' Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü. 226

1 9 6 6 Y IL IN D A N 19 93 Y ILIN A, E R Z U R U M O VASINDAKİ TARIM İŞ L E T M E L E R İN İN E K O N O M İK DU RUM LARINDAKİ D E Ğ İŞ İM L E R Yrd Doç Dr. Semiha KIZILOĞLU' Prof. Dr. Turgut HA TUNOĞLU * Prof. Dr. Cahit KARACÖLGE 1- GİRİŞ 1990 nüfus sayımına göre Erzurum ili ve köylerinin nüfusu 843201 olup bunun 447853'ü yaklaşık % 53.11 'ini köy nüfusu oluşturmaktadır ( DİE, 1990 ). Bu nedenle bölgede yapılacak çalışmaların başında tarım işletmelerinin sahip olduğu kaynaklar ve kullanım şekilleri, üretim faaliyetleri ve faaliyet sonuçlarının analizi ile ilgili araştırmaların yer alması gerekir. Bu çalışmada 1966 yılından 1993 yılına kadar geçen süre içerisinde Erzurum Ovasındaki tarım işletmelerinde kaynak kullanımındaki ve uygulanan teknolojideki değişimi ortaya koyarak faaliyet sonuçlarının sabit fiyatlarla (1987=100) karşılaştırılması amaçlanmıştır. 1- MATERYAL VE METOT Ülkemiz tarım işletmelerinde kayıt tutma alışkanlığı henüz oluşmadığı için, bu çalışmada gerekli olan veriler, muhasebe kayıtlarının tutulmadığı durumlarda uygulanan anket yöntemi ile derlenmiştir. 1966 yılında yapılan çalışmada, Erzurum İli Merkez İlçeye bağlı Merkez, Dumlu ve Ilıca Bucaklarına bağlı ova köylerini temsil edecek şekilde seçilen köyler araştırma bölgesini oluşturmaktadır (Aksöz, 1966). Merkez ilçeye bağlı bucak olan Ilıca 1990 yılında ilçe olmuştur. Bu nedenle bu araştırmada, Erzurum ili Merkez, Merkez ilçeye bağlı Dumlu bucağı ile Ilıca ilçesine bağlı ova köylerden, Tarım il Müdürlüğü elemanlarının görüşü alınarak aynı karaktere sahip bölgeyi temsil edebilecek ova köyler araştırma bölgesi olarak seçilmiştir. Anakitleyi oluşturan işletmelerin, normal dağılıma yakın dağılım gösterecek şekilde arazi genişlikleri itibariyle gruplandırmaları yapılmıştır Bu gruplandırmaya göre normal dağılım formülünden yararlanılarak (Cohran, 1962; Gürtan, 1982) örnek sayısı 135 olarak tespit edilmiştir. Aksöz'ün yaptığı gibi araştırma bölgesindeki işletmeleri sahip olduğu arazi genişliklerine göre küçük işletmeler ( 0 ile 100 dekar arasında araziye sahip olanlar), orta büyüklükteki işletmeler (101 ile 250 dekar arasında araziye ' Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü. 226

sahip olanlar), büyük işletmeler ( 251 ile 500 dekar arasında araziye sahip olanlar) olmak üzere üç grupta incelenmiştir. Sermaye Aksöz'ün yaptığı gibi fonksiyonlarına göre tasnif edilerek incelenmiştir. Bilindiği gibi fonksiyonlarına göre tasnifte Aktif Sermaye, Arazi (Çiftlik) Sermayesi ve İşletme Sermayesinden oluşmaktadır. Toprak, Arazi Islahı, Bina, Nebat Sermayesi Arazi Sermayesini; Hayvan, Alet ve Makina, Malzeme ite Para Sermayeside İşletme Sermayesini oluşturmaktadır. Araştırmada, Aksöz'ün yaptığı gibi incelenen işletmelerde, rrievcut şartlarda yıllık üretim faaliyetlerinin nasıl sonuçlandığını ortaya koyabilmek için Gayri Safi Hasıla, Saf Hasıla, Saf Hasıla Farkı (Safi Kâr), Tarımsal Gelir, İş Kazancı, öz Sermaye Rantı hesaplanmıştır. Ekonomik bir bütün olarak ele alınan tarım işletmesinde Gayri Safi Hasıla: bir çalışma yılı içerisinde üretim faaliyeti sonucunda yeni üretilen mallar ile mamulecilik, mübadele ve yeniden kıymetlendirme yolu ile sermaye kısımlarında meydana gelen artışın miktar ve kıymetçe ifadesidir ( Oktay, 1979, Açıl, 1980 ). Ovadaki tarım işletmelerinde gayri safi hasılayı oluşturan başlıca gelir kaynakları, bitkisel üretim, hayvansal üretim, diğer gelirler ve demirbaş kıymetindeki artışlardır. Gayri Safi Hasılayı elde etmek için yapılan, aktif sermayenin faizi hariç yapılan masrafların toplamı işletme masraflarını oluşturur. İşletme masrafları işçilik, cari masraflar (tohumluk, gübre, yem masrafları, yakıt, yağ masrafı, ısıtma ve aydınlatma, tamir ve bakım, vergi ve rüsumlar, diğer cari masraflar) ve demirbaş kıymetindeki eksilme ve amortismanlar olmak üzere 3 grupta incelenir (Aksöz, 1966). Çiftçi ve ailesi ücret karşılığı hesaplanırken anketlerle tespit edilen ovada yabancı işçiye ödenen ücret bedeli esas alınmıştır Amortismanların hesabında ise Maliye Bakanlığınca kabul edilen amortisman oranları (Gülten, 1975 ) kullanılmıştır. Aktif sermayenin faizi hariç işletmenin diğer tüm masraflarını içeren işletme masraflarının Gayri Safi Hasıladan çıkarılmasından sonra elde edilen değer saf hasılayı verir (Aksöz, 1966; Talim, 1973). Çiftçi ve ailesinin işletmede çalışmalarının karşılığı ve öz sermayenin geliri olan tarımsal gelir saf hasıladan borç faizleri çıkarıldıktan sonra kalan değere çiftçi ve ailesinin ücret karşılığının ilave edilmesi ile hesaplanmıştır. Tarımsal gelirden öz sermayenin faizi çıkarıldıktan sonra iş kazancı, saf hasıladan borç faizlerinin çıkarılması suretiyle de öz sermaye rantı hesaplanmıştır (Hatunoğlu, 1976). Faiz hesaplarında Ziraat Bankasının tarımsal kredilere 1993 yılında uyguladığı faiz oranı (%43) esas alınmıştır. Erzurum ovası tarım işletmelerinin 1966 yılına ait sermaye ve işletme neticelerinin (sonuçlarının) 1993 yılı sonuçları ile karşılaştırılması, 1987 yılı sabit fiyatlarına göre yapılmıştır. 227

3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1. İncelenen İşletmelerde Üretim Kaynaktan 3.1.1. Arazi Genişliği incelenen İşletmelerde arazi genişliğini, tafta arazisi, çayır arazisi ve tarıma elverişli olmayan arazi oluşturmaktadır (Tablo 3.1). Tablo 3.2 de görüldüğü gibi nadas ve kullanılmayan kıraç tarla arazisinin miktarı işletmeler büyüdükçe artmaktadır. Nadas ve kuhamkneyan arazinin toplam tarta arazisi içindeki payı küçük işletmelerde sırasıyla % 17.43, % 12.84 iken orta büyüklükteki işletmelerde % 20.49, % 15.14, büyük işletmelerde ise % 24.02, % 16.63 dür. 2»

Tşblo 3.1. incelenen işletmelerde Arazi Varlığı ve Oransal Dağılımı 229 Arazı Çeşitlen Küçük İşletmeler Miktar (D a ) % Örta B İşletmeler Miktar. (Da.). % Büyük İşletmeler Miktar (Da.) % işletmeler Ortalaması Miktar (Da.) _ % Tarla Arazisi 5 8 4 1 90.80 122.52 8 6 1 4 306.10 8 9 5 7 B1 5 4 68 5 5 S u lu larla Arazisi 28 21 43.85 46.73 34.26 105.06 30 84 35.66 38 64 Kıraç T ar Arazisi 30.20 46.96 73.79 51.88 2 0 0 0 4 58 73 46.96 40.91 Çayır Arazisi 4 78 7 43 I 16.20 11.30 33.42 9.81 8.07 9 41 Top. Tarıma Elverişli Arazi 6 3 1 9 9 8 2 3 138.72 9 7.53 338.52 99.38 90.21 9 7 9 6 Diğer(Tarıma Elverişli O lm ayan ) 1 1 4 1.77 3.52 2.47 2.10 0 6 2 1 8 6 2 0 4 Toplam Arazi 64.33 100.00 142.24 100.00 340.62 100.00 9 2 0 9 1QCLC

Tablo 3.2 incelenen işletm elerde Ekilen ve Nadas Arazi M iktarları ve Oransal Dağılım i s j K ü ç ü k İş le tm e le r O r ta B B ü y ü k İş le tm e le r 1 İş le tm e le r İş le tm e le r O r t a la m a s ı A r a z i Ç e ş itle r i M ik ta r M ik ta r M ik ta r M ik ta r 1 ( D a. ) - % I ( D a. ) % ( D a. ) % ( D a ) % E k ile n A ra z i 4 0 7 3 6 9 7 3 7 8 8 7 6 4 3 7 1 8 1. 0 0 5 9. 3 5 5 4 3 9 0 6 7 0 S u lu A r a z i 2 8 21 4 8 3 0 4 8. 7 3 3 9 7 7 1 0 6 0 6 3 4 4 3 3 6 5 8 4 3 6 3 K ır a ç A r a z i 1 2 5 2 21 4 3 3 0. 1 4 2 4 0 0 7 6 0 2 2 4 9 2 1 8.8 1 1I 2 3. 0 7 N r d a s 1 0.1 8 1 7 4 3 2 5 1 0 2 0. 4 9 7 3. 2 7 2 4 0 2 1 5 6 5 l 1 9. 1 9 K u lla n ılm a y a n 7 5 0 1 2 8 4 1 8. 5 5 1 5 1 4 5 0 7 5 1 6. 6 3 1 1. 5 0 1411 T o p la m T a r la A r a z is i 5 8 41 1 0 0 0 0 1 2 2 5 2 1 0 0. 0 0 3 0 5 1 0 1 0 0. 0 0 8 1. 5 4 1 0 0. 0 0

Aksöz tarafından, araştırma bölgesinde bulunan işletmelerin toplam tarla arazisinin % 63.90'ının ekilen, % 36.10'unun ise nadas araziden oluştuğu tespit edilmiştir. 1993 yılında yapılan bu çalışmada ise bölgedeki işletmelerin toplam tarla arazisinin % 66.70'i ekilmekte, % 19.19'u nadasa bırakılmakta, % 14.11'i de kullanılmadan boş bırakılmaktadır. Kullanılmadan boş bırakılan tarla arazisi ortaya çıkmaktadır Anket safhasında kullanılmıyan arazinin mevcut olmasının tespit edilen nedeni ise kullanılmıyan kıraç tarla arazisinin köye uzak olması ve verimin düşük olmasıdır. Araştırma bölgesinde toprak hazırlığı, ekim ve hasat harman gibi üretim işlemlerinde çeki gücü olarak makina gücü kullanıldığı için, köye uzaklığı fazla olan ve verimi düşük olan kıraç tarla arazisinde üretim faaliyetini gerçekleştirmek ekonomik olmadığından bu arazi kullanılmadan boş bırakılmaktadır 1966 yılında kıraç tarla arazisinden, bir kısmı ekilirken bir kısmıda nadasa bırakılmak suretiyle faydalan ildiği ve çeki gücü olarak hayvan gücünden yararlanıldığını tespit eden Aksöz, üç kilometreden daha uzak tarlalara sahip işletmelerde öküz iş veriminin düştüğünü belirtmektedir Araştırma bölgesinde işletmeler ortalaması parça sayısı 1966 yılında 8.70 iken 1993 yılında 12.01'e yükseldiği parçaların ortalama büyüklüğünün 10.90 dekardan 7.27 dekara düştüğü tespit edilmiştir. Miras yolu ile arazi parçalanması artarken parçaların ortalama büyüklüğünün de küçüldüğü söylenebilir. 3.1.1.1. Araziden Yararlanma Şekli Araştırma bölgesinde işletmeler ortalamasına göre, toplam tarla arazisinin % 36.70'i hububat grubundan buğday, arpa ve çavdar a, % 16.75'i yem bitkilerinden yonca, korunga ve fığ e, % 11.15'i sanayi bitkilerinden şeker pancarı, patatese, % 2 10'u mercimek ve diğer ürünlerin üretimine tahsis edilmiştir. Aksöz, ovada hububat üretimine ayrılan saha, tarla arazisinin % 43.70'i, yem bitkilerine ayrılan saha % 10 90, sanayi bitkilerine ayrılan saha % 5.80, mercimek ve diğer ürünlere ayrılan alanın ise % 3.10 olduğunu açıklamaktadır. Bu nisbi değerlere göre ovada toplam tarla arazisi içindeki oransal dağılımının, hububat üretimine tahsis edilen alanda 1966 yılına göre % 7'lik bir azalış, yem bitkileri üretimi için ayrılan sahada % 5.85'lik bir artış, sanayi bitkilerine ayrılan alanda da % 5.35'lik artışın mercimek ve diğer bitkilerin üretimi için ayrılan alanda da % 1'lik bir azalış olduğu söylenebilir. 231

3.1.2. İncelenen Iştetmıterde Nüfus ve İşgücü Potansiyeli 8ölgede ortalama bir çiftçi ailesinin nüfusu yaklaşık 6.00, işletmeler büyüdükçe ve nüfusun arttığı söylenebilir. Küçük işletmeler genellikle çekirdek aileden oluştuğu, işletmeler büyüdükçe ataerkil aile yapısının bakim olduğu ifade edilebilir. Ayrıca özellikle küçük işletmelerde nüfusun bir kısnru il ve ilçeye göç ederek tarım dışı işlerde çalışmaktadır. Tarım işletmelerinde faal nüfusu oluşturan 15 ve 15 yaşından yukarı olan nüfus miktarı ortalama 3.00-7.00 arasında değiştiği, işletmeler ortalaması ise yaklaşık 3 00 olduğu ifade edilebilir Genellikle okula giden çocuklar (7-14 yaş grubu), tatillerde işletmede çalıştıkları için onlarında anket ortalamalarına göre çalıştıkları günler değerlendirilmektedir. Ovada bir işletmede EİB cinsinden işgücü miktarı ortalama 3.08'dir Araştırma bölgesinde bulunan tsrım işletmelerinde mevcut işgücünün ortalama % 64.42'sinin değerlendirilmediği atıl kaldığı tespit edilmiştir. 1966 yılında bölgede bir işletmenin ortalama nüfusu yaklaşık 900, çalışan nüfusu oluşturan 15 ve 15 yaşından yukarı nüfus miktarı yaklaşık 5.00, EİB cinsinden işgücü miktarı 4.45, mevcut işgücünün % 61 inin değerlendirilmeden atıl kaldığı Aksöz tarafından tespit edilmiştir. Bu durumda 1966 yılından 1993 yılına kadar geçen sürede, ovadaki tarım işletmelerinde çiftçi ailesi nüfusunda % 33.33, çalışan nüfus ortalamasında % 40 00, EİB cinsinden işgücü miktarında ise % 30.79 oranında bir azalış, mevcut işgücünün değerlendirilmiyen diğer bir ifade ile işletmelerde atıl kalan işgücü oranında da % 3.42'lik bir artışın olduğu söylenebilir. Nüfustaki azalışı genellikle arazisi yetersiz olan küçük işletme sahiplerinin köyden il ve ilçelere göç etmeleri nedeniyle olduğu söylenebilir. Atıl kalan işgücünün miktarındaki artışa neden olarak ise çeki gücü olarak makina gücünden yararlanmaya bağlanabilir. Bilindiği gibi makina ile işler daha az insan işgücü kullanılarak kısa zamanda yapılmaktadır. 1966 yılında anket yapılan 30 köyden 5'inde okul olmadığı, köy başına düşen öğretmen sayısının 2 90, bölgede okur yazar oranının ortalama % 37.71 olduğu tespit edilmiştir. 1993 yılında yapılan çalışma sonucunda anket yapılan köylerin hepsinde okul olduğu köy başına düşen öğretmen sayısının 2 76, okur yazar oranının ise % 67.94 civarında olduğu tespit edilmiştir. 27 yıl gibi uzun bir sürenin sonunda okulsuz köy olmamasına rağmen bölgedeki köylerde eğitimi sağlayan öğretmen sayısında bir artıştan söz edilemediği gibi % 4.83'lük bir azalış olduğu görülmektedir. Okur yazarlık oranında ise % 30.23 'lük bir artış gözlenmektedir. 232

3.1.3. İncelenen İşletmelerde Sermaye Durumu İşletmeler ortalaması olarak aktif sermaye içerisinde % 34 52'lik payla alet-makina sermayesinin birinci % 30.72'lik payla toprak sermayesinin ikinci % 16 76'lık payla da hayvan sermayesinin üçüncü sırada yer aldığı tespit edilmiştir. 27 yıl önce bölgede bulunan bir tarım işletmesinin aktif sermaye içerisinde, % 54'lük paya sahip olan toprak sermayesi ilk sırada % 20 80 lik payla bina sermayesi ikinci, % 15.90'lık bir payla hayvan sermayesinin de üçüncü sırada yer aldığı, alet ve makina sermayesi payının da % 1 8 olduğu tespit edilmişti (Aksöz, 1966). Bu sonuçlar, 1966 yılından 1993 yılına kadar geçen süre içerisinde araştırma bölgesinin oldukça değişikliğe uğradığını, yeni bulgular tarım işletmelerinde makinalı tarıma geçildiğini göstermektedir. Nitekim 1966 yılında tarımsal üretimde ilkel el aletleri kullanıldığı tespit edildiği halde 1993 yılında ilkel el aletlerinin yerini modem alet ve makina aldığı belirlenmiştir. İşletmeler büyüdükçe makina varlığı da artmaktadır. Geçen süre sonunda hayvan sermayesinin aktif sermaye içerisinde yerini koruduğu saptanmıştır. Araştırma bölgesinde, ortalama olarak işletme başına 5.52 iş ve ırat hayvanı düşmektedir Bunun % 0.36'sı iş hayvanı, % 99 64'ü ırat hayvanından oluşmaktadır. İşletmeler büyüdükçe hayvan miktarıda artmaktadır. Aksöz, ortalama bir işletmeye 10.74 büyükbaş iş ve ırat hayvanı düştüğü, bunun % 19 55'inin iş hayvanı, % 8C 45'inin ırat hayvanın oluşturduğunu belirtmektedir. Bu rakam ve oranlardan yararlanılarak 1966'dan 1993'e kadar bölgedeki hayvancılık faaliyetinin gerilediği ifade edilebilir. Ancak 1966 yılında işletmelerde mevcut hayvan varlığı yerli ırktan oluşurken, 1993 yılında mevcut hayvanların küçük işletmelerde % 29'u melez, % 71 'i yerli, orta işletmelerde ise % 2 si kültür ırkı, % 46'sı melez, % 52'si yerli, büyük işletmelerde de % 4 ü kültür, % 45'i melez, % 51i yerli ırktan oluştuğu anket ortalamalarından tespit edilmiştir. Bu konuda, Tarım il Müdürlüğü tarafından tabii ve suni tohumlama yoluyla yapılan ıslah çalışmalarının (Anon., 1992) katkısının büyük olduğu söylenebilir. Araştırma bölgesinde genelde süt sığırcılığı ve koyunculuk faaliyetlerinin hakim olduğu tespit edilmiştir. Yerli ırkın ıslahı ile süt veriminde artış sağlanabildiği ifade edilebilir Şöyleki yerli ırkta yılda bir inekten ortalama 500-600 kg civarında süt alınırken (Hatunoğlu, -1975; Karagölge, 1975; Ayyıldız, 1978; Kızıloğlu. 1989), bu araştırma ile saptandığına göre bölgede, ıslah edilmiş ırktan yılda 800-1200 kg civarında süt alınabilmektedir. Kültür ve melez ırkın mevcut hayvan içerisinde aldığı pay orta ve büyük işletmelerde daha yüksektir Küçük işletmelerin sermaye 21 >

açısından orta ve büyük işletmeler karşısında yetersiz olmaları nedeniyle bu durum beklenen sonuçtur. Araştırma bölgesinde aktif sermaye içerisinde işletme sermayesinin aldığı pay işletme gruplarında sırasıyla % 49.58, % 41.63, % 55'dir. 1966 yılında bu oranlar işletme gruplarında sırasıyla % 20.90, % 17.30, % 18.50 işletmeler ortalaması % 19.20 olarak saptanmıştı. 1966-1993 dönemi sonunda işletme sermayesinin aktif sermaye içinde aldığı payın artması ve ortalama % 48'e yükselmesi nedeniyle bölgedeki işletmelerin normal tarım işletme seviyesine geldikleri ifade edilebilir. Çünkü bazı ekonomistler (Aksöz, 1966; Açıl, Köylü, 1971) normal tarım işletmelerinde toplam sermayenin % 50'sini arazi veya çiftlik sermayesi, % 50 sini de işletme sermayesinin oluşturduğunu belirtmektedirler. 1966 yılında yapılan çalışmada tespit edildiği gibi bu çalışmada da ovadaki tarım işletmelerinde arazi ıslahı sermayesi hiç yoktur. Araştırma bölgesindeki işletmelerin, başta T.C. Ziraat Bankası, Tarım Kredi Kooperatifi gibi resmi kurumlardan ve şahıslardan temin ettikleri borçların toplamı aktif sermayenin ortalama % 3.35'İni oluşturmaktadır. 1966 yılında ise pasif sermayenin aktif sermayeye oranı % 2.68'dir (Aksöz, 1966). Geçen 27 yıl sonunda bölgedeki işletmelerin borçlanma ve krediden yararlanma oranları % 0.67 nispetinde arttığı söylenebilir. 3.2. İşletmelerde İşletme Sonuçları 3.2.1. Gayri Safi Hasıla incelenen işletmelerde ortalama Gayri Safı Hasıla Değerinin 74004061.43 TL olduğu saptanmıştır. Bunun % 36.14'ü bitkisel üretimden % 44.67'si hayvansal üretimden oluşurken 1966 yılında 10057.18 TL'lik gayri safı hasıla içinde bitkisel üretimin payı % 42.64, hayvansal üretimin payı ise % 36.84'dür (Aksöz, 1966). Bu sonuçlara göre Erzurum Ovasındaki tarım işletmelerinin 1966-1993 dönemi sonunda gayri safi hasıla içinde bitkisel üretim payının % 6 50 azalmasına karşın hayvansal üretimde % 7.83'lük bir artış olduğu ifade edilebilir. İşletmeler büyüdükçe tarıma elverişli arazi varlığına paralel gayri safı hasılanın da arttığı tespit edilmiştir. işletmeler ortalaması gayri safı hasılanın aktif sermayeye oranı % 15.23 ile % 25.93 arasında değişmektedir. 1966 yılında ise bu oran % 13.42 ile % 18.36 arasında değiştiği belirtilmekte (Aksöz, 1966) Bu oranlar 1993 yılında 1966 yılına göre işletmelerin aktif sermayelerinin daha fazla gayri safı hasıla sağladığını gösterir. 234

3.2.2. İşletme Masrafları İşletmeler ortalaması 76571713 25 TL olan işletme masraflarının % 47.54 ü işçilik, % 45.56'sı cari masraflardan % 6 90 ı da demirbaş kıymetindeki eksilme ve amortisman masraflarından oluşmaktadır. Aksöz tarafından yapılan çalışmada 8277 23 TL. olan işletme masrafı içerisinde işçilik masrafı % 60.99'luk cari masraflar % 26 60'lık, demirbaş kıymetindeki eksilme ve amortismanlar da % 12.41 'lik paya sahip olduğu tespit edilmiştir. 1966-1993 dönemi sonunda, işçilik masraflarının, çiftçi ailesinin nüfus azalmasına bağlı olarak düştüğü ifade edilebilir. Cari masraflardaki % 18 96'lık artış ise makinalı tarıma geçme sonunda yakıt, yağ masraf kaleminin ilave olmasına ayrıca tamir ve bakım masrafındaki artışa bağlanabilir. 3.2.3. Saf Hasıla, Saf Hasıla Farkı İşletmelerin başarısını ölçmede kullanılan saf hasıla tablo 3 3 de gösterilmektedir, işletme grupları arasında büyük işletmelerin daha başarılı oldukları söylenebilir. Çünkü büyük işletmelerde aktif sermaye % 5.06 oranında gelir sağlamasına karşılık, bu oran küçük işletmelerde % -1.62, orta işletmelerde % 0.14 işletmeler otalamasında ise % 0.81'dir. 1966 yılında işletmeler ortalaması pozitif değere sahip olan saf hasıla 1779.95 TL 'dir. Söz konusu yılda ovadaki tarım işletmelerinden en başarılı işletme grubu ise orta işletmeler olup aktif sermayenin sağladığı gelir bu grupta % 4.93, küçük işletmelerde % 1.33, büyük işletmelerde ise % 3.31 işletmeler ortalamasında da % 2 99 oranında olduğu saptanmıştır (Aksöz, 1966) Geçen 27 yılın sonunda ovadaki tarım işletmelerinin ortalama gelirlerinin azaldığı hatta zarar ettikleri ifade edilebilir. Saf hasılanın negatif değerli olması, işletme masraflarının gayri safı hasıladan büyük olduğunun göstergesidir. Bu durumda işletmenin zarar ettiğini gösterir. 3.2.4. Tarımsal Gelir İşletme büyüklüğüne göre artan tarımsal gelir işletmeler ortalaması 28433242.24 TL.'dır (tablo 3.12). Tablodaki değerlere göre işletme başına düşen tarımsal gelirin küçük işletmelerde % 134'ünü, orta işletmelerde % 113'ünü büyük işletmelerde % 72 sini çiftçi ve aile ücret karşılığı oluşturmaktadır. Aksöz tarafından yapılan çalışmada işletmeler ortalaması tarımsal gelir 6328,19 TL olarak tespit edilmiştir. Söz konusu oranlar ise işletme gruplarında sırasıyla % 90.19, % 57.23, % 56 04'dür 1966 yılına göre 1993 yılında çiftçi ve ailesi ücret karşılığının tarımsal gelirdeki payının arttığı anlaşılmaktadır. 235

Tablo 3.3. işletmelerde Gayri Safı Hasıla, işletme Masrafı, Saf Hasıla, Saf Hasıla Farkı ve Tarımsal Gelir. İşletme Gruplan Gayri Safi Hasıla İşletme Masrafı Saf Hasıla (TL) Saf Hasıla Farkı Tarımsal Gelir (TL)_... ı (TL) (TL) (TL) Küçük İşletmeler 63967048 49 67957642.06-3990693.57-102061237.00 22606596.43 Orta B. İşletmeler 90612941.29 89796443.32 814497.97-255916877.00 40631406 0 7 Büyük İşletmeler 194912120.30 155396277.00 3 9515942.70-296065822.00 99034299.70 İşletmeler Ortalal m a s ı 74004061.43 76571713.25-2567651.82-133477138.00 28433242.24

3.2.5. İş Kazancı Çiftçi ve ailesinin ücret karşılığı olan iş kazancı küçük işletmelerde - 79772817.30 TL., orta işletmelerde -208961780 07 TL., büyük işletmelerde - 224361222 00 TL. işletmeler ortalaması ise -103054942.00 T L'dir. Bu negatif değerler bölgede çiftçi ve ailesinin işgücünün kıymetlendirilemediğini ifade eder. Can fiyatlarla 1966 ve 1993 yıllarına ait iş kazancı ve değişim oranları tablo 4.1'de gösterilmektedir. 1966 yılına göre 1987 yılı fiyatları ile 1993 yılında % 1384.39 azaldığı tablo 4 2'de görülmektedir. 3.2.6. Öz Sermaye Rantı Tarım işletmelerinden özsermayenin gelirini ifade eden özseımaye rantının ortalama değeri 7124257.76 TL.olup işletme gruplarında sırasıyla - 7683003.57 TL., -5309101.93 TL., 27329699 70 TL.'dir. İşletmelerde özsermaye rantının özsermayeye oranı küçük işletmelerde % -0.32, orta işletmelerde % -0.91, büyük işletmelerde % 3.63 işletmeler ortalaması ise % 2.33 olarak hesaplanabilir. Bu oranlar öz sermayenin normal faiz oranının (% 43) çok altında olduğu, dolayısı ile yatırılan özsermaye karşısında Aksöz'ünde belirttiği gibi normal faiz kadar gelir sağlanmadığını ortaya koymaktadır. Nitekim 1966 yılında öz sermaye rantının (444 47 TL.'nin) öz sermayeye oranı işletme gruplarında sırasıyla % 1.12, % 4.82, % 3.20 ve işletmeler ortalaması % 2.90'dır. 4. SONUÇ Erzurum ovası tarım işletmelerinde tesadüfi örnekleme metodu ile seçilen işletmelerden sağlanan veriler kullanılarak yapılan bu çalışmada, ekonomik bir bütün olarak ele alınan tarım işletmelerinde kıraç tarla arazisinin % 14.11'i kullanılmadığı tespit edilmiştir. 1966 yılından 1993 yılına Erzurum Ovasındaki tarım işletmelerinin arazi parça sayısı artarken parçaların ortalama büyüklüğününde küçüldüğü, hububat üretimine tahsis edilen alanda % 7'lik bir azalış, yem bitkileri üretimi için ayrılan sahada % 5 85'lik. sanayi bitkileri alanında ise % 5.35'lik bir artış, çiftçi ailesi nüfusunda % 33 33 lük azalış olmasına karşın atıl işgücünde % 3.42'lik bir artışın olduğu tespit edilmiştir. Bu çalışmayla, 1966 yılından 1993 yılına kadar geçen süre içerisinde araştırma bölgesinde makinalı tarıma geçildiği, hayvancılık faaliyetinin gerilediği saptanmıştır. 237

Cari fiyatlarla Erzurum Ovasındaki Tarım İşletmelerinin sermaye ve işletme sonuçlarının 1966 ve 1993 yıllarına ait değerlerinin yer aldığı tablo 4.1 incelendiğinde; 1966 yılına göre 1993 yılına ait gayri safi hasıla ve işletme masraflarındaki mutlak artışa karşın saf hasılanın negatif değerli olması 1966-1993 dönemi sonunda işletmelerin elde ettikleri gelirden daha fazla harcama yaptıklarını göstermektedir. Cari masraflardaki artış sonucu işletme masraflarının arttığı ifade edilebilir. Cari masraflardaki artışın ise beklenen doğal bir sonuç olduğu söylenebilir. Çünkü makinalaşma sonucunda cari masraflar arasında, yakıt, yağ, alet makinanın tamir ve bakım masraflarının yer alması yanında, gübre, yem, yakıt gibi girdi fiyatları da devamlı yükselmektedir. 238

239 Tablo 4.1. Cari Fiyatlarla Erzurum Ovasındaki Tarım İşletmelerinin Sermaye ve işletme Sonuçlarının 966 ve 1993 Yı larına Ait Değerleri. Küçük slaftmlar Orta B. Islatmalar Büyük İslam alar Islatmalar Ortalaman 13» 1393 13» 13» 1MC 13» 1344 1»» Aktif Sermaye 6 7 3 13 2 4 6 6 7 8 6 6 0 00 5 4 5 79 5 9 5 1 5 5 5 3 0 00 4 2 6 76 7 9 0 4 2 2 7 1 0 0 0 5 6 7 96 3 1 6 3 8 3 2 3 3 8 0 Pasif Sarmaya 24 40 8587Û 0Ü 0C 1 0 5 5 1 4 2 4 0 9 3 0 00 7 6 1 2 8 3 4 0 00 0 0 15 23 1 0 5 9 6 7 5 8 0C Gayri Safl Hanla 7306 2 0 0 3 9 6 7 0 4 9 49 1 5 0 0 2 99 9 0 0 1 2 9 4 1 29 2 0 1 2 3 58 1 9 4 9 1 2 1 2 0 3 0 1 0 0 5 7 9 7 4 0 0 4 0 6 1 43 tsletvna Masraflın 6 7 7 5 21 6 7 9 5 7 6 4 2 06 1 0 5 6 8 12 8 B 7 9 8 4 4 3 3 2 1 5 1 6 4 66 1 5 5 3 9 6 2 7 7 6C 8 2 7 7 2 3 7 6 5 7 1 7 1 3 2 5 Saf Hasıla 5 3 0 99 3 9 9 0 5 9 3 57 4 4 3 4 87 8 1 4 4 9 7.6 7 4 9 5 6 9 2 3 9 5 1 5 9 4 2 7 0 1 7 7 9 95-2 5 6 7 6 5 1 6 2 Safi Kar -1 8 5 6 0 5-1 0 2 0 8 1 2 3 7 00-9 5 8 6 3-2 5 5 9 1 6 8 7 7 00-4 0 3 6 76-2 9 6 0 6 5 5 8 2 2.0 0-1 7 9 4 0 5-1 3 3 4 7 7 1 3 8 0C Tarım sal Oallr 4 5 3 0 11 2 2 6 0 6 5 9 6 4 3 1 0 1 2 6 0 2 40 8 3 1 4 9 8 0 7 1 Ofl18 4 5 9 9 0 3 4 2 0 9 7 0 0 3 2 8 19 2 8 4 3 3 2 4 2 24 la Kazancı 2 2 2 9 59-7 6 7 7 2 8 1 7 4 0 4 8 3 6 54-2 0 8 9 6 1 7 8 0 0 7 2 0 8 2 07-2 2 4 3 6 1 2 2 2 0 0 2 9 4 4 27-1 0 3 0 5 4 9 4 2 0C Az Sarmaya Ranta 4 4 4 47-7 6 8 3 0 0 3 57 4 3 3 0 65-5 3 0 9 1 0 1 93 4 7 9 6 62 2 7 3 2 9 6 9 9 70 1 6 8 4 05 7 1 2 4 2 5 7 7 6 Geçan 27 yılın sonunda bölge çiftçisirın işletme sonuçlannda meydana gelen değişimler ise 1997 sabit fiyatları ile tablo 4 26e gostanlmektedır

Tablo 4.2. 1987 Yılı Sabit Fiyatları İle Erzurum Ovasındaki Tarım İşletmelerinin Sermaye ve İşletme Sonuçlarının 1966, 1993 Yıllarına Ait Değerleri (TL) ve Değişim Oranları (%). Kuçııt ^ etrrâ «r flrtfl P LytVı.klak1 ş1 *1rrft*ı j FU_yi> IjIH ır * * * * ' la m a la r (VI ı «ma a 1 9 6 6 1 9 9 3 n * c ı * (% ) 1 6 6 6 1 0 9 3 D e flışım (*> ) 1 0 6 0 - Û f ' ' Û00 1 9 0 3 D a flı* jr ı 2 4 0. j * j AkM Ç#rrr j y r 81206 6 140841 28 11 C1 138300 00 354 2 0 0 3 156 '7 23Ce *P A t 484504 Gfl 10 * 41 9 * 0 0 ' 54 1 88 33 4 M 105 47 P tm n 5 «rrr a i 2 2 * f 4 f 51 V F ' * % r 4 * 2 0 7 2 31 6 4 7 7 2 5 2 1 7 2 3 4 f f l 4 f ; ' ftfl 7 C - 1 3 1 3 0 2 2 4 5 8 40 0 3 0 7 07 1 M Sfl f^ayn S i 4 oas la 11240 1 3AT77 Pfi 238 70 7 30* 1 2 3C1G 4C 133 09 3TS5G 05 116020 03 274 77 1 5 4 7 2 50 4 4052 0 ' 0 4 7 * iş te lrr*!wtı* ra fta r 1 0 4 2 3 0 4 0 4 5 3 38 2 8 8 10 1 0 2 M G 5 5 3 4 5 4 6 4 2 2 6.7 0 2 3 3 3 0 2 5 9 2 5 0 3 2 3 2 9 0 4 0 1 2 7 3 4 20 4 5 5 8 1 1 2 5 7» 4 S a f H acla 816 fl1-2376 50 300 79 6822 68 404 85-92 89 7026 11 236 22 00 208 33 273 8 30-1 5 2 i 48 155 82 C a f -2855 40 06708 20-202 6 07-1475 '2 ' 571441 S4-1 0 22 7 33 4r - 1 7 0 ' ^ * 5-2 9 37 82-2701 31-7 9 45 5 41 2 77 7 46 T a n rra a ı «fr 0P0C 4C -24^ 7 11 e? rc 15578 49 24305 B1 50.02 ' fl7 fl7 02 566 52 50 260 90 m i l 9 10025 50 73 K ' î Km t v 3430 14-474A0 0 5 4flC 7 7 4 4 r A? 34.7AC 42-1771 7 ' 3 563 S 133650 29 4209 48 437 5 40-01 V î M 0 * 94-1 5 û? S * rma \ m 1 fc - 4 5 7 3 4 9-7 0 8 83 f p f z 54 * 3 3 8 5 0 3C - 2 1 0 4.5 9 7 3A4 C3 ^0' 3 4 ' BJ G30 7 C 2SÖC 8 5 4 2 4 0 0 8 2 0 7 IV

Aktif sermayedeki değişim oranı % 101.41 ile % 139.91 arasında olup en fazla artışın küçük işletmelerde olduğu anlaşılmaktadır (tablo 4 2). İşletmeler ortalaması gayri safı hasıladaki artış 184.71 olmasına karşın işletme masraflarındaki artış % 257.94 dür. Bu nedenle saf hasıla negatif değerlidir Hatta saf hasıla değerinde % 155 82 oranında bir azalma söz konusudur 1966-1993 dönemi sonunda Erzurum Ovasındaki tarım işletmelerinin çiftçi ve ailesi ücret karşılığının % 1501.94 oranında, kullandıkları özsermaye karşılığında elde ettikleri gelirin % 263.69 oranında azaldığı görülmektedir (tablo 4 2). O halde geçen 27 yıl sonunda çiftçinin ekonomik durumunun hiç de iç açıcı olmadığı ifade edilebilir. Bu sonucun, sosyal sorunları artırarak köydeki nüfusun il ve ilçelere göçünü zorunlu kıldığı söylenebilir. 241

K A Y N A K L A R Açıl, F., 1956. Samsun İli İşletmelerinde Rantabilite, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın No:105, Ankara. Açıl, F., 1980. Tarım Ekonomisi, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın No: 721, Ankara. Açıl, F., Köylü, K, 1971. Zirai Ekonomi ve İşletmecilik Dersleri, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayın No:465, Ankara Aksöz, I-, 1966 Erzurum Ovasındaki Ziraat İşletmelerinin Ekonomik Durumu, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Zirai Araştırma Enstitüsü Yayını, Ankara Anonymous, Erzurum Tarım İl Müdürlüğü, 1992 faaliyet raporları. Cohran, W.G., 1963 Sampling Techniques, A Wiloy International Edition. 63 7553. Printed in The United States Of America. DİE., 1985-1990 Genel Nüfus Sayımı Ankara. Gülten, Ş., 1975 Kıymet Takdiri. Atatürk Üniversitesi Yayın No: 435, Erzurum Gürtan, K, 1982 İstatistik ve Araştırma Metotları Sb. İstanbul Üniversitesi Yayın No: 2941, İstanbul. Hatunoğlu, T., 1976 Erzurum Şeker Fabrikası, Erzurum Besi Bölge Şefliğinin Yönettiği Sığır Besiciliğinin Ekonomik Analizi, Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 475, Ankara. Karagölge, c., 1989 Tarım Ekonomisi Erzurum. Kızılıoğlu, s., 1989. Oltu İlçesi Tarım İşletmelerinde Münavebe- İşletme Faaliyeti İlişkileri ve En Kârlı Üretim Plânının Belirlenmesi ( Basılmamış Doktora T e z i), Erzurum. Talim, M., 1973. Tarımsal Basit Gelitirilmiş ve Yönetim Muhasebe Tekniğinin Mukayeseli Olarak Uygulanmasıyla İlgili Bir Araştırma, Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir. Oktay, E., 1979 Belli Başlı Plânlama Metotlarının Ege Bölgesinde Bir Tarım İşletmesinde Uygulanması Üzerinde Karşılaştırmalı Bir Araştırma, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın No: 323, İzmir. 242