin el-haytam dan söz ederek bitirmek istiyorum. Haytam 965 te Basra da do du, 1038 de Kahire de öldü. Optik konusunda uzman olan Haytam Kitab el-manazir (Optik Kitab ) adl ya- 1 Bu ikincisi ile ilgili olarak Doç. Dr. Atilla Bir in Benu Musa n n Otomotik Kontrol Düzenleri adl yaz s n sal k veririm. Yaz da anlat lan düzenlerden biri flöyle sunuluyor: Hamamlarda ya da sebillerde kullan labilen bir düzen. Kaptan çekilen su bir yarat k taraf ndan tekrar doldurulmaktad r. stenirse kap yerine havuz, su yerine flarap kullan labilir. 24
p t yla ünlüdür. 1270 y l nda Opticae Thesaurus Alhazeni ad yla Latinceye çevrilen bu kitap, Bat daki bilimsel düflünceyi en az 600 y l etkiledi. Etkiledi çünkü, kitap o zamana kadar Bat n n bilmedi i gözün yap s, görsel yan lmalar, serap olay, perspektif, atmosferde fl n k r lmas, kuyruklu y ld zlar ve belki de en önemlisi, kendi icad olan foto raf makinas n n atas karanl k kutudan sözediyordu. Bin Haytam n en önemli katk s gözün nas l gördü ünü do ru olarak aç klamas d r. Haytam a kadar geçerli olan, Öklid ve Batlamyos un ortaya att klar ve görme olay n n gözün görülecek nesneye yollad fl nlarla gerçekleflti ini öne süren kuramd. Haytam bu kuram reddederek, olay n bunun tam tersi oldu unu ve gözün, nesnenin yollad fl nlar alg layarak gördü ünü ortaya att. lginçtir, Bin Haytam bütün bu katk lar n akl bafl nda oldu- unun bilinmesinin tehlikeli olmad zamanlar yapabiliyordu. Göze girip rahat yaflamay amaçlam fl olsa gerek, Bin Haytam, e er kendisine destek sa lan rsa, Nil taflk nlar n denetleyebilecek bir makina yapabilece ini iddia etmiflti. Bekledi i de oldu. M s r Fat mi halifesi el-hakim kendisine destek sa lad. Ancak beklemedi i bir fley daha oldu: Halife makinan n derhal yap lmas n istiyordu. Yoksa, kendisini iflkenceyle öldürtecekti. El-Hakim in flaka yapmad n anlayan Haytam çareyi deli taklidi yapmakta buldu ve Hakim in ölümüne kadar (1021) bu oyunu sürdürdü. 25
Matematik E lendirir Dünya Yuvarlakt r. Yerküre üzerinde öyle bir nokta bulun ki, bir gezgin bu noktadan bafllayarak 1000 km güneye gitsin, vard noktadan 1000 km do uya gitsin, gene vard noktadan 1000 km kuzeye gitsin ve geriye bafllang ç noktas na gelsin. Yan t: Kuzey kutbu. fiimdi siz, istenen özelli i sa layan baflka bir nokta bulun. Dünyay Kavramak. Dünyam z n ekvatordaki çevresinin 40.000 km oldu unu biliyoruz. fiu halde tam 40.000 km uzunlu- unda bir ipi ekvatorun etraf na dolarsak ip dünyam z s k s k - ya saracakt r. Bu ipi, çepeçevre, yerden 1 m yüksekten geçecek flekilde gevfletebilmek için ne kadar uzatmak gerekir acaba? Her Üçgen kizkenar m d r? fiimdi AB = AC eflitli ini ispat edece iz! fiekildeki ABC üçgeninin A A aç s n n aç ortay yla BC kenar n n orta dikmesinin kesiflti i noktaya O diyelim. D E O dan AB ve AC kenarlar na OD ve OE O dikmelerini inelim. Ayr ca O yu B ve C köflelerine birlefltirelim. B C M 27