Istanbul Ticaret Odas1 Sabun&Deterjan Sektör Araşt1rmas1 Hazırlayan Nesli MERDAL Eylül 2001
içindekiler 1. ÜRÜN TANIMLARI VE KAPSAMI 1.1. Sabun... 1 1.2. Deterjan... 2 2. SEKTÖRÜN GELiŞiMi...... 3 2.1. Sabun Sanayii... 3 2.2. Deterjan Sanayii... 3 3. SABUN VE DETERJAN SANAYiiNDE GÜNCEL DURUM... 4 3.1. Kapasite... 4 3.2. Üretim Teknolojisi... 6 3.3. Tüketim... 7 3.4. Dış Ticaret... 9 3.5. Diğer Sektörler ile ilişkiler... 13 4. SABUN VE DETERJAN SEKTÖRLERiNDEKi KURULUŞLAR... 15 5. SABUN VE DETERJAN SEKTÖRLERiNDEKi MEVZUAT... 16 5.1. Dış Ticaret Mevzuatı... 16 5.2. Devlet Yardımları... 16 6. SABUN VE DETERJAN SEKTÖRLERiNDEKi SORUNLAR... 17 7. SABUN VE DETERJAN SEKTÖRLERiNiN DEVLETTEN BEKLENTiLERi... 18 8. SABUN VE DETERJAN SEKTÖRLERiNiN GENEL DEGERLENDiRiLMESi... 18 9. SEKTÖRDEKi FiRMALAR... 21 EK: SEKTÖRDEKi FiRMALAR HANGi MARKA ADI ALTINDA ÜRETiM YAPMAKTADlRLAR.... 23
TABLOLAR TABLO: 1 TÜRKiYE'DE SABUNUN GENEL DURUMU... 5 TABLO: 2 TÜRKiYE'DE DETERJANlN GENEL DURUMU... 5 TABLO: 3 SABUN VE DETERJAN ÜRETiMi........ 7 TABL0:4 YILLAR itibariyle SABUN VE DETERJAN YURTiÇi TÜKETiMi... 9 TABL0:5 TÜRKiYE'NiN SABUN VE DETERJAN ihracati...... 10 TABL0:6 TÜRKiYE'NiN ÜLKELER itibariyle SABUN VE DETERJAN ihracati... 11 TABL0:7 TÜRKiYE'NiN SABUN VE DETERJAN ithalati... 12 TABL0:8 TÜRKiYE'NiN ÜLKELER itibariyle SABUN VE DETERJAN ithalati.......... 13 ii
1. ÜRÜN TANIMLARI VE KAPSAMI 1.1. Sabun Sabunlar katı yada sıvı veya bitkisel yağlardan elde edilen yağ asitlerinin, bir alkali madde (NaOH, KOH vb.) ile işlenmesi yani sabunlaştırılması sonucu elde edilirler. Genel anlamda sabun, gerek canlıların gerekse eşyaların temizlenmesinde kullanılan, ancak özellikle tekstil sanayii kollarında da kullanım yeri bulan ilk ve en eski temizlik maddesidir. Sabunlar; arab sabunu, tıbbi ve dezenfektan sabunlar, tuvalet sabunları ve diğer sabunlar olarak da türlere ayrılmaktadırlar. ISIC'e (International Standart lndustrial Classifıcation - Uluslararası Standart Sanayi sınıflandırması) ve 1 Ocak 1989'dan itibaren dış ticaret sınıflandırılmasında kullanılan "Armonize Sistem Nomenklatürü" ne göre sabuna ait istatistik pozisyonları aşağıda yeralmaktadır. ISIC Sistem No Arınonize Sistem No 242401 24240101 24240102 24240103 24240104 SABUNLAR Krem Sabun Kalıp Toz Diğer Sabun Sabun Sabun 34.01 Tanım Sabun, çabuk kalıpianmış parça ve şekillerde olup sabun olarak kullanılan yüzeyaktif organik ürünler ve müstahsallar (sabun içersin içermesin); sabun ve deterjan emdirilmiş kağıt, vatka ve dokunmamış mensucat 1
1.2. Deterjan Sabun dışında, yine temizleyici özelliği olan ve sentetik olarak elde edilen maddelere deterjan adı verilmektedir. Deterjanların yüzeyaktif özelliği olup, dolayısıyle temizleme işlemi yapabilen ve içinde ayrıca yıkamaya yardımcı diğer kimyasal maddeler de bulunan ürünlerdir. Deterjanlar iki grupta toplanabilir. Bunlar; ev tipi ve sanayi tipi deterjanlardır. Ev tipi deterjanlar, çamaşır yıkama maddeleri, bulaşık yıkama maddeleri, ovma maddeleri ve çeşitli amaçlar için kullanılan temizlik yada pariatma maddelerini kapsar. Sanayii tipi deterjanlar ise hastane, otel, yurt çamaşırhaneleri gibi büyük kuruluşlarda kullanılmak üzere hazırlanan ürünleri kapsar. ISIC'e ve Armonize Sisteme göre deterjana ait istatistik pozisyonları ise aşağıdaki gibidir. ısıc Sistem No Armonize Sistem no 242402 24240201 24240201 24240201 24240201 DETERJANLAR Toz Deterjan Krem Deterjan Sıvı Deterjan Özel Maksatlı Deterjan Tanım Yüzeyaktif organik Maddeler (sabunlar toz hariç) yüzeyaktif müstahzarlar yardımcı yıkama müstahzarları dahil) ve temizleme müstahzarları (sabun içermeyen) 2
2. SEKTÖRÜN GELiŞiMi 2.1. Sabun Sanayii Saf sabun ilk kez Akdeniz kıyılarında yaklaşık 3.000 yıl önce yapılmış olup, Romalılar ve Mısırlılar temizlik amacıyla amanyum karbonatı kullanmışlardır. Bu dönemlerde bazı hayvansal yağlar ve zeytinyağı sabun üretiminde kullanılmış, yağın alkali karbonatlarla nötralize edilerek sabunlaşması sağlanmıştır. Sodyum karbonat kullanılarak sert, potasyum karbonat kullanılarak yumuşak sabun elde edilmiştir. 18. yüzyılın sonunda, sabun hammaddelerinin daha modern metodlar ile elde edilmesi ve tüketici bilincinin gelişmesi sabun üretiminin artmasına ve üretim metodlarının gelişmesine sebep olmuştur. Bu gelişmelere paralel olarak 1884 yılında W.H. Lever tarafından ilk defa ambalajlı sabunun piyasaya sunulmasıyla modern sabun sanayinin temeli atılmıştır. Bu tarihten sonra devamlı gelişen ve teknolojik bakımdan kendini yenileyen sabun sanayii, bu gün milyonlarca ton üretimiyle temizlik malzemeleri sektöründeki önemli yerini devam ettirmektedir. Türkiye'de 20.yüzyılın ortalarına kadar sabun üretimi basit usulde sergi sabunculuğu olarak devam etmiş olup bugün de hala özellikle küçük yerleşim birimlerinde bu tür üretim yaygındır. Yüzyılın ortalarından itibaren ise makina sabunculuğu başlamış ve yapılan yatırımlarla üretimin büyük bir kısmı bu tür imalata dönmüştür. Gerek kapasite ve gerekse kalite olarak önemi tartışılmaz olan makina sabunculuğunun giderek sergi sabunculuğunun yerini alması beklenmektedir. 2.2. Deterjan Sanayii ilk deterjan üretimi 1917 yılında gerçekleşmiştir. BASF'da görevli Alman kimyacısı F.Günter naftalini alkilleştirerek elde ettiği maddeyi sülfonlamış ve ilk deterjan aktif maddesini elde etmiştir. Bundan sonraki yıllarda özellikle Alman kimyacıların araştırmaları devam etmiş ve 1932 yılında Henkel'in "Fewa" ve Procter & Gamble'ın "Dreft" markaları piyasaya çıkan yağ alkolü sulfatı bazlı ilk deterjanlar olmuştur. Türkiye'de ise deterjanın endüstriyel şekilde üretimi 1960'1ı yılların ortalarına rastlar. ilk sıvı bulaşık deterjan üretimi yine bu dönemde bir benzin istasyonunda gerçekleştirilmiştir. 3
1970 yılında Puro/Fay, istanbul'da Mecideyeköy'de bir deterjan kulesi kurarak toz deterjan üretimine başlamıştır. Bu üretimi Kimya Teknik ve Mintax fabrikaları izlemiştir. Bu dönemde toplam deterjan üretimi 5000 ton/yıl olarak gerçekleşmiştir. 3. SABUN VE DETERJAN SANA Yi inde GÜNCEL DURUM 3.1. Kapasite Sabun ve deterjan maddeleri Türkiye talebinin çok üzerinde üretim kapasitesine sahiptir. Mevcut kurulu tesislerin kapasitelerinin büyük olması, fakat yurtiçi talebin ve ihracatın yetersiz kalması sebebi ile sektördeki firmalar düşük kapasite ile çalışmak zorunda kalmaktadır. Mevcut kapasite kullanım oranlarını artırmak için dünya pazarlarındaki gelişmeleri yakından izlemek ve ihracata yönelmek gerekmektedir. Son yıllarda ambalajlama ve verimliliği artırıcı yatırımların dışında kapasite artırıcı yatırımlar yapılmamaktadır. Sabun sektörünün yıllık ortalama kapasitesi 235 bin ton/yıl olup, sektörde 11 O firma faaliyet göstermektedir. Sektörün toplam kurulu kapasitenin yaklaşık % 72'sini on büyük firma gerçekleştirmektedir. Geriye kalan üretim ise çok sayıda küçük firma tarafından gerçekleştirilmektedir. Deterjan sektörünün yıllık ortalama kapasitesi 785 bin ton/yıl olup, bunun %66'sını toz deterjanlar, %15'ini likit deterjanlar, %13'ünü krem deterjanlar ve %6'sını ovma maddeleri oluşturmaktadır. Deterjan sektöründe yaklaşık 100 firma üretim yapmaktadır. Ancak toz deterjan üretiminin %90'ını 5 büyük firma gerçekleştirmektedir. Üretimin %90'ını oluşturan beş büyük firmada yabancı sermaye %60'ın üzerindedir. Krem deterjanlarda ise aynı durum sözkonusu değildir. Üretimin önemli sayılabilecek bölümü Güneydoğu Anadolu bölgesinde faaliyet gösteren çok küçük işletmelerce sağlanmaktadır. Likit deterjanlarda da markalı ve kaliteli deterjan üreticilerinin sayısı az olmasına rağmen, bu sahada üretimlerini sürdüren bir çok bölgesel firma mevcuttur. 4
TABLO: 1 TÜRKiYE'DE SABUNUN GENEL DURUMU Üretim Miktarı (Ton); Üretim (MilyonTL); işyeri Sayısı (Adet) Kaynak: DiE 1999 Sektör işyeri Sayısı Üretim Üretim Değeri miktarı Kamu 1 7 2 Özel 22 207.081 99.111 Toplam 23 207.088 99.113 2000 Kamu 1 51 18.836 Özel 21 201.586 125.264 Toplam 22 201.637 125.283 TABLO: 2 TÜRKiYE'DE DETERJANlN GENEL DURUMU Üretim Miktarı (Ton); Üretim (MilyonTL); işyeri Sayısı (Adet) 1999 Sektör işyeri Sayısı Üretim Üretim Değeri Kaynak: DiE miktarı Kamu - - - Özel 41 673.261 362.972 Toplam 41 673.261 362.972 2000 Kamu - - - Özel 38 600.738 366.255 Toplam 38 600.738 366.255 5
Not: 1. Bilgiler kamu kesimine ait tüm imalat sanayi işyerleri ile, 1 O ve daha fazla kişi çalışan özel sektör imalat sanayi işyerlerinin katma değerinin yaklaşık % 80'nini oluşturan büyük ölçekli imalat sanayi işyerlerine aittir. 2. özel sektöre ait 3 den daha az işyerlerince üretilen madde varsa, bu maddenin üretim bilgisi gizlilik nedeni ile verilememiştir. 3. 2000 yılı bilgileri oniki aylıktır. Üretim ve satış değerlerinde KDV hariçtir. 3.2. Üretim Teknolojisi Ülkemizde sabun üretim yöntemi iki ana grupta incelenebilir; 1. Sergi Sabunu Üretimi: Bu üretim usulünde yağ karışımları, alttan ısıtmalı veya kapalı/açık buhar kullanılarak, bilinen alkaliler yardımı ile sabunlaştırılır. Elde edilen sabun hamuru sergi alanlarına döküldükten sonra işaretlenip, el veya basit kesme aparatlarıyla kesilir ve nihayet elle ambalaj yapılarak mamul hale getirilir. 2. Makina sabunu Üretimi: Makinalı sabun üretiminde iki tür pişirme vardır; Açik Kazan Usulü Pişirme: Pişirme kazanına alınan uygun yağ karışımı direkt ve endirekt buhar kullanılarak bilinen alkaliler yardımı ile sabunlaştırılır. imal edilecek sabun kalitesine göre gerekli katkılar eklenir ve belli periyotlarda tuzlu su ile yıkanarak sabun hamuru elde edilir. Gliserin ve tuz ihtiva eden kazan altı suları gliserin fabrikasına gönderilir. Kontinü Sabun/aşfirma Yöntemi: Yağların kontinü olarak sabunlaştırılması, sabun hamurunun yine kontinü olarak gliserinli sabun altı sularından ayrılarak yıkanması ve santrifüjlenmesidir. Sistem italyan Mazzoni firmasınca geliştirilmiş olup, özellikle Avrupa Birliği Ülkelerinde kullanılan modern bir teknolojidir. Türkiye'de deterjan üretiminde, teknoloji ve kalite açısından günümüzde herhangi bir sorun bulunmamaktadır. Ancak hammadde ihtiyacının %20'si yurt içinden sağlanırken kalan %80 gibi önemli oranda dışa bağımlı bir görünüm sergilenmektedir. Deterjanın esas aktif maddesi "Sodyum Alkil Benzen Sülfonat"tır. Bu madde, Dodesil Benzen (DDB) ve Lineer Alkil Benzen (LAB) olmak üzere iki 6
şekilde üretilmektedir. Birinci şekilde üretilen ve petrokimyasal bir ürün olan DDB bir kaç yıl öncesine kadar detarjan aktif maddesi olarak kullanılmaktaydı. Ancak, 1990 yılında sektördeki başlıca tirlamalar tarafından alınan ortak bir kararla deterjan üretiminde aktif madde olarak %100 oranında LAB kullanımına geçilmesi uygun görülmüştür. DDB ve LAB arasındaki en önemli fark doğadaki biyolojik parçalanabilme özelliklerinden kaynaklanmaktadır. DDB içeren deterjanlarda fazla köpüklenme gerçekleştiğinden biyolojik parçalanma zorlaşmakta ve çevre sağlığını tehdit edici atık oluşmaktadır. LAB içeren deterjanlar ise suda daha kolay çözündüklerinden doğada daha çabuk parçalanabilmektedir. Deterjan üretiminde kullanılan aktif maddenin yanında girdi olarak değişik türde mineraller, dolgu maddeleri, su sertliğini giderici sodyum karbonat, leke sökücü ağırtıcılar, enzimler, dezenfektanlar ve partümler kullanılmaktadır. Ülkemizde deterjan üretim teknolojisi gelişmiş ülkelere göre çok önemli farklılıklar göstermemektedir. Belli başlı firmaların kapasiteleri modern yöntemlere göre her tip deterjan üretimini gerçekleştirebilecek niteliktedir. Üretim teknolojisi en zor olan toz deterjan üretimi büyük oranda püskürtme (atomizasyon) metodu ve kuletozu adı verilen modern bir üretim tekniğine dayanmaktadır. Toz dışındaki diğer deterjan türleri ise hazırlama kazanları ve dolum hattından oluşan basit karıştırma metodu ile üretilmektedir. TABLO: 3 SABUN VE DETERJAN ÜRETiMi (Miktar Ton, Değer Milyon TL) 1997 1998 1999 Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Sabun 223.797 63.039 210.496 59.293 207.200 58.364 Deterjan 757.235 181.676 701.404 168.281 690.700 165.713 Kaynak: DPT Miktar 2000 Değer 219.000 61.688 719.000 172.503 3.3. Tüketim Gelişmiş toplumların günlük yaşamlarında en çok gereksinim duydukları maddelerin başında yıkayıcı ve temizleyiciler gelmekte olup, hatta bu maddelerin tüketim seviyesi ile toplumların gelişme seviyesi doğru orantılı kabul edilmektedir. 7
Türkiye'de özellikle deterjanda yoğun bir teknoloji birikimi olmasına rağmen yurtiçi talebin henüz istenilen düzeye ulaşmamış olması nedeniyle önemli oranda kullanılmayan bir potansiyel mevcuttur. 1980'li yıllardan itibaren izlenmeye başlanan dışa açılma politikalarının da etkisiyle temizlik ve yıkama işlerinde deterjan ve sabun kullanma alışkanlığında artış gözlenmiş; üretici firmaların ürün çeşitlerini artırmaları ve tanıtım kampanyaları da bu gelişmeyi desteklemiştir. Yurt içi talebin belirlenmesinde tüketici kategorileri büyük rol oynamaktadır. - Gelir düzeyi düşük olan kategorinin talebini belirleyen faktör öncelikle fiyattır. Kalite ve ambalajdan çok fiyattaki farklılıklar bu tür talebi etkilemektedir. Standartiara uygun deterjan ve sabun üretiminde ithal girdi oranlarının yüksek olması ürünlerin maliyetini, dolayısıyla da fiyatını artıran bir unsur olmaktadır. Bu tür ürünlerin fiyatının yüksek olması ve döviz kuru artışlarına bağlı olarak belirlenmesi gelir düzeyi düşük olan tüketidierin talebini olumsuz yönde etkilemekte ve talebi standart dışı, ambalajsız olarak satılan dökme deterjan ile sergi sabun türlerine yöneltmektedir. Buna bağlı olarak, piyasada faaliyet gösteren belli başlı firmaların markalarının taklidi olan ve çok daha düşük fiyatlarla satışa sunulan deterjanların da hızla türediği görülmektedir. - Gelir düzeyi yüksek olan kategorinin talebini belirleyen faktör ise öncelikle ürünün kalitesi ve ambalajıdır. Fiyatlarda oluşan değişmeler bu kategorinin talebini fazla etkilememektedir. Ayrıca, büyük alışveriş merkezlerinin de devreye girmesi çok çeşitli ürünlerin tüketicilere birarada sunulmasını sağlamakta; bu olguda tercihierin çeşitlenmesinde etkili olmaktadır. Yurtiçi talebin belirlenmesinde modern ve geleneksel yıkama ve temizleme alışkanlıkları da önemli rol oynamaktadır. Kırsal alanlarda sabuna daha çok benzeyen krem deterjaniara yönelik talep daha fazla olurken kentlerde toz ve sıvı deterjan talebi daha yüksek seviyede bulunmaktadır. Son yıllarda, otomatik çamaşır makinelerinin kullanımının hızla yayılmasıyla birlikte toz deterjan kullanımı da artış göstermiştir. Buna bağlı olarak, konsantre biçimde üretilen ve ambalajdan tasarruf sağlayan mikro türler ile renkli çamaşırlar için özel olarak hazırlanan kolormatik türler toz deterjanda ürün çeşitliliğini artırmıştır. Yurtiçi piyasada faaliyet gösteren başlıca firmaların özellikle deterjanda yabancı sermayeli olmaları dış piyasalarda ürün bazında meydana gelen gelişmelerin 8
hemen iç piyasaya da yansımasını sağlamakta; yeni ürünler yeni talepler yaratmakta ve tüketim alışkanlıkları da zamana göre değişmektedir. Bu sektörün üretmekte olduğu ürünler, günlük yaşamımızın zorunlu tüketim maddeleri sınıfına girmekte olup, hayatımızda önemli bir yeralmaktadır. TABL0:4 YILLAR itibariyle SABUN VE DETERJAN YURTiÇi TÜKETiMi (TON) 1996 1997 1998 1999 2000 Sabun 115.000 112.000 112.000 116.000 - Deterjan 191.000 227.000 173.755 202.985 214.796 Kaynak: Türkiye Kimya Sanayi Derneği 3.4. Dış Ticaret Dünyanın en büyük sabun ve deterjan üretici, ihracatçı ve ithalatçı ülkeleri AB Ülkeleridir. AB Ülkeleri dünya temizlik maddeleri ihracatının% 65'ini, ithalatının ise% 54'ünü oluşturmaktadır. Türkiye'nin ithalatının dünya toplamındaki payı %0.6, ihracatının payı ise% 2.3'dür -ihracat Son yıllarda Türkiye'ye komşu ülkelerde meydana gelen politik ve ekonomik değişimler, ülkemiz sabun sektörünü olumlu yönde etkilemiş, gelen talepleri karşılamak için sektörde bir çok kuruluş kapasite artırımına, yeni teknoloji kullanımına ve hatta yeni yatırımlara yönelmiştir. Ancak 1998 yılında dünyada ve özellikle önemli pazarlarımızdan olan Rusya'da yaşanan ekonomik kriz ihracatımızı aşağıya çekmiştir. Ayrıca önemli pazar olarak nitelendirebileceğimiz diğer bir ülke olan Libya'ya yönelik ihracatımızda bu ülke ile yaşanan siyasi problemler yüzünden giderek azalmıştır. (Bkz. Tablo:6) 9
Sabun ve deterjan başta Rusya ve Türk cumhuriyetleri olmak üzere 100 e yakın ülkeye ihrac ediliyor. Son yıllarda AB Ülkeleri de ihracatın yapıldığı ülke grupları arasında yeralmaktadır. ihracatın önümüzdeki yıllarda özellikle Türk Cumhuriyetleri'ne artan bir şekilde devam edeceği tahmin edilmektedir. Çünkü bu ülkelerde marka bağımlılığı henüz yerleşmediğinden pazara yapılan her türlü fiyat müdahalesi, çok kısa sürede talep miktarını etkilemektedir. Ülkemizde deterjan ihracatı sabuna göre daha az. Sabun üretiminin %66 sı ihraç ediliyor. Deterjanda ise bu oran %15 e düşüyor. TABLO:S TÜRKiYE'NiN SABUN VE DETERJAN ihracati (000 $) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Sabunlar 109.677 148.247 175.039 159.036 133.481 128.156 Deterjanlar 83.625 116.935 140.805 115.137 94.385 84.340 Kaynak: igeme 10
TABL0:6 TÜRKiYE'NiN ÜLKELER itibariyle SABUN VE DETERJAN ihracati (000 $) ÜLKELER 1997 1998 1999 2000 Arnavutluk 3.795 4.780 3.134 5.778 Pakistan 680 4.233 4.381 6.336 is ra il 897 2.078 11.485 9.795 Bulgaristan 18.827 15.843 13.296 12.204 Türkmenistan 2.270 5.318 8.069 5.260 Venezuela o 98 3.949 4.253 KKTC 3.206 4.398 3.723 3.208 i ran 2.352 2.513 3.707 4.036 Moldova 3.649 3.641 2.897 3.342 Mısır 2.694 8.217 10.522 12.419 Polonya 8.219 7.138 10.161 10.723 Romany_a 7.686 5.947 7.076 8.375 Rusya Federasyonu 88.424 63.839 26.115 23.348 Ukray_na 54.793 50.540 43.372 34.699 Azerbaycan 7.466 8.417 6.166 5.570 Gürcistan 4.713 3.751 4.073 3.783 Kazakistan 17.941 19.502 7.289 3.973 Diğer Ülkeler 88.406 63.914 58.521 55.386 Toplam 315.844 274.173 227.866 212.496 Kaynak: igeme Türkiye'nin 1997-2000 döneminde sabun ve deterjan ihracatı daha çok Doğu Bloku ülkelerine yapılmış olup; zaman içinde Rusya Federasyonu'na yapılan ihracatın ağırlığı azalırken, Mısır'a yapılan ihracat artış göstermiştir. -ithalat Türkiye'nin sabun ithalatı, tuvalet sabunları dışında yok denecek kadar az miktarda olup, daha çok hammadde ithal edilmektedir. Sabun sektörünün en önemli girdileri donyağı, bitkisel yağlar, kostik soda, tuz, esans ve ambalaj malzemeleridir. Donyağı genellikle ABD'den, koko yağı ve palm türevleri Endonezya ve Malezya'dan, esanslar AT ve EFTA ülkelerinden, 11
kostik soda ise yurtiçi ve yurtdışı fiyatlara bağlı olarak AB Ülkelerinden ithal edilmektedir. Deterjan üretiminde aktif madde olarak kullanılan LAB'ın yanında girdi olarak, değişik türde mineraller, dolgu maddeleri, su sertliğini giderici sodyum karbonat, leke sökücü ağartıcılar, enzimler, beyaz rengi ve renkleri daha iyi gösteren kimyasal maddeler, dezenfenktanlar ve partümler kullanılmaktadır. Bunların tamamına yakını büyük firmalar tarafından AB Ülkelerinden ve ABD'den ithal edilmektedir. Türkiye'nin en fazla ithalat yaptığı ülkeler Almanya, Fransa, Belçika, Hollanda, italya, ingiltere, Yunanistan, ispanya gibi Avrupa Birliği Ülkeleridir. Avrupa Birliği dışında ithalat yaptığı ülkeler ise ABD, isveç, isviçre, Polonya ve Macaristan'dır. TABL0:7 TÜRKiYE'NiN SABUN VE DETERJAN ithalati (000 $) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Sabunlar 3.230 5.997 7.254 11.025 8.606 9.202 Deterjanlar 67.925 82.065 95.159 103.253 104.807 102.511 Kaynak: igeme 12
TABL0:8 TÜRKiYE'NiN ÜLKELER itibariyle SABUN VE DETERJAN ithalati (000 $) ÜLKELER 1997 1998 1999 2000 Almanya 43.742 45.057 45.641 41.416 Belç.- Lüks. 2.545 2.513 3.086 2.995 isviçre 3.661 3.421 2.833 3.150 is ra il 697 654 1.046 1.498 isveç 926 914 987 1.043 ingiltere 10.650 13.568 11.452 15.024 i talya 12.186 18.262 13.202 13.112 Hollanda 7.098 7.115 7.046 8.293 Fransa 6.686 6.480 6.905 5.063 Rusya Fed. 625 930 473 954 ABD 3.648 2.486 3.322 3.398 ispanya 5.230 10.224 12.345 9.961 Diğ_er Ülkeler 4.715 2.641 5.070 5.799 Toplam 102.413 114.273 113.413 111.713 Kaynak: igeme Türkiye'nin 1997-2000 dönemindeki sabun ve deterjan ithalatı, ağırlıklı olarak, Almanya, italya ve ingiltere 'den yapılmıştır. 1998 yılında ithalatın % 80.5 'i bu ülkelerden yapıldığı görülmektedir. 2000 yılında da ithalat ağırlıklı olarak bu ülkelerden yapılmıştır. Türkiye 'nin sabun ve deterjan ihracatının ithalatından daha yüksek olduğu görülmektedir. 3.5. Diğer Sektörler ile ilişkiler - Kimya Sanayii Sabun ve deterjan, Devlet Planlama Teşkilatı'nca yayınlanan Yıllık Kalkınma Planlarında "kimya sanayi" içinde yeralan bir sektör olarak değerlendirilmektedir. Bu sebeple deterjan ve sabun sektörünün bir üst sektörü olan kimya sanayii ve ülkemizdeki gelişimi üzerinde durmakta yarar vardır. 13
Kimya sanayii tüm üretim sektörlerine hizmet veren ve çok geniş bir ürün yelpazesine sahip olan bir sanayii dalıdır. Bu niteliği dolayısıyla bu sektör, ülkelerin gelişmişliğinin önemli göstergelerinden birisidir. mümkündür: Kimyasal ürünleri kullanım yerleri açısından üç ana bölüme ayırmak - Kimyasal Hammaddeler: Bunlar gerek kimya sanayinde gerekse diğer sanayilerde, ürünlerin ana girdisini oluşturan maddelerdir. Soda ve sınai yağlar bu gruba örnek olarak verilebilir. - Yardımcı Kimyasal Maddeler: Bu kimyasallar kullanıldıkları mamülün oluşmasına katkıda bulunan ve kalitesi üzerinde önemli etkisi olan maddelerdir. Tekstil, deri ve metal sanayii gibi pek çok sanayii dalı bu kimyasallardan faydalanmaktad ır. - Hazır Tüketim Maddeleri: Bu ürünler, ilaç ve kozmetikler gibi tüketicinin kullanımına hazır kimyasallardır. Türkiye'de kimya sanayiinin doğuşu ve gelişmesi oldukça yeni sayılır. Cumhuriyet öncesi dönemde, kimya sanayi gül yağı, sabun, palamut, barut gibi bazı maddelerin üretilmesinden ibaret iken 1950'1erden sonra hızla gelişmiştir. Sektörde, 1960'1arda 30 kadar ürün çeşidi üretilirken günümüzde 300'den fazla ürün grubu üretilmekte ve yaklaşık SOO'ün üstünde imalatçı şirket faaliyet göstermektedir. Faaliyet gösteren firmaların 150'si büyük ölçekli, geriye kalanı ise orta ve küçük ölçekli firmalar olup, bu firmalarda 1997 sonu itibariyle 45 bin kişi istihdam edilmektedir. Türk kimya sanayii tüketime yönelik talebi rahatlıkla karşılayabilecek üretimi gerçekleştirebilmektedir. Özellikle yabancı şirketlerin yoğun faaliyet gösterdiği sabun, deterjan ve sentetik elyaf piyasasında yurtiçi talep %70 oranında yerli üretim ile karşılanmaktadır. Ancak buna rağmen kimya sanayimiz kullandığı hammadde girdisi ve teknoloji bakımından büyük ölçüde dışarıya bağımlıdır. Kimya sanayii ülkemiz imalat sanayii içinde önemli bir yer tutmakta olup, gerçekleştirdiği üretimin, toplam imalat sanayii üretimi içindeki payı yaklaşık %9'dur. 14
ilaçlar, sabun ve deterjanlar, soda krom kimyasalları, bor kimyasalları, boyalar, sodyum sülfat, yağ asitleri ve uçucu yağlar, kimya sanayii üretiminde önde gelen ürünlerdir. - Sabun ve Deterjan Sektörünün Kullandıkları Hammadde Açısından ilişkide Bulundukları Sektörler. Sabun sektörünün kullandığı en önemli girdiler donyağı, bitkisel yağlar, koastik soda, tuz ve ambalaj malzemeleridir. Bu nedenle sektörün, yağ sanayii, petrokimya sanayii ve ambalaj sanayii ile girdi ilişkisi vardır. Kullanılan bu hammaddeler içerisinde en önemli paya sahip olan ambalaj ürünleri sabun maliyetlerinin % 15-20'sinin teşkil etmektedir. Deterjan sektöründe ise LAB, değişik türde mineraller, su sertliğini giderici sodyum karbonat, leke sökücü ağartıcılar, enzimler, vb. kimyasal maddeler ile partümler kullanılmaktadır. ilişki halindedir. Bu sektörde yine petrokimya sanayii ve ambalaj Sanayii 4. SABUN VE DETERJAN SEKTÖRLERiNDEKi KURULUŞLAR Türkiye'nin gelişmiş bir sabun sanayii bulunmaktadır. Sabun sektöründe faaliyette bulunan şirketlerin neredeyse tamamı yerli sermaye olup, yabancı sermaye yok denecek kadar azdır. Firmalar iç talebi karşıladıkları gibi ihracat da yapmaktadırlar. Sektörde Evyap, Palmolive, Henkel, Lever, Hacı Şakir, ASC A.Ş., Dalan Kimya, Komili, Paksoy, Alemdar gibi önemli üreticiler bulunmaktadır. (Bkz, Ek) Diğer taraftan, 1960'1ı yıllarda deterjan üretimine başlanan ülkemizde, faaliyet gösteren belli başlı firmaların yabancı sermaye ağırlıklı olduğu görülmektedir. ilk yıllar 1 O kadar üretici firmanın yeraldığı piyasada, günümüzde 5 büyük yabancı sermayeli kuruluşun yanısıra (Colgate-Palmolive, Henkel, Unilever, Procter&Gamble ve Benckiser) 1 OO'ün üzerinde yerli firma bulunmaktadır. (Bkz, Ek) Deterjan pazarının önemli bir kısmı sözkonusu 5 büyük firma tarafından paylaşılmakta olup, talebin yavaş bir gelişme göstermesi, rekabetin yoğun yaşanmasına neden olmaktadır. Türkiye'deki nüfus artışının kendi ürünlerine olan 15
talebi de artıracağı varsayımı ile kurulmuş olan firmaların talep projeksiyonunun gerçekleşmemesi nedeniyle tam kapasite ile çalışamamaktadır. 5. SABUN VE DETERJAN SEKTÖRLERiNDEKi MEVZUAT TS 54 Sabun Standardı ile TS 518 Sentetik Deterjan Ürünleri Standartları zorunlu standartlar olup, üreticilerin bu standartlar çerçevesinde üretim koşullarını sağladıktan sonra Sağlık Bakanlığı'nın Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü'nden izin almaları gerekmektedir. 5.1. Dış Ticaret Mevzuatı Mevzuat açısından temizlik maddeleri sanayii ürünlerinin ihracatında ve ithalatında hiçbir kısıtlama yoktur. 1.1.1996'dan itibaren AB ile Gümrük Birliği'ne girmiş olduğumuzdan, AB ile ithalat ve ihracat Gümrük Vergisinden muaftır. AB dışı ülkelerden yapılan ithalatta ise ortak Gümrük Tarifesi çervesinde AB'nin uyguladığı Gümrük Vergisi oranları uygulanmaktadır. (AB, sabun ithalatında tüm ülkelere Gümrük Vergisi muafiyeti tanırken, deterjanda sadece EFTA Ülkeleri ve serbest ticaret anlaşması yaptığı ülkelere Gümrük Vergisi muafiyeti tanımakta, bunun dışında kalan ülkelere ise% 4 Gümrük Vergisi uygulamaktadır.) 5.2. Devlet Yardımları Sabun ve deterjan sanayii ülkemizde ihracata yönelik teşvik yaralanabilmektedir. Bunlar; araçlarından -Teşvik belgeli ihracat teşvikleri, - ihracata yönelik devlet yardımları, - Eximbank tarafından uygulanan kredi programları, - ihracatta KDV istinasıdır. 1998 yılında sabun-deterjan sektöründe toplam yatırım tutarı 30 trilyon 627 milyar, 1999 yılında 7 trilyon 293 milyar, 2000 yılında ise 13 trilyon 149 milyar olarak yatırım projesi teşvik kapsamına alınmıştır. (teşvik ile ilgili rakamlar, 26 Şubat 2001 Dünya Gazetesi Temizlik Ürünleri Eki'nden alınmıştır.) 16
6. SABUN VE DETERJAN SEKTÖRLERiNDEKi SORUNLAR Sektörün en önemli sorunları şunlardır; 1- Taklit Ürünler 2- Açık deterjan satışları 3- Hammadde açısından dışa bağımlılık Taklit Ürünler: Tüketicinin beğinisini kazanmış olan ürünlerin, dış ambalajının hemen hemen aynısı hazırlanarak üretim formüllerine uyulmadan sağlık, hijyen ve çevre standardına aykırı ürünlerle doldurulup, yasadışı olarak satılmasıdır. Sözkonusu ürünler bir yandan sektörü haksız rekabet ile karşı karşıya bırakmakta, tüketicileri de maddi yönden zarara uğratmakta ve diğer yandan daha önemlisi, insan ve çevre sağlığı açısından da tehlike yaratmaktadır. Açtk Deterjan Sattş/art: TS 518 Sentetik Detarjan Ürünleri Standardına göre açık deterjan satışı yasaktır. Ancak ülkemizde bu şartlara uyulmamakta, sağlık, hijyen ve çevre kurallarına uymayan, açık deterjan satışlarına devam edilmektedir. Üreticisi ve standartları belli olmayan bu ürünler hem insan ve çevre sağlığı bakımından sakıncalar yaratmakta hemde, taklit ürünler yapılmasını da özendirerek haksız rekabete neden olmaktadır. Hammadde Açtsmdan Dtşa Bağtmltltk: Hammadde açısından dışa bağımlılık ve yüksek maliyetler sektörün dış pazarlardaki rekabet gucunu zayıflatarak atıl kapasitenin tam olarak değerlendirilmesini engellemektedir. Özellikle 1991 yılından itibaren döviz kurlarının hızla yükselmesi de maliyetleri artıran etken olmuştur. 17
7. SABUN VE DETERJAN SEKTÖRLERiNiN DEVLETTEN BEKLENTiLERi -Sabun ve deterjandauygulanan %15 KDV oranının %8'e düşürülmesi, - Sabun ve deterjan ürünlerine devlet tarafından sağlanan teşvikleri kapsamının genişletilmesi, Halkın temizlik malzemeleri ve tüketimi hakkında eğitilmesini sağlamak amacıyla TRT tarafından eğitici programların hazırlanması, -TS 54 Sabun ve TS 518 Sentetik Deterjan Ürünleri Standartları ile ilgili olarak sektörlerinin talep ettiği değişikliklerin yapılması ve TSE tarafından yapılan kalite kontrollerinin bütün üretici firmalara uygulanmasının sağlanması, -Türk Cumhuriyetleri'nde devletin desteği ile pazar payının artırılması, -Kara ve deniz yoluyla yapılan ihracatlarda navlun indiriminin tatbik edilmesi, 8.SABUN VE DETERJAN SEKTÖRLERiNiN GENEL DEGERLENDiRiLMESi - Sabun Sektörü Sektörde, son yıllarda kurulmuş olan tesisler, AT ve EFTA ülkelerinde mevcut teknolojilerle eş değerdedir. Basit usulde sergi sabunculuğu yapan tesisler giderek azalmakta ya da varlıklarını devam ettirmek için makinalı sabunculuğa dönmektedirler. Her ne kadar sabunculuğumuz böyle bir gelişme göstermiş ise de mevcut kapasitesinin yeterince kullanılabilindiğini söylemek mümkün değildir. Bunun başlıca nedeni sektörün uzun vadeli, belirgin ve tüm kuruluşların mutabakat halinde olduğu bir politikasının olmamasıdır. Sektörde en önemli ithal hammadde olan donyağında kaliteli ve dünya fiyatlarında üretim yapacak tesisiere ihtiyaç vardır. Bu tür yatırımlar hem doğal 18
Sektörde en önemli ithal hammadde olan donyağında kaliteli ve dünya fiyatlarında üretim yapacak tesisiere ihtiyaç vardır. Bu tür yatırımlar hem doğal kaynakların değerlendirilmesi hemde sektöre uygun hammadde temini açısından oldukça önemlidir. Sabun, tabii hammaddelerden elde edilen doğal bir temizlik maddesidir. Bu nedenle kendi üretiminde kullanılan presesierin doğaya zarar vermemesini teminen aşağıda yeralan tedbirlerin alınmış olması gerekmektedir. 1- Sabunlaştırma projesi sonunda arta kalan sabun altı suları modern sabun tesislerinde gliserin elde etmek için hammadde olarak kullanılmakta ve sonuçta ürün olarak teknik ve/veya farmasötik gliserin, atık olarak ise katı metal sabunlarının elde edilmesiyle çevre kirliliği sözkonusu olmamaktadır. Bu nedenle gliserin tesisi olmayan fabrikaların bu tesisleri kurmaları yada sabunaltı sularını gliserin tesisi olan fabrikalara vermelerini teminen sektördeki firmaların bilinçlendirilmesi, 2- Atık su arıtma tesislerinin kurulması ve böylece hammaddelerin yıkanması, ağartılması ve depolanması sırasında oluşan suların arıtma yöntemi ile yağından arındırılmasının sağlanması, 3- Enerji elde etmek için kullanılan buhar kazanlarında tam yanmayı sağlayıcı sistemlerin kullanı lması, -Deterjan Sektörünün Genel Değerlendirmesi: Dünyada son yıllarda oldukça önem kazanan çevre faktörü özellikle deterjan sanayiini, çevre kirliliğine karşı duyarlı ürünler geliştirmeye ve bu ürünleri tüketici talebini karşılıyacak tipte ambalajlarla satmaya yöneltmektedir. Çevre konusundaki bilinçlenme ve değişen tüketici ihtiyaçları sonucunda deterjanın performansını artırıcı daha fonksiyonel hammaddelerin geliştirilmesi yolunda bir takım çalışmalara başlanmıştır. Çevre sağlığını tehdit etmeyen ve ambalajdan tasarruf edebilen konsantre detarjanlar ve diğer temizlik maddeleri deterjan piyasasında daha çok talep edilmektedir. Ülkemizde detarjan üretimi, gerek yurtiçi tüketimin yetersizliği ve gerekse ihracattaki istikrarsızlığa bağlı olarak yavaş bir gelişme seyri göstermektedir. 19