İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN TÜRKİYE DE İHRACATA VE TURİZME DAYALI BÜYÜME HİPOTEZİNİN ANALİZİ: EŞBÜTÜNLEŞME VE NEDENSELLİK İLİŞKİSİ * Özlem KIZILGÖL ÖZET Bu çalışmada, ihracaın ve urizm sekörünün ekonomik büyüme ve kalkınma üzerinde poziif yönde ekili olabileceği manığını emel alan ihracaa ve urizme dayalı büyüme hipoezi araşırılmakadır. Bu amaçla, 963-25 dönemini kapsayan yıllık veriler kullanılarak, Türkiye de ihraca ve urizm gelirleri ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki, eşbüünleşme yönemi, haa düzelme modeli ve Granger Nedensellik Tesi yardımıyla analiz edilmekedir. Elde edilen sonuçlar, ihraca gelirleri, urizm gelirleri ve ekonomik büyüme arasında uzun dönemli bir ilişkinin bulunduğunu gösermekedir. Ayrıca, ahmin prosedürü, Türkiye de ihracaa ve urizme dayalı büyüme hipoezinin geçerli olduğunu oraya koymakadır. Anahar Kelimeler: İhracaa Dayalı Büyüme, Turizme Dayalı Büyüme, Eşbüünleşme, Haa Düzelme Modeli, Nedensellik THE ANALYSIS OF THE HYPOTHESIS OF ECONOMIC GROWTH BASED ON EXPORT AND TOURISM IN TURKEY: COINTEGRATION AND CAUSALITY RELATION ABSTRACT In his sudy; Expor and Tourism-Led Growh Hypohesis is researched, based on he idea ha ourism secor and expor can posiively affec a counry s economic growh and developmen. For his purpose, he relaion beween expor-ourism revenues and economic growh in Turkey is analyzed via Coinegraion Mehod, Error Correcion Model, and Granger Causaliy Tes by using he annual daa beween he 963-25 period. I is found ha here is a long-erm relaion beween expor-ourism revenues and economic growh. A he same ime, he esimaion procedure shows ha he hypohesis of economic growh based on expor and ourism is valid in he case of Turkey. Key Words: Expor-led Growh, Tourism-led Growh, Coinegraion, Error Correcion Model, Causaliy * Araş. Gör., Balıkesir Üniversiesi, Bandırma İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, Ekonomeri Bölümü, Eski TMO Binası, 2 Bandırma/ Balıkesir, Türkiye. Tel: +9 266 74 9339-87, Fax: +9 266 74 3577 e-mail: ozayvaz@homail.com
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN.GİRİŞ Ekonomi lieraüründeki en önemli ve en kapsamlı konulardan birisi, hızlı ve isikrarlı bir ekonomik kalkınma sürecinin nasıl gerçekleşirilebileceği ile ilgilidir. Başka bir ifade ile, ekonomik büyüme oranının nasıl arırılabileceği dir. Bu sorunun çözümünde en kalıcı yollardan birisi, ihracaı arırmakır (Yiğidim ve Köse, 997; 7). Teorik olarak ihracaın büyümeye olumlu eki emesi gerekir. İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezi nin manığı da buna dayanmakadır. İhracaın deseklenmesi, ihraç edilen malların üreiminin arırılması yoluyla ekonomik büyümeyi doğrudan ekilemekedir, yani ihracaaki arış ekonomideki mal ve hizmelerin üreimini de arırmakadır. Ayrıca ihracaın arırılması, döviz gelirlerinin arırılması yoluyla üreim imkanlarını arırıcı yüksek kaliede mal ve hizmelerin ihalaını sağlamakadır. Kısaca, ihracaın, ölçek ekonomileri yaraarak, döviz sıkınısını hafifleerek ve rekabei gelişirerek verimliliği arırdığı ve böylelikle ekonomik büyümeyi olumlu yönde ekilediği düşünülmekedir (Kasman ve Kasman, 24;24). İhraca arışının üreimin büyümesini poziif olarak ekilediğine ilişkin düşünce lieraürde, İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezi olarak isimlendirilmekedir (Şimşek, 23; 43). Diğer bir deyişle, ihracaın büyümesinden ekonomik büyümeye doğru ek yönlü nedensellik hipoezi, İhraca Odaklı Büyüme Hipoezi olarak bilinir (Karagöz ve Şen, 25; ). Büyüme ile ihraca arasındaki ilişki dinamik nielikedir ve lieraürde ihraca büyümenin mooru mudur yoksa yardımcı bir öğesi midir konusu arışılmakadır (Yiğidim ve Köse, 997; 7). Gelişmeke olan ülkeler kalkınma ve sürekli yüksek bir büyüme oranını sağlayabilmek için gerekli olan yaırımları gerçekleşirebilmek amacı ile gelişmiş ülkelerden ileri eknoloji, hammadde ve ara mal ihal emek zorunda kalmakadırlar. Bu durum gelişmeke olan ülkelerin dövize olan ihiyacını ön plana çıkarmışır. 97 li yılların sonunda gerek uluslararası alanda yaşanan ekonomik gelişmeler gerekse Türkiye deki ekonomik ve poliik gelişmeler, ihal ikameci anlayışın sınırlarına gelindiğini gösermiş ve ülke 979 yılının sonunda ekonomik krize girmişir. Uygulamaya konulan poliikalar, ihal ikameci anlayışan ihracaa yönelik büyüme anlayışına yönelmeyi amaçlamışır (Kar vd., 24; 9). Bu nedenle, ekonomik büyüme ve kalkınma için gerekli olan dövizin ihraca yoluyla elde edilmesi gerekliliğinin önemi anlaşılmışır. Bu doğruluda, döviz gelirlerini arırmak için ihraca ve urizmin önemli bir rol oynayabileceği dikkae alınmışır. İhracaın ülke ekonomisi açısından önemini görebilmek için ihracaın GSMH içindeki oranı, Tablo de verilmişir (bkz. Ekler). Tablo e göre, ihracaın ulusal gelir içindeki oranı, 963-983 döneminde % düzeyinin alında seyremiş, 984-2 yılları arasında % düzeyinin üzerine çıkmışır. Bunda ihracaa verilen eşviklerin ve bu doğruludaki poliikaların önemi büyükür. 2 yılından iibaren ise ihraca oralama olarak %2 seviyelerindedir. İhracaın ekonomik büyüme üzerindeki bazı önemli ekileri şöyle özelenebilir (Şimşek, 23; 43-44): Birincisi; ihraca rekabei arırır. Uluslararası piyasalarda aran rekabe, önemli kaynakların elde edilmesini, daha iyi yöneim ve daha büyük boyulu girişimciliğin oluşmasını sağlamaka, ihraca dışı sekörlere dışsallıklar kazandırarak ve 2
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN ekonomideki genel verimlilik düzeyini yükselerek ekili bir fiya mekanizmasının oluşumuna kakıda bulunmakadır. İkincisi; ihraca arışı, yeni eknolojilerin elde edilmesini ve yayılmasını sağlayarak ekonomik büyüme oranını arırmakadır. Üçüncüsü; ihraca, yeni fırsalar oraya çıkararak rekabe avanajlarından yararlanma imkanları sağlamakadır. İşgücü maliyelerinin düşürülmesi, ulusal mallara olan dış alebin arması, bunun yeni yaırımları uyarması, böylece bu sekörlere daha çok yaırım yapılması, uzmanlaşma ve karşılaşırmalı üsünlüklerden yararlanma bu fırsalara verilebilecek bazı örneklerdir. Dördüncü olarak; iç pazarı dar olan ekonomiler ancak ihraca yoluyla ekonomik ölçeke üreim yapma imkanlarını elde emekedirler. Beşincisi; ihracaın arması, döviz girdilerini arırarak, dış ödemelerde kolaylık sağlamaka, böylece mal ve hizme ihalaının armasına imkan vermekedir. Ayrıca, ihraca arışı ulusal üreimi arırmada önemli rol oynayan çeşili girdilerin ihala kapasiesini genişleerek ekonomik büyümeye kakı sağlamakadır. Lieraürde İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezi ni eorik ve ampirik olarak inceleyen araşırmalar vardır. Bu araşırmalar arihlerine ve kullandıkları yönemlere göre dör grupa oplanabilir (Karagöz ve Şen, 25; ): İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezi ni konu alan ampirik çalışmalar, ihracaın büyümesi ile ekonominin büyümesi arasındaki ilişkinin genel eğilimi, yönü ve gücü hakkında birbirleriyle çelişen karışık bulgular oraya koymuşlardır. Konu ile ilgili eski çalışmalar daha çok varsayımlara dayalıdır. Bir başka ifade ile, ihracaa dayalı büyümenin lehinde kesin deliller oraya koyamamışlardır (Şimşek, 23; 59). Söz konusu çalışmaların lieraüre kakıları, bazı anımlayıcı isaisiklerin, ihracaaki büyüme ile ekonomik büyüme arasındaki basi korelasyon kasayısının ve ek bir denklemin hesaplanması şeklindedir. İki değişken arasında yüksek bir korelasyon olduğunu gösermişlerdir (Zesos ve Tao, 22; 862). Ancak bu çalışmaların eleşirilen kısmı; iki değişken arasında espi eikleri yüksek derecede poziif korelasyonu, İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezi ni desekleyen bir kanı olarak kullanmalarıdır (Karagöz ve Şen, 25; ). İkinci grupa yer alan çalışmaların bazıları, fakör büyüme yönemini ele alırken, bazıları, neoklasik büyüme modelini kullanmışlardır. Bu modellerin bir kısmı çoklu ülkeleri içeren kesi serisi verileriyle oluşurulurken, diğerleri bir ülke veya seçilen bir grup ülke için zaman serisi verileriyle oluşurulmuşur (Zesos ve Tao, 22; 862). Açıklayıcı değişken olarak ihracaı veya ihracaaki büyümeyi alan ve büyüme regresyon denklemlerini ahmin emeyi hedefleyen bu çalışmalarda, büyüme denkleminde, ihracaaki büyüme değişkeninin kasayısının oldukça anlamlı poziif değeri ve belirlilik kasayısındaki arış, ihracaa dayalı büyüme hipoezi için bir kanı olarak göserilmişir. Bu ür çalışmalarda ihracaaki büyümenin ekonomik büyümeye neden olduğu şeklinde bir ön varsayım yapmak ve iki değişken arasındaki iki yönlü nedensellik olasılığını göz önüne almamak eleşirilmişir (Karagöz ve Şen, 25; 2). Çalışmaların bir kısmı, ihracaaki büyüme ve ekonomik büyüme arasındaki nedensellik üzerinde yoğunlaşmışlardır. Zaman serileri eşbüünleşik ise, geleneksel zaman serisi ekniklerine dayanan sonuçlar geçerli olmayacakır. Sandar Granger veya Sims Tesleri gibi geleneksel nedensellik esleri, seriler eşbüünleşik değil ise geçerlidir. Aksi 3
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN akdirde söz konusu esler, nedensellik hakkında yanlış sonuçlar verecekir. Bu grupaki çalışmalarda, sandar Granger veya Sims nedensellik esleri kullanılarak, bazı ülkeler için İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezi ni desekleyen kanı olup olmadığı araşırılmışır. Bu açıdan, çalışmalara geirilen en büyük eleşiri, serilerin eşbüünleşme özelliklerini incelemeden geleneksel nedensellik eslerini kullanmalarıdır (Love ve Chandra, 25; 33). Son grup olarak ele alınan çalışmalar, eşbüünleşme ve haa düzelme modellerine ilişkin yeni eknikleri içermekedir. Eşbüünleşme ve haa düzelme modelleri, serilerin kısa ve uzun döneme ai bilgilerini birleşirmekedirler. İhracaa dayalı büyüme hipoezini konu alan birçok araşırmada farklı sonuçlar elde edilmişir. Bu konuda Türkiye için yapılan başlıca çalışmalar şunlardır: Bahmani-Oskooe ve Domac (995), eşbüünleşme ve haa düzelme modelini kullandıkları ve 923-99 dönemini ele aldıkları çalışmalarında, ihraca ile ekonomik büyüme arasında bir uzun dönem ilişkisinin mevcu olduğunu ve bu iki değişken arasında çif yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunduğunu oraya koymuşlardır. Yiğidim ve Köse (997), 98-996 dönemini kapsayan ve Granger nedensellik esine dayalı analizlerinde, İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezi ni deseklemeyen sonuçlar elde emişlerdir. Şimşek (25), ihraca arışının ekonomik büyümeyi desekleyip deseklemediği konusunu eşbüünleşme prosedürünü kullanarak, haa düzelme modeli ve nedensellik esleri vasıasıyla incelemişir. Bulgular, ihraca arışının ekonomik büyümeye yol açığı yolundaki düşünceyi deseklememekedir. Lieraürde ihraca ve büyüme arasındaki ilişkiyi inceleyen araşırmalarda çelişkili sonuçlar elde edildiği için, ihraca önderliğinde büyüme hipoezinin kesin bir poliika önermesi olarak oraya konulmasından kaçınılması gerekiği söylenebilir (Yiğidim ve Köse, 997; 73). Son yıllarda oraya aılan eorik modeller, urizmi de bir ihraç malı olarak kabul emekedir. İhraca Odaklı Büyüme Hipoezi nde olduğu gibi, Turizm Odaklı Büyüme Hipoezi nde de urizmin uzun dönemde ekonomik büyümenin belirleyicilerinden biri olmasının bazı nedenleri vardır (Kasman ve Kasman, 24;24). Bunlar; ödemeler dengesine ekisi, gelir ekisi, yuriçinde ihala ekisi, işgücü çarpanı ekisi, ihraca ve gelir dağılımını düzenleyici ekisi, isihdam arışı ve yeni iş olanakları yaraması, ekonomik gelişme ve döviz geliri yaraması, küçük ölçekli işlemelerin gelişirilmesi, haya sandardının ve kaliesinin yükselilmesi, bölgesel gelişme üzerindeki ekisidir (Opuş, 2; 38, Kar vd., 24; 89, Tavmergen, 998; 54). Turizm sekörünün yaraığı geliri am olarak ölçebilmek için urizme akarılan payın bilinmesi gerekir. Turizme girdi sağlayan sekörler ulaşırma seköründen arım ve hayvancılığa kadar uzanmakadır. Diğer bir ifadeyle, bir ekonomide urizmden elde edilen gelir, değişik kesimler arafından paylaşılmakadır. Bu durum, urizm gelirlerinin ekonomide geniş alanda bir gelir akımının oluşmasına kakıda bulunduğunu oraya koymakadır (Kar vd., 24; 9). Turizm sekörü, seköre yapılan her birim yaırım için daha fazla değer yaramaka ve daha az döviz çıkışı gerekirmekedir, dolayısıyla urizm gelirlerinin büyük bir kısmı dış borçların kapaılmasında kullanılabilir. Görünmeyen bir kaynak olarak urizm gelirleri, 4
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN gelişmeke olan ülkeler için gerek duyulan döviz girdisini sağladığı ve diğer ihraç ürünlerine karşı avanajları olduğu için, bir çok ülke dış urizm gelirlerini arırmak için çaba harcamakadır (Özen, www.gedik.com/analiz/er_turizm_684.pdf). Türk ekonomisinin genel rendi, hem hizme ve hem de sanayi sekörlerinde üreimin ve alebin genişlemesi yönündedir. Türkiye nin geleneksel arım ve sanayi ürünleri ihracaından gerekli döviz gereksinimini büünüyle kapaacak bir gelişme beklemek, kısa ve ora vadede gerçekleşmesi zor bir olasılıkır. Bundan dolayı dış akif urizmin Türkiye için önemli döviz girdisi sağlayabileceği görülmekedir. Çünkü urizmde bir ülkenin mal ve hizmelerini müşerinin ülkesine kadar göndermek zorunluluğu yokur. Böylelikle, ihracı mümkün olmayan serve ve hizmeler bir döviz kaynağı haline geirilebilmekedir (Çıma ve Bahar, 23; 3). Başka bir ifade ile, urizm sayesinde ihracaı olanaklı olmayan jeoekonomik varlıklar, sosyo-külürel varlık, değer ve olaylar ile spesifik bazı hizmelerin ihracaı yapılmaka ve ülkeye döviz girişi sağlanmakadır (Unur, 2; 5). Turizm sekörü hizme ihraç eden bir sekör olarak dünya ekonomisinde büyük bir öneme sahipir. Dünya icareinde perolden sonra ikinci sırada yer almakadır (Algan, 995; 86). Türkiye de de ödemeler bilançosunda ihracaan sonra gelen ikinci büyük döviz kaynağı konumundadır (Kasman ve Kasman, 24; 23). Örneğin; 963 yılında urizmden sağlanan döviz geliri 7.659. Amerikan Doları iken, 25 yılında 8.52.. Amerikan Dolarına yükselmişir. Turizmden elde edilen döviz gelirlerinin ülke ekonomisindeki önemini en ne şekilde oraya koyan veriler, urizmin ulusal gelir içindeki payını göseren verilerdir. Bu oran, Tablo 2 de yer almakadır (bkz. Ekler). Turizmin ekonomik büyümeye ekisinin belirlenmesinde, yalnızca uluslararası urizmden sağlanan döviz gelirleri hesaplamalara dahil edilmekedir. Gerçeke uluslararası urizmden çok daha fazla olan iç urizm akımlarının GSMH ye ekisi pek bilinmemekedir (Kar vd., 24; 93). Turizm gelirlerinin GSMH içindeki payı, 963 en 984 e kadar belli başlı bir urizm poliikası uygulanmadığından %.8 düzeyinin alında kalmışır. 984 en iibaren uygulanan eşviklerin ekisiyle urizm yaırımlarındaki arış urizm gelirlerini de arırmışır. Böylece bu oran % in üzerine çıkmışır. Turizm gelirlerinin GSMH içindeki oranı Körfez savaşının olduğu 99 yılında %.8 e ve Marmara depreminin olduğu 999 yılında %2.8 e düşmesi dışında, sürekli armışır. Ulusal ve uluslararası düzeyde kazandığı dev boyularla urizm, ekonomik kalkınmaya kakı sağlayan sekörlerin başında gelmekedir. Aran yaırımlar ve başarılı anıımlar sonucunda urizm ülkemizde de çok önemli bir sekör olarak gelişmişir. OECD ülkeleri içinde yabancı uris girişi iibariyle son 5 yılda yüzde 2,6 arışla en hızlı gelişen ülke Türkiye dir (TÜBİTAK, Vizyon 223 Ulaşırma ve Turizm ön raporu). İhracaa Dayalı Büyüme hipoezi, uygulamalı ikisaa önemli bir araşırma konusudur. Turizm sekörünün de ülkemiz açısından büyük bir döviz kaynağı olduğu ve giderek önem kazandığı görülmekedir. Bu nedenle, ihraca ve urizm ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin hem globalleşen dünya ekonomisi hem de Türkiye ekonomisi için öneminin oraya konulması gerekmekedir. Bu güne kadar lieraürde her iki değişkenin de ekonomik büyüme 5
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN üzerindeki ekisini dikkae alan çalışmaya raslanmamışır. Ayrıca, ihraca ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmalarda elde edilen çelişkili sonuçlar, bu konunun güncelliğini korumasına ve ilgi odağı olmasına neden olmuşur. Buradan harekele bu çalışmanın amacı, şimdiye kadar ele alınmayan ihraca gelirleri ve urizm gelirleri ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin, bazı modern ekonomerik yönemler kullanılarak analiz edilmesidir. Çalışmanın ikinci bölümünde, kullanılan veriler ve yönemler anıılmışır. Son yıllarda zaman serileri ile ilgili çalışmalarda çok sık karşılaşılan bu yönemler; vekör ooregresyon yönemi, eşbüünleşme yönemi, haa düzelme modeli ve nedensellik analizidir. Üçüncü bölümde, analizlerden elde edilen bulgular verilmişir. Dördüncü bölümde de çalışma sonuçlandırılmakadır. 2. VERİLER VE YÖNTEM Bu çalışmada kullanılan GSYİH (Gayri Safi Yur İçi Hasıla), ihraca gelirleri ve urizm gelirleri, 963-25 dönemi yıllık verilerini kapsamakadır. Cari fiyalarla alınan GSYİH verisi, ABD GDP (Gross Domesic Produc) deflaörü ile reel hale dönüşürülmüşür. İhraca ve urizm gelirleri verileri ABD doları cinsindendir. GSYİH, ihraca gelirleri ve urizm gelirlerine ai veriler, Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankasının veri dağıım siseminden alınmışır. ABD GDP deflaörü ise, Inernaional Financial Saisics (IFS) den emin edilmişir. Tüm değişkenlerin doğal logariması alınarak işlemler yapılmışır. LGSYİH, LİH, LTURİZM sırasıyla logariması alınmış, GSYİH, ihraca ve urizm gelirlerini gösermekedir. Logariması alınmamış ve alınmış serilerin grafikleri Şekil, Şekil 2 ve Şekil 3 e görülmekedir (bkz. Ekler). Zaman serileri analizinde, durağan olmayan serilerle çalışıldığında, oluşurulacak regresyonun sonuçları gerçekçi olmamakadır, dolayısıyla sahe regresyona neden olmakadır. Bu nedenle, zaman serileri ile çalışırken, öncelikle serilerin durağanlığının es edilmesi gerekmekedir (Terzi, 24: 65). Zaman serilerinin durağanlığının sınanmasında, çeşili esler kullanılmakadır. Uygulamada en çok kullanılan eslerden biri, Dickey ve Fuller (98) arafından gelişirilen Gelişirilmiş Dickey-Fuller (ADF) esidir. Bu es, aşağıdaki denkleme uygulanmakadır: Y m + β 2 + δy + αi Y i + ε = β () Y ; durağanlığı es edilen değişkenin birinci farkı, ; rend değişkeni ve Y i ; gecikmeli fark erimidir. Modele, haa eriminin seri korelasyonsuz olmasını sağlayacak kadar gecikmeli fark erimi ilave edilmekedir (Gujarai, 995: 72). Denklemdeki m gecikme sayısı, Akaike ve Schwarz bilgi krierleri kullanılarak seçilebilir. ADF esi, () numaralı denklemdeki δ kasayısının isaisiksel olarak sıfıra eşi olup olmadığını es emekedir. Sıfır hipoezi, farkları alınmamış serilerin birim kök aşıdığı yani durağan olmadığı şeklindedir. δ kasayısının isaisiksel olarak anlamlı olması, bu hipoezin 6
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN reddedileceği anlamına gelmekedir. Bu da serinin durağan olduğunu gösermekedir. δ kasayısının isaisiksel olarak anlamlı olmaması ise, serinin birim kök aşıdığı yani durağan olmadığı anlamına gelmekedir. Bu durumda, durağan hale gelinceye kadar farkının alınması gerekmekedir. ADF ye alernaif olan diğer bir es de Phillips-Perron (988) arafından gelişirilen Phillips-Peron (PP) birim kök esidir. PP esi bir zaman serisindeki daha yüksek dereceden bir seri korelasyonun varlığını belirlemek için önerilmekedir. PP esi, aşağıdaki regresyonun hesaplanmasıyla yapılmakadır (Şimşek, 23; 47): Y = a + cy + d Y + d Y + + d Y 2 2... p p (2) + ε Y ; Y serisinin ilk farkını, a,c, d, d 2,... d p ; paramereleri, ; zamanı, p; gecikme sayısını ve ε ; haa erimini gösermekedir. Sıfır hipoezi ( H : c = ), serinin durağan olmadığını göserirken, buna karşılık alernaif hipoez ( H : c ), serinin durağan olduğunu ifade emekedir. PP esi, haa erimindeki herhangi bir seri korelasyonu belirlemek için c kasayısının isaisiğine paramerik olmayan bir düzelme yapmakadır. Gecikme sayısı, Akaike Informaion Crieria (AIC) kullanılarak seçilebilir. AIC yi minimize eden gecikme sayısı, durağanlığı araşırılan serilerin en uygun gecikme sayısı olarak kabul edilmekedir. Zaman serilerinde oraya çıkan yapısal değişiklikler, birim kök eslerinin sonuçlarını değişirebilmekedir. Yapısal kırılmaları dikkae almadan yapılan birim kök esleri yanlış sonuçlar vermekedir. Zaman serisi değişkeninde analiz dönemi içerisinde görülen yapısal değişiklikler biliniyorsa, ADF esinde kullanılan modele kukla (dummy) değişkenlerin eklenmesi ile birim kök esi yapılır. Yapısal değişimin kesin anımı lieraürde yokur. Genellikle regresyon paramerelerindeki değişmeler olarak yorumlanabilir (Yurdakul, 2; 25). Yapısal değişim ile kasedilen durum, birim kök esi üzerindeki regresyon paramerelerindeki değişmelerin ekisini bulmakır. İlk olarak Peron (989), kırılma nokasının dışsal olduğunu farzederek, üç farklı model (crash model, changing growh model ve her iki değişmeyi de içeren model) ile birim kök esi uygulamışır. Zivo ve Andrews (992), Perron (989) un çalışmasının aksine, yapısal kırılma nokasını içsel bir değişken ( Tλ) olarak almışlardır. Alernaif hipoez, ren durağan süreçir ve bu rend fonksiyonu içinde bir zaman kırılmasını içermekedir (Yurdakul, 2; 27). Ayrıca, kırılma nokası bilinmemekedir. Başka bir deyişle Zivo ve Andrews (992) un esi, yapısal değişikliklerin olduğu dönemler hakkında öncelikli bir bilgiye sahip olunmadığı durumlarda kullanılmakadır. Y µ αy + e (3) = + Zivo ve Andrews (992) un, (3) numaralı denklemden yola çıkarak ve Perron (989) un birim kök esini izleyerek oluşurdukları üç model aşağıdaki gibidir (Zivo ve Andrews,992; 254): 7
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN Model A: k A A A A A = + θ DU ( λ) + β + α Y + c j Y j j= Y µ + e (4) Model B: k B B B * B B = + β + γ DT ( λ) + α Y + c j Y j j= Y µ + e (5) Model C: k C C C c * C C = + θ DU ( λ) + β + γ DT ( λ) + α Y + c j Y j j= Y µ + e (6) * Eğer > T (λ) ise, DU ( λ) =, Eğer > T (λ) ise, DT ( λ) = Tλ Diğer durumlarda Diğer durumlarda olur. DU ve * DT, sabi erimdeki ve renddeki kaymayı göseren kukla değişkenlerdir. Bu denklemler EKK yönemiyle ahmin edilir. Yapısal birim kök esi için, α kasayısının isaisiksel olarak anlamlı olup olmadığı es edilir. Gerekli olan kriik değerler, Zivo ve Andrews (992) arafından oluşurulan ablolarda yer almakadır. Zaman serileri arasındaki nedenselliğin es edilmesinde, uygun bir yönemin seçimi için, bu serilerin eşbüünleşme özelliklerinin belirlenmesi gerekmekedir. Eşbüünleşme durağan olmayan zaman serileri arasındaki ilişkiyi analiz emek için gelişirilmiş bir esir. Bu es, ek başına durağan olmayan ancak doğrusal kombinasyonu durağan olan zaman serilerini ele almakadır. Bu nedenle eşbüünleşme esi, ek başına durağan olmayan zaman serilerinin, doğrusal kombinasyonunun durağan olup olmaması durumunun araşırılmasına dayanmakadır. Eşbüünleşme ekniğini kullanmanın emelde iki nokada avanajı olduğu bilinmekedir (Nişancı, 25; 22): Birincisi, kısa ve uzun dönem ekileri arasında ayrım yapmaya imkan anımakadır. İkincisi, uzun dönem değerlerine doğru ayarlama hızının doğrudan ahmin edilebilmesidir. Eşbüünleşme esleri üzerine yapılan araşırmalar, ikiye ayrılmakadır (Şimşek, 23; 47): Birincisi, eşbüünleşme regresyonundan elde edilen haalara dayanan eslerdir. İkincisi, Vecor Auoregression (VAR) a dayanan eslerdir. Eşbüünleşme ve haa düzelme modeli ahmini üç aşamadan oluşmakadır. İlk aşamada, kullanılan her bir serinin ayrı ayrı durağan olup olmadığının espi edilmesi gerekir. İkinci aşamada, değişkenler arasındaki eşbüünleşmenin varlığı araşırılır. Değişkenler eşbüünleşik ise, yani uzun dönem ilişkisine sahipse, uzun dönem esneklikleri eşbüünleşme regresyonundan ahmin edilebilir (Nişancı, 25; 22). Bu analiz, Johansen Eşbüünleşme Tesi kullanılarak yapılabilir. Johansen esi, maksimum olabilirlik yönemini kullanarak, eşbüünleşme ilişkisinin sayısını ve bu ilişkinin paramerelerini bulmaya yardımcı olmakadır. 8
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN Ayrıca, olabilirlik oranlarını elde emek için bir haa düzelme modelinin ahmin edilmesini gerekirir. Bu yönemde, sisemdeki üm içsel değişkenlerin gecikmeli değerlerinin bir fonksiyonu olan her değişken, bir VAR yönemi kullanılarak modellenmekedir (Kasman ve Kasman, 24; 27). Üçüncü aşamada, kısa dönem esneklikleri ve uyarlama hızı haa düzelme modelinden ahmin edilebilir. Değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisinin espi edilmesi, oluşurulacak modellerde hangi değişkenin içsel, hangi değişkenin dışsal olacağını belirlemek açısından önemlidir. Değişkenlerin eşbüünleşik olmaması durumunda sandar Granger (969) veya Sims eslerinin uygulanması uygundur. Çünkü sandar Granger veya Sims esleri, söz konusu değişkenlerin eşbüünleşik olup olmadıkları konusunda yanılıcı olabilmekedir. Bunun nedeni, bu eslerin haa düzelme erimi içermemesidir. Ancak değişkenler arasında eşbüünleşme olduğunda Granger (988), bu değişkenler arasındaki kısa dönemli nedensellik ilişkisinin Vecor Error Correcion Model (VECM) kullanılarak incelenebileceğini ifade emişir. Eşbüünleşme ilişkisi varolduğunda, en az bir yönlü nedensellik ilişkisinin bulunması gerekmekedir. Bu çalışmada ele alınan değişkenlere uygulanan VECM aşağıdaki denklemler ile göserilmekedir: n LGSYİH = β + β i LGSYİH i β 2i LİH i + β 3i LTURİZM i +β 4 LİH LTURİZM n n + = β 5 + β 6 LİH i + β 7i LGSYİH i + + ε n β i n = β + LTURİZM + i n n n β LTURİZM + 8i β LGSYİH + 2i i n + ε EC n i i 9 (7) β EC n + ε i (8) β3i LİH i β + 4 EC n i (9) 4 9, Denklemlerdeki 4 EC n ; haa düzelme erimini ve n; gecikme sayısını gösermekedir. β, β β sırasıyla, LGSYİH, LİH ve LTURİZM in uzun dönem ilişkisini göseren haa düzelme erimlerinin kasayılarıdır. LGSYİH i, LİH i ve LTURİZM i kısa dönem dinamiklerini gösermekedir. Kasayılar da kısa dönem ilişkilerini yansımakadır. ; fark erimi, ise zamandır. ε i, ookorelasyonlu olmayan haa erimlerini ifade emekedir. VECM de kısa ve uzun dönemli nedensellik ilişkileri arasındaki farkı birbirinden ayırmak önemlidir. Bağımsız değişkenlerdeki gecikme değerleri, kısa dönemli nedensel ekileri, haa düzelme erimi ise, uzun dönemli nedensel ekileri emsil emekedir (Love ve Chandra, 25; 36). Granger (988) e göre VECM yardımıyla nedensellik iki şekilde değerlendirilmekedir (Kasman, 26; 96): Birincisi, değişkenlerin kasayılarının isaisiksel olarak anlamlılığının esiyle ilgilidir. Örneğin, GSYİH ve ihraca gelirleri arasındaki nedensellik durumu inceleniyorsa, (7) numaralı denklemde ihraca gelirleri değişkenine ai kasayıların isaisiksel olarak anlamlılığı F esi ile es edilir. İkincisi, nedensellik durumu ile ilgilenilen değişkenlerin bulunduğu denklemde yer alan haa düzelme eriminin 9
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN kasayısının isaisiksel olarak anlamlı olması gerekmekedir. Örneğin, (8) numaralı denklemde β 9 kasayısının isaisiksel olarak anlamlı çıkması, GSYİH dan ve urizm gelirlerinden ihraca gelirlerine doğru bir nedensellik ilişkisinin olduğunu gösermekedir. Bu iki durumdan sadece bir anesinin geçerli olması, değişkenler arasında nedenselliğin varlığını gösermek için yeerlidir. 3. ANALİZ SONUÇLARI Çalışmada ele alınan GSYİH, ihraca gelirleri ve urizm gelirleri arasındaki uzun dönemli ilişkiyi incelemeden önce serilerin durağan olup olmadıkları es edilmişir. Durağanlığın sınanması için kullanılan birim kök eslerindeki gecikme sayısı, Akaike bilgi krieri kullanılarak belirlenmişir. Akaike bilgi krierinin mulak değerinin minimum olduğu gecikme uzunluğu dikkae alınmışır. Değişkenlerin seviye (level) olarak ADF durağanlık esi sonuçları Tablo 3 de verilmişir (bkz. Ekler). Tablo 3, GSYİH, ihraca ve urizm gelirleri serilerinin ADF esine göre, rende sahip olduğu ve olmadığı modellerde düzey verisi halinde durağan olmadığını gösermekedir. Bu nedenle değişkenlerin birinci farkları alınmışır. Birinci dereceden farkları alınan serilerin durağan hale geldiği Tablo 4 den görülmekedir (bkz. Ekler). Tüm değişkenler ADF esine göre birinci dereceden büünleşikir. Phillips-Perron (PP) esi de zaman serilerinin durağan olup olmadığını es emek için yaygın olarak kullanılan birim kök eslerinden birisidir. Bu ese ilişkin sonuçlar Tablo 5 ve Tablo 6 da yer almakadır (bkz. Ekler). Tablo 5, söz konusu değişkenlerin düzey verisi halinde birim kök içerdiğini yani durağan olmadığını gösermekedir. Değişkenlerin birinci dereceden farkları alındığında I() oldukları Tablo 6 dan görülmekedir. Sonuç olarak, her iki birim kök esine göre GSYİH, ihraca ve urizm gelirleri değişkenlerinin birinci dereceden durağan olduğu espi edilmişir. Yapısal kırılmanın serilerin durağanlığı üzerinde ekili olup olmadığını araşırmak amacıyla, Zivo ve Andrews (992) un gelişirdiği yapısal birim kök esine başvurulmuşur. Buradan harekele, Zivo ve Andrews un önerdiği birim kök esine ai üçüncü model (Model C) veri seine uygulanarak, yapısal kırılmanın birim kök eslerini nasıl ekilediği araşırılmışır. Tablo 7, bu ese ilişkin sonuçları içermekedir (bkz. Ekler). Zivo ve Andrews un yapısal birim kök esinde H : α = (Birim kök vardır) ve H : α (Birim kök yokur) hipoezleri es edilmekedir. GSYİH serisi için α kasayısının isaisiği (-2.66), % önem düzeyindeki kriik değerden küçükür. Bu durumda, sıfır hipoezi reddedilememekedir. İhraca serisi için α kasayısının isaisiği (-2.892), % önem düzeyindeki ablo değerinden düşükür. Dolayısıyla H hipoezi reddedilememekedir. Turizm gelirleri serisi için ise α kasayısının isaisiği -2.955 ir. Bu değer Zivo ve Andrews (992) un oluşurduğu % önem seviyesindeki değerden daha küçükür. Birim kökün varlığını ifade eden sıfır hipoezi reddedilememekedir. Tablo 7 ye göre, bu bulgular muhemel bir kırılma söz konusu olduğunda dahi, serilerin durağan olmadığını gösermekedir.
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN Çalışmada ele alınan üm değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki olup olmadığını belirlemek için öncelikle değişkenlerin birinci dereceden büünleşik olduğu espi edilmişir. Eşbüünleşme ilişkisinin analizinde Johansen eşbüünleşme esleri kullanılmışır. Bir VAR modeli oluşurularak modelin gecikme sayısı belirlenmişir. Yıllık verilerle çalışıldığı için maksimum 8 gecikme uzunluğu üzerinden çeşili krierlere göre opimum gecikme uzunluğu belirlenir. Tablo 8, en uygun gecikme uzunluğunu vermekedir (bkz. Ekler). Modelin gecikme sayısı LR, FPE, SC ve HQ krierlerine göre olarak belirlenmişir. Tablo 9, Johansen (988) eşbüünleşme eslerinin sonuçlarını gösermekedir (bkz. Ekler). GSYİH, ihraca ve urizm gelirleri arasında eşbüünleşmenin olmadığını ifade eden H hipoezine (r=) ai İz es isaisiği 4.687 bulunmuşur. Bu değer %5 önem seviyesindeki 34.9 kriik değerinden büyük olduğu için sıfır hipoezi reddedilmişir. Diğer sıfır hipoezleri ise reddedilememişir. Maksimum Öz Değer esine göre, H : r= hipoezi için es isaisiği 24.856 dır. Bu değer %5 önem seviyesindeki kriik değerden (22.) büyük olduğundan sıfır hipoezi reddedilmişir. Ancak r ve r 2 sıfır hipoezleri %5 önem seviyesinde reddedilememişir. İz esine ve Maksimum Öz Değer esine göre aynı sonuçlar elde edilmişir. Bu sonuç, değişkenler arasında sadece bir eşbüünleşme vekörünün varlığını ifade emekedir. Bu bağlamda GSYİH, ihraca ve urizm gelirleri arasında uzun dönemli bir denge ilişkisinden söz edilebilir. Değişkenler arasındaki eşbüünleşme ilişkisinden (GSYİH ya göre normalize edilmiş) elde edilen paramere ahminleri Tablo da verilmekedir (bkz. Ekler). Uzun dönem esnekliklerini ifade eden paramere ahminlerine bakıldığında, ekonomik büyümenin, ihraca ve urizm gelirleri açısından esneklikleri poziifir. İhraca gelirlerindeki ve urizm gelirlerindeki arışlar GSYİH yı arırmakadır. İhraca gelirlerindeki % lik bir arış GSYİH yı yaklaşık olarak %6 arırırken, urizm gelirlerindeki % lik bir arış GSYİH yı % arırmakadır. Değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisi, VECM kullanılarak, Granger (988) ın nedensellik esiyle araşırılmışır. Daha önce bahsedilen (7), (8) ve (9) numaralı denklemler, GSYİH, ihraca gelirleri ve urizm gelirleri serilerine uygulanmışır. Gecikme uzunluğu Akaike bilgi krierine göre olarak belirlenmişir. Tablo, oluşurulan denklemlerdeki kasayıların isaisiklerini vermekedir (bkz. Ekler). VECM de gecikme uzunluğu alındığından, nedensellik ilişkilerinin incelenmesinde kasayıların anlamlığını es emek için F esine bakmaya gerek kalmamışır. GSYİH serisinin bağımlı değişken olduğu modelde, ihraca ve urizm gelirleri değişkenlerine ai kasayılar isaisiksel olarak anlamlı olmamasına karşın, haa düzelme eriminin önündeki kasayı %5 önem seviyesinde isaisiksel olarak anlamlıdır. Bu durumda ihraca gelirleri ve urizm gelirleri, GSYİH ya Granger anlamında neden olmakadır. Başka bir deyişle, ihraca ve urizmden elde edilen gelirler, ekonomik büyümeyi ekilemekedir. Faka ersi bir durum yani GSYİH dan ihraca ve urizm gelirlerine doğru bir nedensellik söz konusu değildir. Böylece elde edilen sonuçlar, Türkiye için ihraca ve urizm odaklı büyüme hipoezinin varlığını doğrulamakadır.
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN 4. SONUÇ İhraca ve urizm, büün ekonomiler için olduğu kadar Türkiye ekonomisinin gelişmesi ve kalkınması bakımından da önemsenmesi gereken sekörlerdir. İhraca, oplam döviz gelirlerinin yaklaşık olarak yarısını sağlamakadır. Turizm alebi ve bunun sonucunda uris harcamaları da hızla armaka ve mal ihracına göre urizm, daha kolay döviz akışı sağlayan bir icare biçimi olmakadır. Bu çalışmada, Türkiye ekonomisi açısından ihracaın ve urizmin üslendiği bu önemli rol dikkae alınarak, 963-25 dönemini kapsayan yıllık veriler ile, İhracaa ve Turizme Dayalı Büyüme Hipoezi nin analizi yapılmışır. Johansen eşbüünleşme ekniği, ihraca gelirleri, urizm gelirleri ve ekonomik büyüme arasında uzun dönemli bir ilişkinin mevcu olduğunu gösermişir. Diğer arafan, haa düzelme modeline dayanan Granger (988) nedensellik esi ile, ihraca gelirlerinden ve urizm gelirlerinden ekonomik büyümeye doğru ek yönlü bir nedensellik olduğu espi edilmişir. Böylece, Türkiye için İhracaa ve Turizme Dayalı Büyüme nin söz konusu olduğu söylenebilir. Türkiye nin ekonomik yönden gelişmesinde, ihracaın ve urizmin aşıdığı rolün ileriye dönük olarak korunabilmesi ve sürdürülebilmesi gerekmekedir. Bu nedenle, bu sekörlere yönelik olarak belirlenen rekabeçi ve sürdürülebilir poliikalar, ülke ekonomisi açısından önem arz emekedir. Sonuç olarak, ödemeler bilançosunun önemli kalemleri olan bu sekörlerin eşvik edilmesi ve Türkiye de ihracaa ve urizme yönelik büyüme sraejisinin sürdürülmesi yararlı olacakır. EKLER ŞEKİLLER 6.E+8 25 5.E+8 2 4.E+8 5 3.E+8 5 2.E+8.E+8-5.E+ 65 7 75 8 85 9 95 5-65 7 75 8 85 9 95 5 8.E+7 gsyih LGSYIH 7.E+7 6.E+7 5.E+7 Şekil : GSYİH ve LGSYİH nın Grafiği 4.E+7 3.E+7 2.E+7.E+7 2.E+ 65 7 75 8 85 9 95 5 IH
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN 9 8 7 6 5 4 3 2 65 7 75 8 85 9 95 5 LIH Şekil 2: İHRACAT ve LİH in Grafiği 2.E+7.6E+7.2E+7 8.E+6 4.E+6 7 6 5 4 3 2 9.E+ 65 7 75 8 85 9 95 5 8 65 7 75 8 85 9 95 5 TURIZM LTURIZM Şekil 3: TURİZM ve LTURİZM in Grafiği TABLOLAR Tablo : İhracaın GSMH İçindeki Payı Yıllar İhraca/GSMH (%) Yıllar İhraca/GSMH (%) 963 5. 985.9 964 5.2 986 9.9 965 5.5 987.9 966 4.9 988 2.9 967 4.7 989.8 968 2.8 99 8.6 969 2.7 99 9. 3
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN 97 3. 992 9.3 97 3.9 993 8.6 972 4. 994 3.7 973 4.7 995 2.7 974 4. 996 2.6 975 3. 997 3.7 976 3.7 998 3. 977 2.9 999 4.4 978 3.4 2 3.9 979 2.8 2 2.5 98 4.3 22 9.9 98 6.6 23 9.8 982 8.9 24 2. 983 9.5 25 2.3 984 2. Kaynak: www.dm.gov.r Tablo 2: Turizm Gelirlerinin GSMH İçindeki Payı Yıllar Turizm Geliri/GSMH (%) Yıllar Turizm Geliri/GSMH (%) 963. 985 2.8 964. 986.6 965.2 987 2. 966. 988 2.6 967. 989 2.4 968.2 99 2. 969.3 99.8 97.5 992 2.3 97.5 993 2.2 972.6 994 3.3 973.8 995 2.9 974.6 996 3.2 975.5 997 4.2 976.4 998 3.8 977.4 999 2.8 4
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN 978.4 979.5 98.6 98.8 982.7 983.8 984.7 Kaynak: www.kulur.gov.r 2 3.8 2 5.5 22 4.7 23 4. 24 3.7 25 3. Tablo 3: ADF Birim Kök Tesi Sonuçları-Düzey Verisi Halinde LGSYİH LİHRACAT LTURİZM Sabi erimli modelin ADF es isaisiği -.292 -.7 -.693 Gecikme uzunluğu 3 3 MacKinnon %5 kriik değeri -2.939-2.933-2.937 Sabi erimli ve rendli modelin ADF es isaisiği -2.369 -.999 -.529 Gecikme uzunluğu 3 MacKinnon %5 kriik değeri -3.524-3.52-3.527 Tablo 4: ADF Birim Kök Tesi Sonuçları-Birinci Farkları LGSYİH LİHRACAT LTURİZM Sabi erimli modelin ADF es isaisiği -3.227-6.327-6.64 Gecikme uzunluğu 8 4 MacKinnon %5 kriik değeri -2.935-2.935-2.935 Sabi erimli ve rendli modelin ADF es isaisiği -3.43-6.253-5.692 Gecikme uzunluğu MacKinnon %5 kriik değeri -3.93-3.524-3.527 Tablo 5: PP Birim Kök Tesi Sonuçları-Düzey Verisi Halinde Sabi erimli modelin PP es isaisiği LGSYİH LİHRACAT LTURİZM.746 -.3 -.739 5
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN Gecikme uzunluğu 3 2 MacKinnon %5 kriik değeri -2.933-2.933-2.933 Sabi erimli ve rendli modelin PP es isaisiği -2.556-2.57 -.859 Gecikme uzunluğu 2 2 MacKinnon %5 kriik değeri -3.52-3.52-3.52 Tablo 6: PP Birim Kök Tesi Sonuçları-Birinci Farkları LGSYİH LİHRACAT LTURİZM Sabi erimli modelin PP es -3.444-6.327-6.68 isaisiği Gecikme uzunluğu 8 MacKinnon %5 kriik değeri -2.935-2.935-2.935 Sabi erimli ve rendli modelin PP es isaisiği -3.759-6.253-6.337 Gecikme uzunluğu 8 2 MacKinnon %5 kriik değeri -3.524-3.524-3.524 Tablo 7: Zivo ve Andrews Birim Kök Tesi Seriler T k ^ µ ^ θ ^ β ^ γ ^ α ESS 2 R LGSYİH 43 8-6.39 (-8.26) -.566 (-.42).92 (5.55).729 (7.863) -.268 (-2.66)* 5.772.995 LİH 43 8 2.536 (85.6).57 (6.).27 (2.26) -.25 (-3.425) -.393 (-2.892)*.74.993 LTURİZM 43 8 8.498 (43.854).533 (2.825).276 (8.3) -.7 (-3.369) -.358 (-2.955)* 2.775.987 No: T; gözlem sayısını, k; gecikme uzunluğunu, ESS; haa kareler oplamını ve paranez içindeki değerler isaisiklerini gösermekedir. *Zivo ve Andrews (992) un çalışmasında Tablo 4A ya göre % önem seviyesindeki kriik değer 5.57 dir. 6
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN Tablo 8: VAR Gecikme Uzunluğunu Seçme Krieri Lag LogL LR FPE AIC SC HQ -39.486 NA.67659 8.22776 8.2569 8.68796 5.347 273.72*.69* -.737.3692*.92* 2 2.652.59445.97 -.37257.89595.284886 3 28.353 9.2687.235.6553.43979.566759 4 33.6563 6.94458.35.35364 2.38466.9363 5 48.9337 5.78329.247 -.5 2.2999.725278 6 64.24593 4.67662.96 -.4453 2.8943.46337 7 73.79463 7.93325.249 -.44548 2.487535.56744 8 9.44795.876.233 -.939883* 2.3936.263 *Krier arafından seçilen gecikme uzunluğunu gösermekedir. LR: Ardışık modifiye edilmiş LR es isaisiği FPE: Son kesirim haası AIC: Akaike bilgi krieri SC: Schwarz bilgi krieri HQ: Hannan-Quinn bilgi krieri İçsel değişkenler: LGSYIH, LIH, LTURIZM, Dışsal değişkenler: Sabi erim H Tablo 9: Johansen Eşbüünleşme Tesleri İz Tesi Maksimum Öz Değer Tesi H Tes İsaisiği %5kriik değer H H Tes İsaisiği %5kriik değer r= r 4.687* 34.9 r= r = 24.856* 22. r r 2 6.83 9.96 r r= 2.92 5.67 r 2 r 3 5.739 9.24 r 2 r = 3 5.739 9.24 *%5 önem seviyesinde sıfır hipoezinin reddedildiğini gösermekedir. Tablo : Eşbüünleşme İlişkisinin Tahmini GSYİH ya Göre Normalize Edilmiş Eşbüünleyici Vekör LGSYİH= -79.25 + 5.754 LİHRACAT +.29 LTURİZM (42.438) (6.428) (4.444) No: Paranez içindeki değerler sandar haalardır. Tablo : Nedensellik Tesinin Sonuçları Bağımlı Değişken Bağımsız Değişkenler LGSYİH LİH LTURİZM EC LGSYİH - -.899.99-2.687* LİH -.869 -.35 -.89 LTURİZM -.99 -.269 -.698 *%5 düzeyinde isaisiksel olarak anlamlılığı gösermekedir. 7
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN KAYNAKÇA ALGAN, Ü. (995), Türkiye de Turizm Sekörü ve Turizm Sekörü İle İlgili Projeksiyonlar, Çukurova Üniversiesi, Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, Cil: 3, Sayı: 3, 83-95. BAHMANİ-OSKOOEE, M. and I. DOMAC, (995), Expor Growh and Economic Growh in Turkey: Evidence from Coinegraion Analysis, METU Sudies in Developmen, Vol: 22, 67-77. ÇIMAT, A. ve O. BAHAR, (23), Turizm Sekörünün Türkiye Ekonomisi İçindeki Yeri ve Önemi Üzerine Bir Değerlendirme, Akdeniz Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil:3, Sayı: 6, -8. DICKEY, D.A. and W.A. FULLER, (98), Likelihood Raio Saisics for Auoregressive Time Series wih A Uni Roo, Economerica, Vol: 49, No: 4, 57-72. GRANGER, C.W.J., (988), Some Recen Developmens in a Concep of Causaliy, Journal of Economerics, Vol: 39, 99-2. GUJARATI, D., (995), Basic Economerics, Third Ediion, New York: McGraw-Hill. KAR, M., E. ZORKİRİŞÇİ ve M. YILDIRIM, (24), Turizmin Ekonomiye Kakısı Üzerine Ampirik Bir Değerlendirme, Akdeniz Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil: 4, Sayı:8, 87-2. KARAGÖZ, M. ve A. ŞEN, (25), Expors and Economic Growh of Turkey: Co-inegraion and Error- Correcion Analysis, Elekronik Sosyal Bilimler Dergisi, Cil: 4, Sayı: 3, -5. KASMAN, S. ve A. KASMAN, (24), Turizm Gelirleri ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Eşbüünleşme ve Nedensellik İlişkisi, İkisa, İşleme ve Finans Dergisi, Sayı: 2, 22-3. KASMAN, S., (26), Hisse Senelerinin Fiyaları ve Makroekonomik Değişkenler Arasında Bir İlişki Var mı?, İkisa, İşleme ve Finans Dergisi, Sayı: 238, 88-99. LOVE, J. and R. CHANDRA, (25), Tesing Expor-led Growh in Souh Asia, Journal of Economic Sudies, Vol: 32, No: 2, 32-45. NİŞANCI, M., (25), Eşbüünleşme Tekniği İle Türkiye de Yakı Talebinin Analizi, Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Vol: 9, No: 2, 9-3. OPUŞ, S., (2), Turizmin Ekonomik Ekileri: Erzurum daki Turisik İşleme Belgeli Konaklama Tesislerinde Bir Araşırma, Aaürk Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil: 5, Sayı: 3-4, 37-58. ÖZEN, A., Turizm Sekörü. hp://www.gedik.com/analiz/er_turizm_684.pdf, (Erişim Tarihi: 27.3.26). PERRON, P., (989), The Grea Crash, he Oil Price Shock, and he Uni Roo Hypohesis, Economerica, Vol: 57, No: 6, 36-4. PHILLIPS, P. C. B. and P. PERON, (988), Tesing for a Uni Roo in Time Series Regression, Biomerika, Vol: 75, No: 2, 335-346. ŞİMŞEK, M., (23), İhracaa Dayalı-Büyüme Hipoezinin Türkiye Ekonomisi Verileri İle Analizi, 96-22, Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil: 8, Sayı: 2, 43-63. 8
İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Türk Dünyası Kırgız Türk Sosyal Bilimler Ensiüsü Celalaba KIRGIZİSTAN TAVMERGEN, İ.P. (998), Turizmin Ekonomiye Olumlu Ekileri ve Türkiye Örneği, Hazine Dergisi, Cil: 2, 53-66. TERZİ, H. (24), Türkiye de Enflasyon ve Ekonomik Büyüme İlişkisi (924-22), Gazi Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil: 6, Sayı: 3, 59-75. UNUR, K., (2), Turizmin Türkiye nin Ödemeler Dengesine Ekisinin Analizi, Dokuz Eylül Üniversiesi, Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, Cil: 2, Sayı: 3, -7. Vizyon 223 Ulaşırma ve Turizm ön raporu, (Temmuz 23), TÜBİTAK. YİĞİDİM, A. ve N. KÖSE, (997), İhraca ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki, İhalaın Rolü: Türkiye Örneği (98-996), Ekonomik Yaklaşım, Cil: 8, Sayı: 26, 7-85. YURDAKUL, F., (2), Yapısal Kırılmaların Varlığı Durumunda Gelişirilen Birim Kök Tesleri, Gazi Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Vol: 2, 2-33. ZESTOS, G. K. and TAO, X., (22), Trade and GDP Growh: Causal Relaions in he Unied Saes and Canada, Souhern Economic Journal, Vol: 68, No: 4, 859-874. ZİVOT, E. and D.W.K. ANDREWS, (992), Furher Evidence on he Grea Crash, he OİL-Price Shock, and he Uni-Roo Hypohesis, Journal of Business & Economic Saisics, Vol:, No: 3, 25-27. 9