tem Yıl:7 Sayı:14. 2009.383-396 ORAÇAG SLA DÜNYASINDA BL V GLŞ Chkh BOUARAN Çev.: Yrd.Doç.Dr. Hüeyn ŞŞK Harran Ünverte gtm Fakülte ÖZ Blm nanlığın ortak mraıdır. Bu mraa katkıda bulunanlar blme ve blm adamlarına değer verenlerdr. Ortaçağda, lam Dünyaında blm adamları en aygın kşler ken, dünyanın kalan kımında koyu br cehalet hüküm ürmekteyd. ülümanlar farklı ırk ve nançtan blm adamlarını kend ülkelerne davet etmş ve böylece blmn gelşmene katkıda bulunmuşlardır. Onlar İkenderye, dea, Cündşapur ve Surye'den davet ettkler blm adamlarının blgnden yararlandılar. Bu, nanlığın ortak değer olan blmn gelşme çn öneml br etkend. arh, Bağdat'tan ndülü'e, İbn Sna, Brun, İbn keveyh ve Cabr b. Hayan gb blm tarhne damga vuran büyük blm adamlarının yetştğne şaht oldu. Bu blm adamları, tıptan farmakolojye, atronomden kmyaya bugünkü modern blmel teorlern öncülüğünü yapmışlardır. Anahtar Kelmeler: Blm, İbn Sna, İbn keveyh, üpet İlmler. ABSRAC Scence and t Development n the llamc World durng the ddle Age Scence the comman nhertance of humanty. hoe who contrbuted to th nhertance are the champon of the cence and centt. he centt were the mot repectful peron n the ulm world durng the ddle Age whle n the ret of the world llteracy and gnorance were wdepread. ulm nvted the centt from all dfferent race and belef to ther countre and thu contrbuted to the development of cence. hey greatly benefted from the knowledge of the centt from Alexandra, dea, Cundhapur and Syra. h wa one of the gnfıcant factor n the flourhng of the cence, whch the comman value of the humanty. From Baghdad to Cordoba, the htory ha wtneed the great centt uch a Avcenna, Brun, lbn keveyh and Cabr b. Hayyan, who were the groundbreakng fıgure n the htory of cence. hey ala poneered the major theore of the modern cence n varou fıeld rangng from medcne to pharmachology, from atronomy to chemtry. Key Word: Scence, Avcenna, lbn keweyh, Potve Scence. Bu makale, Lu Gardet ve Chckh Bouamrane tarafından 1984 yılında kaleme alınan Panorama de la penee lamque (ISBN 2727400985 (2-7274-0098-5) adlı ktabın, 227-242 ayfaları araında yer alan Le cence adlı 11. Bölümünün 1. Kımında Chckh Bouamrane tarafından hazırlanan ve Ortaçağ lam dünyaında blm tarhn konu alan "Le cence et leur deve/oppement" adlı 16 ayfalık yazının bre br tercümenden oluşmaktadır. akalenn onunda kaynaklar verlm ştr.
384 Chkh Bouamrane;Çev.: Yrd.Doç.Dr. Hüeyn Şmşek lam blmler, karşılaştığı ek medenyetlern mraından başlayarak [yola çıkarak] gelşt. lam blmn lerlemenden önce düşünce ve tecrübelern değşe geldğ üç büyük kültür merkez kavşağı kurulmuştu: kenderye, dea [Harran] ve CündşapOr. ülümanlar lk defa 21 H/ 642.de kenderye'ye ulaştıklarında, ıır ve Yunanlıların blmel mraını buldular ve matematk ve tıpla lgl blgler edndler. Fakat bu şehrn eltler rem olarak Hırtyan olan Roma mparatorluğu'nun bakıları altında rahatızdı [ezlyorlardı]. Ya'küb ve NetOrlere at olan azınlıklar hakm olan Kle tarafından apkın mezhep olarak değerlendrlyor ve zulmedlyordu. Antk el yazmaları hala bazı kütüphanelerde bulunuyordu. Bu ırada düşünce hareket zayıfladı. Atna'yı takp eden blm adamları ve flozoflar Surye ve Irak toprakları üzernde öneml br şehr olan dea'ya [Harran] ığındılar. Burada NetOr ve Ya'küb blm adamlarının Yunan felefe ve tıp eerlern önce Süryance'ye daha onra da Arapça'ya çevrmeler ayende büyük br blm hareket gelşt. Ancak Bzan mparatoru bu hareket btrmeye kararlıydı. t Blm adamları, bu zulümlerden kaçmak çn Per ülkendek Cündşapür'a yerleşmey terch ettler. Daha onra Jütnyen tarafından ürgün edlen çok ayıdak flozof bunlara katıldı. ran'ın Ahvaz şehr yakınında bulunan bu şehr, öneml br entelektüel başkent halne geld. Orada büyük br hoşgörü klm çnde Yunan-tlr, ran-hnt ve Yahud-Hırtyan gelenekel kültürler karşılaştılar. Bu şehrde, k ya da üç dl blen blm adamları, kayda değer eerler tercüme etmenn peşne düştüler. lk ülümanlar 638.'de CündşapOr'a nüfuz ettklernde, burada hataları kabul eden ve öğrenc yetştren gelşmş br hatane bulunuyordu. Arap kent olan Hfre'ye yakın olmaı, burada Yunan, Süryan ve Farça yanında Arapçanın da konuşulacağını öngörmemze mkan verr. Gerçekte - br tarhçnn bldrdğne göre-, GündşapOr hekmlernn başı Bağdat'a getrld ve dönemn yönetcleryle Arapça ve Farça olarak dyaloga grld. 1 Bajtdat ve ercümeler lamyet'n çıkışından önce kenderye, dea ve GündşapOr gb tercüme merkezler vardı. mevler dönemne at br kaynağın 2 belrttğne göre, rneverden Hall b. Yezfd tutkulu bryd ve Yunan metnlern Arapçaya çevrmeler çn kenderye'den blm adamları getrtt. Fakat onun bu konudak çabaları, belrl br programdan yokundu. Bütün öneml kaynaklar, tematk tercüme hareketnn Abbaler dönemnde ortaya çıktığına şaret etmektedr. Bağdat'ta br tercüme okulu kuruldu; buraı özellkle Abba halfenn davet üzerne Cündşapür'a gelen Netür ve Ya'küb büyük blm adamlarına ahpt. Beytü'/-Hkme (Hkmet v) adı verlen bu okul, Halfe e'mun'un genş bçmde detekledğ blm adamları ve mütercmler br araya getrmşt. lam dnne 1 bn b Uayba, Uyünü'nba. 2 lbnü'n Nedm, Fhrt, Kahre'de yayınlanmıştır.
Ortaçat lam Dünyamda Blm ve Gelşme 385 lşkn olmayan bu blmel tercümeler n gelşme kımen daha tehlkezd. Bu mütercmler araında özellkle şunları zkretmek gerekr: bn aeveyh, BahtşO, Huneyn b. hak ve Sabt b. Kurra. Hekm olan bn aeveyh (öl. 249 H/ 863.) tercüme merkezn yönett ve aralarında Huneyn b. /hak gb öğrencler yetştrd. Bu kş (öl. 263 H/ 877.), onradan hocaının yerne okulun yönetclğne getrld. Hre doğumlu ve NetOr olan bu zat, her şeyden önce hekm ve mütercmd. Grekçe'y daha y öğrenmek ve k Yunan eerlern toplamak amacıyla Anadolu'nun ve Doğu'nun brçok şehr ne eyahat yaptı. ıpta Hpokrat ve Galen'n ktaplarının br bölümünün tercümen O'na borçluyuz. O, oğlu İhak b. Huneyn (öl. 298 H/ 911.) ve Beytü'I-Hkme'de çalışan dğer blm adamları tarafından tercüme edlen metnler de yenden gözden geçrp düzeltt. O, "Le queton de medcne, Le trate de l'cel ve Le lvre de drouge mplen gb tıp ve laç yapımı le lgl eerler bzzat kend br araya getrp düzeltt. Dokrt'n 3 De atera medce'ı Stefan b. Bale tarafından doğuda ve Haday b. Şaprt tarafından da Kurtuba'da tercüme edld; knc tercüme İbn Cü/cü/ (öl. 384 H/994.) tarafından tekrar gözden geçrlp düzeltld. atematkte her şeyden önce Sabt b. Kurra'yı (öl. 901.) zkretmek gerekr. Harran [Surye'nn kuzeynde] doğumlu olan Sabt b. Kurn3, Bağdat'a yerleşt ve onra Beytü'I-Hkme'ye grd. Pagorcuların matemetkle lgl eerlern, Nkomak'ın Introducton a l'arthmetque ve Apollonu'un 4 Conque adlı eerlern tercüme ett. Baalbek'l Kuta b. Luka (öl. 820.) Dophante'nn Algebra'ını ve hak b. Huneyn 5 ucld'n lement de geometre'n tercüme ettler. Atronomde Batlamyu'un A/magate' ve Sddh8nte 6, e-fezar (öl. 777 ) tarafından Sankrtçe'den tercüme edld. Zc- Şahf e bü'l- Haan et emmf tarafından Farça'dan tercüme edld ve bo eş'ar (Batı Latncede Abumacar dye blnr) tarafından şerh edld. Doğa ve fzk blmlernde tercüme gayretler aynı şeklde dkkat çekcdr. Yahya b. a-batrk (öl. 819.) önce Artotele'n De anmuax onra Du cel et du monde'n tercüme ett. İhak b. Huneyn e De /'ame adlı eer tercüme ett. tp ve Farmakoloj Yoğun tercüme faalyetlernden onra, Arap ve ülüman blm adamları antk mraı yce özümedler ve öneml kşel eerler ortaya koydular. Bu konuda mümkün olduğunca özet halnde tarh ve analtk br tablo vermek uygun olur 8 Burada çok öneml şahıların mlern ve temel etknlğ hatırlatmak yeterldr. 3 bn b Uayba, Uyünü'I-nba, c. ll, -46-48, Kahre'de yayınlanmıştır. 4 bn Kurra aynı zamanda br matematk, br atronom ve br de tıp eer yazmıştır. 5 lbnü'n-nedm, e-fhrt,. 265. 6 bn Haldün, ukaddme, c. lll,.101. 7 H. Nar, Scence et avor en Ilam,. 125-Par, 1979, Sndbad Yayınları. 8 Okuyucu çn konuya lşkn daha ayrıntılı blg çeren eerler lte bblyografyada verlmştr.. 345-346.
386 Chkh BouamranejÇev.: Yrd.Doç.Dr. Hüeyn Şmşek Büyük hekmler ' IX. yüzyılda lk hekmler, [aynı zamanda] kend dönemlernn en meşhur mütercmlerydler. Burada bn aeveyh, Huneyn b. hak ve Sabt b. Kurra'dan bahedeceğz. Al b. Rabben et-aberf (öl. 236 H/ 850 ), adece tercüme yapmadı, kendn tıpla lgl konulara adadı. abertan'a bağlı erv şehrnde doğan aber, kend meleğn cra etmek çn Bağdat'a yerleşt. O, daha onra meşhur olan Ktabü'l- Frdev f't- b adlı tıp alanındak lk kapamlı eer yazdı. O, eernde tıbbın bütün branşlarına değnd ve on kımı Hnt tıbbına 9 ayırdı. er 30 ana bölümden ve 360 alt bölümden oluşuyordu. Ktapta bu arada hatalıklar ve nedenler, vücudun farklı kıımlarına göre ınıfandındıktan onra, embryoloj ve kadın doğum (anne ağlığı), çocuk hatalıkları, belenme rejm, laçlar ve hazırlanmaı konuları açıklanıyordu. X. yüzyılda Doğuda ve Batıda öneml br şöhrete kavuşan (313 H/ 925 ) bo Bekr adında büyük br hekm yaşadı. Al b. Rabben et-abert'nn öğrenc olan bu zat, ahran yakınlarındak Rey şehrnde doğmuştu. Bağdat'a gtt ve büyük br hatanenn yönetmn ütlend ve orda eğtm verd. Raz (Latn Ortaçağında Rhaze olarak blnr) her şeyden önce br klnk hekm d. O, ıp ankloped 10 e/-h'de her br hatalığı nceled ve onların emptomlarını [belrtlern], nedenlern ve tedavlern analz ett. Hpokrat ve Galen'den hak b. Huneyn'e kadar eklern ve yenlern konularını anlattı ve daha onra kend kşel gözlem ve tecrübelerne dayalı olarak onları krtk ett, tamamladı veya reddett. Raz Hpokrat'ın eernde muğlak ve düzenz olarak tept ettğ bu blgler, hatalarından dolayı yenden düzenlemeye karar verd. Öğrenclernden br olan hekm e/-ecof, mademk herke tarafından tekrarlanıyora, dün ve bugün herken öyledğ anattan bahetmey faydaız gördü.11 Fakat Raz, bu konuda açıklamalarda bulundu: O eern her türlü blgye htyacı olan öğrenclerne tah ett. Raz, Buhara hükümdan anur b. hak'a vakfettğ başlıca eerlernden br dğer olan Ktabü'J-anur'u anatomye haretmşt. hnetü't-abfb'de Raz, tıp öğrenclernn btrme ınavının tıbb ncelemelerde naıl yapılmaı gerektğn açıklar. Bu ktaplar br ççek ve kızamık hatalığı le lgl nceleme ktabıdır (trate de la varole et la rougeole) 12 ve eer gezgn hekmlern kılavuzudur (le gude du medcn nomade)p Raz'nn öğrenc bo Al b. Abba 14 e/-ecof (öl. 385 H/ 995 ), 9 aber'nn eer Berln'de. Sıddk tarafından 1928'de yayınlanmıştır. 10 e/-hıv 22 clttr; Bu eer 1955'de Haydarabad'da baılmıştır. 1279'da Latnceye tercüme edlmş olan bu eer ortaçağ, ünvertelernde bn Sn'nın ıbbın Kanunları adlı ktabı yayınanmadan önce klak br başvuru kaynağ,ı d. 11 el-ecl, Ktabü't-elek, aktaran H. Nar, a.g.e.,. 226. 12 Latnce'ye De Pet/enta, adıyla çevrlmş, 1903 yılında e De Konng tarafından tercüme edlerek yayınlanmıştır. 13 Franızca'ya çevrlmş ve Sndbad yayınev tarafından 1980 yılında Par'de baılmıştır. 14 bu Al b. Abba ortaçağ,da Haly Abba olarak tanınırdı.
Ortaçag lam Dünyamda Blm ve Gelşme 387 Ahvaz'da doğmuştu. O, hocaının hacmnden dolayı kullanımı zor olan ktabından daha özlü ve daha metodk olmaını dledğ, KW3bü'I-ü/Ok adlı br eer yazdı. O'na Hpokrat çok kıa, Galen e akne çok uzun ve dağınık yazdığından dolayı, anlaşılmaz gelyordu. bnü'i-kıft'nn 15 şaret ettğne göre, Ktabü'l ü/ok bazen Kômlü'-Sma'a f't-ıb [tıp meleğnde mükemmellk] olarak anılıyordu. e-ecq, tıp öğrenclerne her zaman hataları gözlernek çn ık ık hataneye gtmelern öğütlüyordu. O onra anatomde, fzyolojde, tedavde ve farmakolojde blnme gerekl [kaçınılmaz] blgler açıkladı. Bu eer, bn Sna'nın ıbbm Kanunu ktabının yayınanmaına kadar klak br eer olma özellğn korudu. ndülü'te X ve Xl. yüzyıllarda brçok büyük hekm şöhret kazandı. Bunlar araında büyük cerrah bu'i-kaım 16 ez-zehrav'den (öl. 403 H/ 1013 ) bahetmek gerekr. Kurtuba yakınlarında ednetü'z Zehra'da doğan bu zat, Ktabü't-arf adında br teork dğer uygulamaları kapayan k bölümlük ktabıyla ün kazandı. 30 başlıktan oluşan ktabında tıp, cerrah ve laç yapımı konuuna değnd. Bu ktapta, o ıralarda büyük br yenlk olan ve lk defa yazar tarafından yapılan veya kullanılan cerrah aletlern tanımlamaları ve çzmer bulunuyordu. Kurtuba'lı hekm bn Cülcül (öl. 384 H/ 994 ) e tıp ve felefe 17 alanlarında byografk br özlük telf ett. Xl. yüzyılın en meşhur hekm, kmenn traz etmedğ ve "ütad-ı azam" lakablı olan bo Al bn Sna (öl. 428 H/ 994 ) d 18 Buhara doğumlu olan bn Sna, cdd br eğtm aldı ve oldukça erken br dönemde tıbb tecrübe kazandı. O arka arkaya brçok şehrde ıraıyla kamet ett, brçok prene tıp hzmet verd ve zaman zaman davezrlk yaptı. O, tıp, felefe ve kend dönemnn dğer öneml blm alanlarında öneml br eer bıraktı. Onun başlıca tıp eer olan el-kanun f't-ıb, beş cltten oluşur. bn Sna eernn lk cldnde tıbbın genel prenplern ortaya koyar, konuunu tanımlar, ınıflandırır ve özellkle organları, kelet ve kaları açıkça tavr eder. knc cltte bat laçları anlatır ve laçların özellklern ve dğer organlarla lşkn açıklar; Dokrt'n blmedğ laçları lave ederek, laçları alfabetk düzene göre ınıflandırarak btrr. Üçüncü cldnde baştan başlayarak, vücudun farklı kıımlarıyla lşkl hatalıkları açıklar. Dördüncü ktabında O, tek br organ le lgl hatalıkları tavr eder ve tümörler, çıbanları (apeler), uyuzu ve kırıkları açıklar. Beşnc cltte terkp laçları ve onların hazırlanmaını nceler. Bu anıt ktap, açıklık ve dernlğyle tıp ncelemeler çn aranan temel br eer oldu. Yüzyıllar boyunca bu eer doğuda ve batıda başlıca br başvuru kaynağı halne geld. Brçok dle tercüme edld ve ık 15 bnü'i-kıft, Uyünü'I-nba, cte par H. Nar, a.g.e.. 229. 16 Ortaçağ'da bü'i-ka olarak blnrd. O'nun eer Latnceye, Yahud lanına ve Katalan lanına tercüme edld ve daha onra Avrupa Ünvertelernde okutuldu. 17 bn Cülcül'ün, abakttü'/-tbb! ve'/-hukema'ı Fu8d e-seyyd, tarafından 1955'de Kahre'de yayınlandı. 18 Batıda Avcenne olarak tanınırdı.
388 Chkh BouamranejÇev.: Yrd.Doç.Dr. Hüeyn Şmşek ık yenden baıldı 19 e-urcoe ft-ıb veya ıbbın Şr, 1326'1ara doğru tıbbın Kanun'larının br özetn oluşturdu 20 XII. ve XIII. yüzyılda Sevlya'lı bu ervan bn Zuhr (öl. 556 H/ 1161 )' dan bahetmek gerekr. O ndülülü br hekmler alene menuptu ve Ktabü't eyfr adlı eer telf ett. Bu ktap br üre onra Latnce'ye tercüme edld ve Batıda genş bçmde yaygınlaştı. Kurtuba'da e bn Zuhr'un öğrenc ve arkadaşı hekm ve feyleof bü'l- Velfd bn Rüşd (öl. 595 H/ 1198 ) bulunuyordu. el-kül/yat (Genel ıp) adlı br tıp ktabının müellf olan bn Rüşd, Kurtuba'da hekmlk yaptıktan onra erakeş'de uvahhd hükümdarlarının Almahde'n yanında hekmlğe devam ett. Düşmanları O'nu Kurtuba'dan uzak olmayan br yere ürgün ettrdlere de br üre onra tekrar ger çağrıldı ve meleğn cra etmeye devam ett. Hemşer olan Yahud aıllı ua b. eymun (aymonde) Fa'a göç ett, daha onra 1204 yılında vefat ettğ yer olan Kahre'ye geçt. yyublern h ekm olan bu zat, Arapça br tıp eer ve brance bazı eerler yazdı. Özellkle de zehrler hakkında kıa br ktap yazdı ve Hpokrat ve Galen'n 21 yorumlarının br ncelemen yaptı. Kahre'de hataneler ve kütüphanelern varlığı Doğu'dan brçok hekm kendne cezbett. Süryan hekm bnü'n-nef (öl. 686 H/ 1288 ) küçük kan dolaşımını keşfett ve Galen' kalbn anatom konuunda yanılgı çnde olmakla eleştrd. Iraklı hekm Abdu/latff e-bağdadf de aynı şeklde brçok Yunan hekmnn gözlemlern düzeltt. ıp eleğnn ve Hatanelern eşk/ Hataneler brçok büyük ülüman şehrde faalyet göteryordu. Bu büyük öneml şehrler Bağdat, Şam, Kahre ve Kurtuba 22 d. Hataneler hükümdar anur tarafından 682'de kuruldu. Bu kurumların hemen yanında br cam ve medree nşa edld. Bnalar hatalıkların türüne göre brçok bölüme ayrıldı. rkekler ve kadınlar ayrı bölümlerde kalıyordu. Brçok hekm ve laç yapımcıları [farmakolog] le brlkte, hatane dare ve hata bakıcılığı konuunda görevller de bulunuyordu. Pratyen hekmler hatalarını ncelemek çn br odadan dğerne gdyorlardı. Hocalar teşh ve tedavy yürüten atananna refakat edyordu; yanıldıklarında onlara müdahale edp düzeltyorlardı. Derhaneler ve br tıp kütüphane öğrenc ve pratyenler çn ayrılmıştı. Derler Hpokrat'ın 19 Bu eer Gerard de Cremone tarafından Latnceye çevrlmştr. Çok defa yenden baılmış olan bu eer Avrupa'da 17. Yüzyıldan ber tıp öğretmnde temel br eer d. 1546'da Vatkan'da Arapça olarak baıldı. Kahre'dek Arapça bakıı 3 cltt. Bu eer aynı zamanda Beyrut'ta da değştrlmeden baılmıştır. 20 er Dr. Jahr ve prof. Nüreddn Abdülkadr, tarafından Franızca'ya çevrlmş ve 1956'da Par'te baılmıştır. 21 O'nun Şerhu ma'i-akakr (Commenttare de la termnotoge de drougeuj Farmako/oj ermnolojne dar br Şerh) adlı eer Kahre'de ax ayerhofun Franızca tercümeyle brlkte 1940'da baıldı. 22 eı-akrz, H1tat, c.. ll,. 406.., On dokuzuncu yüzyılın başında,. Gemara Decrpton de I'gypte adlı eernde ondan baheder. C. XVIII, knc bakı,. 239. G. ber eern 1856 yılında yıpranmış br nühaını tept etmştr.
Ortaçag lam Dünyamda Blm ve Gelşme 389 Aforzm', Huneyn b. hak'ın Queton de medcne ve Raz'nn Gude' le başlıyordu. Sonra Sabt b. Kurra'nın reor ve Raz'nn Ktabü'I-anurf adlı eer le devam edyordu. Son olarak, Galen'n Raleler (Seze trate), Raz'nn e/-hav' ve bn Sna'nın el-kanun f't-ıb adlı eer okunuyordu. ıp meleğ Devlet tarafından kontrol edlyordu. uhtep 23 adında br kamu görevl özel olarak görevlendrlmşt. Bu kş genç hekmlern Hpokrat yemnn etme törenlern de yönetyordu. O, tıp hekmler brlğ başkanının yardımıyla tıp melek etğne aygıyı ağlıyordu. Hekmlk yapma br ınava bağlıydı. Hç br kme d poma almadan bu meleğn cra edemezd. öte yandan laç yapımcılar [farmakologlar], aynı şeklde, br muhtep tarafından, konulmuş kurallara uyup uymadıkları konuunda takp edlrd 24 Kuralların hlal durumunda yaptırımlar uygulanır ve ürünler müadere edlrd. laçyapımı bn Sna'ya kadar büyük hekmlern tıp eerlernde laç yapımına br bölüm ayırdıkarı görülmektedr. Daha onra eerler özel olarak laçlara ve tıbb araçlara yer vermştr. Xl. yüzyılda blm adamı DavOd e-antakf bu konu hakkında kıa br özet verd 25 Ona göre laçlar hakkındak ek Süryan ve Yunan eerlern tercüme eden kş Huneyn b. hak'tır ve konuyla lgl olarak ıır'dak Kıptlern termnolojn buna lave etmştr. O'nun oğlu lhak, tıbb malzemey gıdalardan ayırdı. laç yapımıyla lglenen lk ülüman blm adamı bo Bekr Raz'dr. Sonra bn Sna ve dğerler gelr k laç yapımı konuunda özel eerler ortaya koymuşlardır. Bunlar araında özellkle bnü'i-ş'a'ı, Şerf el-dr'y, bnü'i-baytar'ı, bn Cezle ve e-sor'y 26 zkretmek gerekr. DavOd'un bu lte BrOn'nn (öl. 442 H/ 1050 ) Ktabü'-Saydene ft't-ıb adlı eer le tamamlanablr. Yazar ktabın lk bölümünde laç yapımı konuunda lk defa tarhel br çerçeve unar, kend termnolojn açıklar ve laç yapımcıların orumluluklarına şaret eder. knc bölümde laçları alfabetk düzene göre ıralar ve onların kullanımını analz ede~ 7 Dğer eerler de, ea olarak, yyübler dönemnde önce Kahre'ye onra da Şam'a 28 yerleşen alagalı bnü'i-baytar'ın {öl. 646 H/ 1248 ) Ktabü'J-Côm ft'i-dvyet'i-üfrede adlı eerndek bu plandan farklı değldr. O, tıbb btkler toplamak çn Surye ve Anadolu'ya brçok eyahat yaptı. k eerlerdek laçları kend eernde br araya getrdkten başka, kend buluşlarını ve uygun gözlemlern de lave ett. arhç bn b/ Uayb'a (öl. 668 H/ : 23 bn Haldün, ukaddme, lll,. 576. 24 Bu konuda daha detaylı blg çeren ktaplar yayınlanmıştır. örnek olarak, Abdurrahman Şraz'nn (v. 589/1193) Nhyetü'r-Rutbe f a/eb'i-hıbe eer verleblr.kahre 1946. 25 Davüd e-antak, ezkretü Ül'I-bfb, Kahre, 1349 H./1930. 26 Davüd, bn Cezle'nn ralenn daha yo-lduğ;u kanaatndedr. 27 e-brün, Ktabü'-5aydene f't-ıb, Karaç'de baıldı ve Hakm uhammed Sad tarafından 1973'de nglzeeye tercüme edld. 28 O'nun eer Kahre'de 1291 H.f-11 baıldı ve atera medca adıyla Latnceye tercüme edld. Le Dr L Leclerc tarafından Par'te Franızcaya tercüme edld 1877-1883.
390 Chkh BouamranejÇev.: Yrd.Doç.Dr. Hüeyn Şmşek 1270 ) onun yanında çalıştı ve eyahatlernde ona eşlk ett. XVI. yüzyılda Surye kökenl DavOd e/-antak (öl. 1009 H/ 1599 ) Kahre'ye yerleşt ve ezkratü Ül'I-bab (DavOd'un Hazne) adlı öneml br eer2 9 meydana getrd. O, Hpokrat, Dokrt, Galen, Raz ve bn Sna'nın eerlern analz ett, onları eleştrd ve ekk gördüğü gerekl yerler tamamladı. Sonra laçları alfabetk olarak ınıflandırdı, hazırlanış ve kullanılışını göterd. O, Kahre'de ülüman hekmlern artık bulunmadığını tept ednce bu konuda der verrneğe karar verd 30 ı atematk ve Atronom ülüman atematkçler ve atronomlar Yunan ve Hnt blgnlernn eerlern tercüme ve şerh ettler. Brçok problemn ncelenmene orjnal katkılar getrdler. Geometrde Ökld'n elementlern yenden ele aldılar, onu tamamladılar ve şerh ettler. Şfa adlı eernde bn Sna'nın ve kta? 1 adlı eernde bnü'-salt'ın yaptığı gb brçok müellf, Ökld'n eern özetled. Cebrde onların çalışmaları bu blmn yen br hamle olarak gelşmene mkan verd. Artmetkte numaralamayı ve ıfırı benmeyerek rakamlarla ve onların kerleryle (bölme) lglendler ve onu tanıttılar. rgonometrde onların çalışmaları takdre şayandı. Atronomde Batlamyu'un ktabını ve Hnt blm adamlarının eerlern düzelttler ve kend özgün bulgularını lave ettler; meşhur gözlemevler kurdular. Onların etkler, başlıca Yunan-Süryan ve ran-hnt eernn tercüme edlmenden onra, IX. yüzyıldan tbaren başladı. Sya durumun az ya da çok karışık olmaına rağmen, uygulamalı olarak XV. yüzyıla kadar bu çalışmaları devam ett. Altı aır gb uzun br üre matematğn ve atronomnn, değşk alanlarındak başlıca blm adamlarına aşağıda kıaca değneceğz. lk matematkç IX. yüzyılda yaşayan uhammed bn ua e/-harzmfdr (öl. 232 H/ 864 ). O, atematkte, atronomde ve coğrafyada meşhur olan br blm adamıdır. Bağdat'a yerleşt ve Beytü'l-Hkme'de çalıştı. O, Ktabü'I uhtaar f Hab'I-Cebr ve'i-ukabele adlı eeryle meşhur oldu. Cebr, onunla brlkte, denklemler blm oldu. erı 2 üç kıımdan oluşuyordu. lk bölüm tam anlamıyla cebreld. knc kıım geometr ve cebr araındak lşky ele alır. Üçüncü bölüm e ardışık ayılara ayrılmıştır. e-harzm Hntlern onluk [demal] temn ve daha onra Arap rakamları olarak tanınan rakamları benmed. Sıfırı kullandı ve çeştl heaplama şlemlernde kullanımını zah ett. Bu blgnern eerler referan kaynağı halne geld ve matematkçtern yetşmende büyük br katkı ağladı. Sabt b. Kurra (öl. 288 H/ 900 ) meşhur knc matematkçyd. O, Harran'dak abler mezhebne menuptu. BenO ua'nın davet üzerne Bağdat'a 29 ezkratü Ül'I btlb, Kahre, 1349 H./1940. 30 e/-ücez f rh't-tb ve'-saydele, baım I'ALSCO, Kahre, 1978. 31 bn Haldün, ukaddme, c. lll,.1097. 32 er Latnceye Lber a/gebr et almuchabahe adıyla tercüme edld fakat bu tercüme Arapçaya çevrnn kopyaı bçmnde değld. Bu eer altı blnmeyenl denklemler ve onlann naıl çözüleceğn ele almaktadır.
Ortaçalt lam Dünyamda Blm ve Gelşme 391 yerleşt ve burada öneml kşler ve blgnlerle ıkı br lşk kurdu. O, özellkle atronom ve geometr konuunda çalıştı. Pagor teoremn genelleştrdj ve Ökld'n beşnc potulaının patını ele aldı. Rakamların numaralandırmaına çalıştı ve onuzluk heaplamaları meelene kullanışlı br katkı getrd. Bağdatl BenD ua bn Şakr? 3 Ktabu arfet ş'at'i-şkal (cmlern düzlüğü ve yuvarlaklığı) ktabını yazdı. O, uhammed'n (ölümü H. 259/.872), bü'i-haan'ın ve Ahmed'n yakın arkadaşıydı. Onlar, darenn hacmn, çembern çapını, üçgenn hacmn ve dğer verler heapladılar. Naıruddn et-o eernde bunların br şerhn yaptı. X. yüzyılda bü'i-vefa e-büzcan (öl. 388 H/ 998 ) Ktabü'I-Küttab adlı eer yazdı ve Ökld'n elementlern gelştrd, ıra ayılarının kullanımını ve kerler (bölme) açıkladı. Geometrde Harzm'y yenden ele aldı ve çok gelştrd. X. yüzyılda matematk aynı şeklde gzl br topluluk olan /hvan-1 Safa adındak br blgnler grubu tarafından ele alındı. Onlar çn ayılar ve şekller tıpkı Pagorcular gb embolk anlamlar çeryordu. Geometr ayılar blmnden onra yer alır ve öğrenclerne fzk nenelerden onra metafzk neneler le araında lşk kurulmaı önerlr. şte bu da hkmet denlen şeydf 4 uhammed b. Cabr e/-bettanf (öl. 317 H/ 929 ) matematkç ve atronomdu. Sabt b. Kurra'nın yanında Bağdat'a geld. Sur le ouvement de eta/ [yıldızların hareket üzerne] adlı br ktabın yazarıydı. O, llahü'i-act başlıklı br dğer ktabında Batlamyu'un eerne bazı düzeltmeler getrd ve Fırat üzernde Rakka'da gözlemevn yönett. atematğ atronomye uygulayarak, trgonometrk çzgler kullandı ve O' dan 90' dereceye br tanjant ve kotanjant tablou hazırladı. Konu yaaını formüle ett [heapladı] veyamuk üçgenlere uyguladı 35 Xl. yüzyılda bn Sna'nın çağdaşı olan bo Reyhan e-bron (öl. 442 H/ 1050 ) onunla blmel yazışmalarda bulundu. Hükümdar ahmud'un davet üzerne Afgantan'ın Gazne şehrne gtt ve O'nun Hnt kıtaına yaptığı eferlernde ona eşlk ett. O, tarhten coğrafyaya, kmyadan fzğe, matematkten atronomye kadar brçok blm kucaklayan evrenel br blm adamıydı. Onun atronomyle lgl e-kanonü'i-eudfadlı ktabı, bn Sna'nın tıp alanındak Kanun ktabı kadar meşhurdu. BrOn, atronom ve trgonometrnn değşk orunlarıyla uğraştı; brçok problem çözdü ve nü ve tanjantla lgl br tablo verd. Dğer taraftan O, e-harzm ve e-bettanl gb kendnden önceklern eerlern analz ett ve ekklern tamamladı. bü'i-haan bnü'i-heyem (öl. 430 H/ 1039 ) Bara'da 36 doğdu. ate- 33 er ortaça~da Gerard de Cremone tarafından Lber trum fratrum de geometra (Geometr üzerne üç kardeşn eer) adıyla Latnceye çevrld. 34 hvan-ı Safa, Real, H. Nar, a.g.e.. 105-106. 35 Settan'nn eer ortaçagda Robert de Cheter'n Latnceye çevrlmeyle tanındı. Regomantanu (Johann üller)'ın 15. Yüzyılda kalem ald@ eerne kaynaklık ett. 36 Latn ortaçagında d'ahazen adıyla meşhur olmuştu.
392 Chkh BouamranejÇev.: Yrd.Doç.Dr. Hüeyn Şmşek f matk, atronom ve fzk öğrend. Fatım Devlet'nn davet üzerne ıır'a yerleşt ve ölünceye kadar orada yaşadı. bnü'i-heyem'n eer, çeştl blmel konular üzerne br özet şeklndedr 37 Ökld'den onra matematğn temeller ve optk konuu üzerne ncelemenden bahetmek gerekr k, kncnde Batlamyu ve Ökld teorlern tenkt etmştr. O özellkle objelern göze yanımaının objeden göze zannedldğnn akne düz olarak değl ter olarak gerçekleştğn ortaya koydu. Aynı şeklde cebr ve atronom problemleryle lglend. Kend çapında Kahre'de yaşayan dğer br atematkç ve atronom bü'/ Haan bn Yunu (öl. 399 H/ 1009)' dur. Araştırmalarını Fatımer tarafından kurulan araştırma merkez Dôrü'I-Hkme'de gerçekleştrd. Kahre gözlemevn yönett ve Halfe Hakm (öl. 525 H/ 1131 ) onuruna yazmış olduğu ez-zcü'/ Hakm adlı eernde atronomyle lgl br tablo çzd. XII. yüzyılda blgn ve şar Ömer Hayyem'dan da bahetmek gerekr. Horaan'a bağlı Nşabur'da doğan Hayyam, gelp Bağdat'a yerleşt ve matematk ve atronomde öne çıktı. O, cebrde kncl, üçüncü! ve dördüncü! derecedek problemler çözdü. Geometrde e Ökld'n lementlern özeted ve paraleller üzernde 5. potulanın (kazyenn) patını çözümled. Cebr geometrde kullandı. Atronomde lfahan gözlemevn yönett. am br atronomk tablo çzd ve yenden düzenlenmş br takvm gelştrd. XIII. yüzyılda flozof ve matematkç olan Nô1rudcffn et-ut (öl. 672 H/ 1274 ), özellkle atronom üzerne yoğunlaştı. Hülagu'nun Bağdat' ı ele geçrdğ dönemde erağa Göz/emev'n yönetyordu. Sonra ölünceye kadar orada kaldı. ua e-kazım'ın yanına defnedld. O, Batlamyu'un temn tenkt ett ve farklı br tem önerd. lhanlılar olarak da mlendrlen erağa Atronom tablounun hazırlanmaına katıldı. atematkte özellkle Ktabü Şekl'I-Kta başta olmak üzere çeştl eerler kaleme aldı. rgonometrnn şleyşn açıkladı ve cetvelnn üçgen ve yamuk yüzeylern ölçülmende kullanılmaının faydalarını açıkladı 38 Brçok noktadan Ökld'e yer ayırdı ve tenkt ett; o zamana kadar brleştrlmş olan trgonometry geometrden ayırdı. XIV. yüzyılda ağrb'l blm adamı erakeş'l bü'i-abba bnü'i-benna (öl. 721 H/ 1321 ) Artmetk konuuyla lgl eeryle temayüz ett. O, elh f Amel'/-Hab 39 adlı eern yazarıdır (Artmetk şlemlern özet açıklamaı). bn Haldun bu eer "heap cetvelnn arh ve özet br çalışmaı" bçmnde değerlendrd40. O unulu bn hak'ın atronomyle lgl tablouna lşkn e-nhac 37 bnü'i-heyem'n br çok kıa rale 1358/1939 yılında Haydarabad'da yayınlandı. Poger Bacon (ö. 1292) Optk' Optcae heauru adıyla Latnceye tercüme ett. 38 ü'nn eer John Wall tarafından 17. yüzyılda tercüme edld ve yayınlandı. Grola mo Saccher, (J. Colette, Htore de mathatque, c. 1,. 128) öz konuu eern blnen br eer oldugunu öyler. 39 er unu'ta 1969'da. u hammad Sou tarafından yayınlandı. 40 bn Haldün, ukaddme, c. lll,. 1094.
Ortaçağ lam Dünyamda Blm ve Gelşme 393 adıyla özet br tablo hazırladı. O, tanımladığı şlemlern kolaylığı nedenyle halk nezdnde büyük br başarı kazandı 4 ı. XV. yüzyılda Semerkand'lı Gıyaeddn e-kôşf (öl. 832 H/ 1429 ) atematk ve Atronom konuunda Brçok eer kaleme aldı. Hükümdar Uluğ Bey yönetm altında Semerkand gözlemevn yönett. çnde elefernn eerlern tenkd ettğ; çember ve çap la lgl çok daha ken br tarzda heaplamalara yer verdğ Rôletü'I-uhtyye adlı eer yazdı. O, aynı zamanda onlu bölmelerle de lglend. ağrbe gelnce, Granada'nın ele geçrlmenden (1492) br üre önce unu'a ığınan ndülü'lü matematkç bü'l- Haan e-kalôd'den (öl. 891 H/ 1486 ) bahetmek gerekr. O, artmetk ve cebrle lgl brçok eern müellfdr. Özellkle O'nun Keşfü'/- ahcüb mn lm'/-gubar (Artmetk blmnn gelşme) ve bnü'i-benna'nın e-cebr'ne br şerh adlı eerler zkretmeye değer. O tam ayıları, bölmey, kök almayı ve denklemlern çözümünü ele aldı. Cebrel emboller lk defa O kullandı 42 Fzk ve Dof!a Blmler Fzk ve doğa blmlernde Brçok Yunanca metn ülüman blgnler tarafından blnyordu. Bunlardan başlıcaları Arto'nun, Sokrat'ın, kenderyel Heron'un 43, Dokrt'n, Arşmed'n ve Ökld'n eerleryd. Brün gb bazı blm adamları -bn Sna le mektuplaşmalarında da görüleceğ üzere- özellkle Arto üzerne yoğunlaştı. Raz ve bn Sna gb ankloped yazan blgnler fzk ve doğa blmlerne at brçok orunu nceledler. Bu orunlar mneraloj (maden blm), jeoloj ve botankle lglyd 44 Dğerler br üre onra belrl br blm dalında uzmanlaştı. Fzkte bnü'i-heyem (öl. 430 H/ 1039 ) Ktabü'I-enazr adlı temayüz ett. Bu eere kadar özellkle Ökld'n Optğne Huneyn ve Raz özellkle gözle lglendler. bnü'i-heyem, optğ eeryle referan yapılırdı. derl toplu olarak açıklamakla brlkte 45, matematğe de uygulayarak onu br blm halne getren lk kşdr. O, ışığın hareketn, gölgenn özellklern, karanlık oda ve mercekler açıkladı. Aynalar üzerne yaptığı deneymlern zah ett. O, tanjantı kullanarak eğk br düzlemdek ışığın y"anımaını ve kırılmaını açıkladı. Ktabü'I enôzr adlı eer yed bölümden oluşuyordu. lk bölümde genel olarak görne olguunu nceled. knc bölümde ışığı ve algılanmaını, üçüncü ve dördüncü bölümlerde optk yanılamalarını açıkladı. Beşnc bölümde algılanan majları j 4ı A.g.e.,. 1102. 42 eı-kalad'nn Rıhle' SD'de 1978 yılında yayınlandı. 43 O'nun eernn br parçaıdır. Du Levage de corp peant adlı eer Arapçaya çevrlmştr. Bu eer, her şeyden önce tatk, para/e/kenar, kaldıraç konularını ele alır. 44 Krş. Daha önce de zkredlmş olan Al-H av et AI-Şta' 45 bnü'l- Heyem'n Optk adlı rale Latnceye tercüme edlmş olup Roger Bacon ve Kepler gb br çok Batılı blm adamı üzernde büyük etk olmuştur. Krş. A. el, La cence arabe, Leden, knc bakı, 1966.
394 Chkh Bouamrane/Çev.: Yrd.Doç.Dr. Hüeyn Şmşek zah ett. [akalede altıncı bölümle lgl herhang br blg bulunmamaktadır] Yednc bölüm ışığın şeffaf ortamlardan geçşn açıklamaktadır. e-farl (öl. 720 H/ 1320 ) Ktabü'/-enazr'e br şerh yazdı. ekankte, araştırmalar makne yapımı, rüzgar ve u değrmen, aat, çeşme ve kaldıraç yapımı konuuna yöneld. Başlıca blgnler BenO ua, Sabt b. Kurra, e-cezerl, el Hazn d. lk Bağdat'ta mekanğn yaaları ve bat makneler araştırdı. Sabt, özellkle kaldıraç konuuna yoğunlaştı. bü'i-feth el Hazn! (öl. 512 H/ 1118 ) erv'de Ktabü'I-zan'I-Hkme adlı eern ortaya koydu. O özellkle yer çekm merkez ve brçok cmn yoğunluklarını nceled. şte bu nedenle teraznn büyük ölçüde kullanımına ebep oldu. O bu bağlamda, O, "teraznn doğruluğu", 'götermeye' ve 'fzkel gözlemlere' dayanır 46 demştr. hvan-ı Safa Ankloped mneraloj, jeoloj ve botankte öneml br yere ahptr. Bu anklopedde br Rale özellkle zoolojye ayrıldı. Dğer brçok blgn botank ve tarımla lglendler. Daha önce bnü'i-baytar ve DavOd e Antakl'den bahetmştk. Yne de btkler ve ağaçları nceleyen panya ülümanlarından Kurtuba'lı Coğrafyacı bo Ubeyd e-bekrl'den (öl. 487 H/ 1094 ), onun hemşer, Ktabü'I-Flahe adlı meşhur eern müellf bo Zekeryya bnü'i-awam'dan (XII. yüzyıl) bahetmek gerekr. Coğrafyacı ve eyyahlar, keşfettkler ülkelern şekller, floraı ve klm hakkındak gözlemlern not etmşlerdr. Yne Doğudan Acabü'I-ah/Ukat adlı eern müellf e-kazvlnl (öl. 682 H/ 1283 ), ağrbl bn Cübeyr (öl. 614 H/ 1217 ) ve çnde meşhur eyahatlern kaydettğ R1hle'nn yazarı bn Battuta (öl. 779 H/ 1377 )'dan bahetmek gerekr. Kmyada Raz ve BrOnl gb brçok blm adamı mneraloj ve farmakolojyle uğraştılar. Alkol, ntrk at, ülfürk at gb brçok madde keşfedld. Blmel termnoloj alambk, alkal (amonyak), kr gb brçok teknk terme de ahptr. Raz ve Cabr b. Hayyan örneğnde olduğu gb, kmya le mya araındak fark ayırt edlememştr. Bu ırada brçok blgn myayı reddetmştr. Cevôhr adlı Brün Ktôbü'I eernde ve bn Haldün ukaddme'nde myayı tenkt etmştr. Gerçekte mya "altın ve gümüş elde etmeye mkan verecek cevher nceleme"47 şdr. Fakat kmyacı ve myacılar madenlerle uğraştılar ve ayrıştırma [analz], gaz halne dönüştürme ve yanma derece gb konulara dar teknk yöntemler elde ettler. Bu konu Cabr b. Hayyan (öl. 200 H/ 815 ) gblernn eerlernde hala korunmaktadır. Kufe doğumlu olan Cabr Bağdat'a yerleşt ve mallerle 48 rtbat kurdu. Sıkça görüleceğ gb lam blmlernde laç yapımı öneml br yer tutar. 46 S. H. Nar tarafından aktarılan metn. A.g.e.. 194. 47 bn Haldün, ukaddme, Krş. VI, bölüm 32. Kmyaya reddye. 48 Cabr b. Hayyan'ın eer kımen Latnceye tercüme edld. Onun La omme de perfecton adlı eer 1672'de Franızcaya tercüme edld. Krş. Paul Krau, Jabr lbn Hayyan, Contrbuton a /'htore de dee centfque dan /'Ilam, Kahre, 1943.
Ortaça/1 lam Dünyamda Blm ve Gelşme 395 Bu bölümün onunda şaret etmek gerekr k, IX. yüzyıldan XV. yüzyıla kadar uzanan büyük br blmel gelşme dönemnn onunda, lam dünyaındak mevcut blmel etknlkler, XV. ve XIX. yüzyıllar araında duraklama ve çöküş dönemne grmştr. Bu dönemde dğer medenyetlerle etkleşm flen ona ermştr. Batının yayılmaı ve çel kargaşa anarş yaratıcı çabaları felç etmştr. Blmel gelşmenn yenden ortaya çıkmaı çn Rönean dönemn beklemek gerekmştr. XX. yüzyılda brçok ülüman ülke, kend bağımızlıklarını kazandılar ve blmel ve kültürel gelşme programlarını yürütmeye başladılar. Nobel Fzk ödülünün Paktan'lı Abdüelam'a verlme, ülüman ülkelern genelnde umut verc br blmel uyanışın şaretdr k onların kültür poltkaları, blm adamlarını ve araştırmacılarının çağımızın evrenel uygarlığına göre yetştrmen hedeflemşt. Gerye açıkça eğtm ve araştırma açıından kadrolar ve uygun br bütçe ağlayarak, tematk br çabayla araştırmacıları cearetlendrrnek kalıyor. Kaynaklar:» Abdü'r-Rezzak, C. :Keşfu'r-Rumüz (le Lvre de engme), Algar, 1321 H. ; trad. Françae L. Leclerc, Par, 1874.» e-antak, D. :ezkratü Ül't-bab, Le Care, 1349 H./1930.» Aroua, A. : Hygene et medcne chez lbn Sna, Alger, 1970, Sned ed.» e-brün, A. : Ktabü'-Saydene f't-tb (Lvre de la pharmace medcale), Karach, 1973 ; trad. Anglae Hakm u hammad Sad ou le ttre : A/-Brün' Book on Pharmacy and atera medca.» Bolot, D. J. : L'oeuvre d'a-brün, IDO, 2, Le Care, 1955.» Cabr b. Hayyan : Dx trate d'alchme, trad. Françae P. Lory, Par, 1983, Sndbad ed.» Che ha de, A. : lbn at-naf et ta decouverte de la crculaton pulmonare, Dama, 1955.» Collette, J. : Htore de mathematque, ontreal, 1973.» e-gafk, A. : üntahabu Ktab Cam'I-üfredat, chox d'lbn al-'lbrr (Bar Hebraeu), ed t, et trad. Anglae ax eyerhof, Le Care, 1940, Jurj Subh ed.» Hunke, S. : Le o/e/ d'aiiah brlle ur I'Occdent, trad. Françae, Par, Al bn chel ed.» bn Cülcül : abakatü'i-tbba ve't-hukema (Cae de medcn et de phloophe), Le Care, 1955.» bn buayba : Uyünü'/-nba, edt. Du Care.» bn eymün, amonde ; Şerhu ma'/-akakr (Commentare de nom de drogue). Le Care 1940 ; trad. Françae ax eyerhof.» -, : Dela/etü'/-Harn (le gude de egare), trad. Françae S. unk, Par, 1950. S» bn Sna : e-urcüze f't-tb (Poeme de la medcne), trad. Françae H. Jaher et A. Noureddne, Par, 1956.» -. : Le lvre de cence, 2 vol., trad. Françae, Par, 1958, Le Belle Lettre ed.» -,:el-kan ün f't-tb (le canon de la medcne), Le Care, 3 vol., 1294 H.» bnü'i-awam : Ktabü'/-Flaha (Lvre de l'agrcalture), trad. Françae J. J. Clement-ullet, 3 vol., Par, 1864.» bnü'i-baytar, z. : Ktabü'/-Cam f'i-dvyet'i-üfrede (atera medca), Le Care, 1291 H./187 4; trad. Françae L. Leclere, Par, 1877-1883.» bnü'i-heyem, Alhazen : Reume d'atronom, trad. du latn par P. Du hem, Le yteme du monde, Par, 1914.» bnü'i-kıft: hbarü'i-uema, edt. Du Care.» Krau, P. : Jabr lbn Hayyan, Le Care, 1943.» Leclerc, L. : Htore de la medcne, 3. Vol., Par 1876.» Lev-Provençal,. : Htore de I'pagne muutmane, Par, 2. d., 1950-1953.» e-ecü, A. : Kam/ü'-Smaa f't-tb (le lvre de la perfecton de!'art medcal), Le Care, 1932.» ele, A. : la cence arabe, Leden, 1931, Brll ed. ; 2. d., 1966.» Nar, S. H. : Scence et avor en Ilam, trad. Fraçae J. P. Gunhut, Par, 1979, Sndbad ed.
396 Chkh BouamranejÇev.: Yrd.Doç.Dr. Hüeyn Şmşek» Neuburger,. : Gechchte der edzne, 2 vol., Stuttgart, 1906-1911.» Raz.: el-hn. reume et analye Dr Kaml Huayn et Dr AI-'Uqb, Le Care, 1977.» - : Ktabü'I-ürşd (Le gude du medcn nomade), trad. Françae I-Arb oubachr, Par, 1980, Sndbad ed.» Roemont, R. : Htore de la pharmace, Par, 1932.» aber, bn Sehl : Ktabü'I-Hkme f't-1b (Le lvre de la agee en medcne), edt. Dr. Sddq, Berln, 1928.» Youchkevtch, A. P. : Le mathematque arabe, trad. Françae. Caenave et K. Jamcke, Par, 1976, Vrn ed.