Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi (31) 2015, 109-134 ADA ÜLKELERİNDE TURİZM TALEBİ: KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURİYETİ ÖRNEĞİ TOURISM DEMAND IN THE ISLAND COUNTRIES: THE CASE OF NORTHERN CYPRUS TURKISH REPUBLIC ÖZET Ceyhun Can ÖZCAN 1 Selim KAYHAN 2 Turizm sekörünün önemi her geçen gün daha da armakadır. Ülkeler urizm sekörünün ekonomiye kakısını arırmak için poliikalar üremeke ve daha fazla urisin ülkelerine gelmesinin yollarını aramakadırlar. Bu nokada urizm alebini ekileyen fakörlerin belirlenmesi urizm seköründeki poliika yapıcılar açısından önem arz emekedir. Bu çalışmanın amacı Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei nin (KKTC) urizm alebini ekileyen fakörlerin neler olduğunu belirlemek ve elde edilen bulgulara göre poliika önerilerinde bulunmakır. Bu amaçla gelir, fiya ilişkisi, arz kapasiesi, döviz kuru değişkenlerinin KKTC urizm alebi üzerinde ekili olup olmadıkları MS-VAR analizi yardımıyla belirlenmişir. Kurulan model çerçevesinde elde edilen sonuçlar daralma dönemlerinde GSMH nın; genişleme dönemlerinde ise enflasyon, döviz kuru ve GSMH nin urizm alebi üzerinde ekili olduğunu oraya koymakadır. Arz kapasiesinin ise hem daralma hem de genişleme dönemlerinde urizm alebi açısından anlamsız olduğunu gösermekedir. Anahar Kelimeler: KKTC Turizm Talebi, Turizm Sekörü, MS-VAR Analizi, Turizm Talebinin Belirleyicileri, KKTC. ABSTRACT The imporance of ourism secor has been increasing much more every passing day. The counries, for uilizing he economic benefis of ourism secor, produce policies and search for he ways for more ouris o visi heir counries. A his poin, idenificaion of facors deermining he ourism demand has imporance in erms of he policy makers in ourism secor. The aim of his sudy is o deermine wha he facors affecing he demand of ourism in Norhern Cyprus Turkish Republic (NCTR) are and, according o he findings obained, o make suggesions of policy. In his regard, we aim o analyze wheher he variables of price relaionship, 1 Necmein Erbakan Üniversiesi Turizm Fakülesi, Turizm İşlemeciliği Bölümü, Yrd. Doç. Dr. 2 Necmein Erbakan Üniversiesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakülesi, İkisa Bölümü, Doç. Dr.
Ada Ülkelerinde Turizm Talebi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei Örneği 110 supply capaciy, and exchange rae are effecive on he ourism demand has been deermined by means of MS-VAR mehod. In he framework of model esablished, he obained resuls sugges ha in he periods of conracion, he effecs of GDP on ourism is saisically and heoreically significan, while in he period of expansion, he effecs of inflaion, exchange rae, and GDP are he significan on ourism demand of NCTR. I has been concluded ha he supply capaciy is insignifican in he periods of boh conracion and expansion in erms of ourism demand. Key Words: NCTR Tourism Demand, Tourism Secor, MS-VAR Analysis, Deerminans of Tourism Demand, Norhern Cyprus Turkish Republic (NCTR) Tourism. GİRİŞ Birinci Dünya Savaşı na kadar lüks bir ihiyaç olarak kabul edilen urizm, 1960 lı yıllarda külürel bir hareke olarak kendini gösermeye başlamış, 2000 li yıllarda ise zorunlu ihiyaçlar arasına dâhil olmuşur. Turizm sekörü arık dünyada hızla gelişen ve bacasız sanayi olarak adlandırılan bir sekördür. Özellikle yirminci yüzyılın ikinci yarısından iibaren ülke ekonomilerinin karşılaşığı dar boğazların aşılmasında adea bir çıkış nokası haline gelmişir (Kar vd., 2004, 88). Zira urizm faaliyelerinin dünya ekonomisindeki payı giderek armakadır. Uluslararası urizm sekörünün kompozisyonuna bakıldığında 2000 li yıllarda urizme yönelik alebin gelişmiş ülkelerden az gelişmiş ve gelişmeke olan ülkelere; Amerika dan Avrupa ya; Kuzey-Baı Avrupa dan Akdeniz havzasına; Ora Avrupa dan Asya Pasifik bölgesine; endüsrileşmiş bölgelerden deniz kıyılarına ve kırsal bölgelere; son olarak da büyük kara parçalarından ada ülkelerine doğru roa değişirdiği görülmekedir. Dünya Turizm Örgüü verilerine göre 2013 yılında küresel seyaha eğilimlerinde yüzde 5 lik bir arış yaşanmış ve seyaha eden kişi sayısı 1,1 milyar kişiye ulaşmışır. Seyaha harcamalarının ise yaklaşık yüzde 7 lik bir arışla 873 milyar Euro ya ulaşığı öngörülmekedir. Devam eden küresel ekonomik krize rağmen urizm sekörü 2012 yılında olduğu gibi 2013 yılında da büyümeye devam emişir. Turizm sekörü dünyada 220 milyonu aşkın kişiye isihdam sağlamakadır ve yılda yaklaşık 6 rilyon $ harcamayla en büyük sekörlerden biridir. Sekör ülke ekonomilerine doğrudan gelir sağlaması yanında yaklaşık 50 yan sekörü de ekilemeke, GSYİH ve ödemeler dengesine önemli kakılar sağlamakadır. Dünya urizm örgüünün 2013 raporunda sunduğu araşırmalar sonuçlarına göre her bir urisin, giiği ülkeye yaklaşık 1.000 $ civarında döviz bırakığı ahmin edilmekedir. Gidilen bölgeye göre bu rakam 1.500 $ a kadar çıkabilmekedir. Bir ülkeyi ziyare eden her bir uris o ülkede 11 farklı iş alanına direk ekonomik kakı sağlamakadır. Özcan dan (2014) edinilen bilgilere göre 2013 yılında 1,1 milyar civarındaki uris sayısının ise 2030 yılında
Ceyhun Can ÖZCAN, Selim KAYHAN 1,8 milyar kişiye ulaşması öngörülmekedir. 2030 yılına kadar urizm seköründe gelişmeke olan ülkelerin, gelişmiş ülkelere göre iki ka daha hızlı büyüyeceği ahmin edilmekedir. Turizmin özellikle gelişmeke olan ülke ekonomileri üzerindeki olumlu ekileri, bu sekörün ekonomik yönünü daha da ön plana çıkarmakadır. Turizmin olumlu ekonomik ekileri; ödemeler dengesine ekisi, gelir ekisi, işgücü çarpanı ekisi, ihraca ve gelir dağılımını düzenleyici ekisi, isihdam arısı ve yeni is imkanlarını arırması, ekonomik gelişme ve döviz gelirlerini arırması, küçük ölçekli işlemelerin gelişirilmesi, haya sandardının ve kaliesinin yükselilmesi şeklinde sıralanabilir (Kar vd., 2004, 89; Kızılgöl ve Erbaykal, 2008, 353; Çoban ve Gerçeker, 2012, 20). Turizm sekörünün ekonomi üzerindeki ekilerinden bahsederken ada ekonomilerine ayrı bir yer verilmesi gerekmekedir. Zira urizm sekörü, birçok adanın ekonomisini harekee geçiren bir moor olarak kabul edilmeke olup, genellikle GSYIH nin %20 50 sini, Kanarya adalarının en büyüğü olan Tenerife de %60 ını; bazı Karaip ülkelerinde ise %75 ini; Bali Adalarında %80 ini açıklamakadır (Hampon ve Chrisensen, 2007, 998). Turizm sekörünün ada ekonomileri içinde bu kadar önemli bir paya sahip olması urizm alebini hem özel sekör hem de poliika yapıcılar açısından oldukça önemli hale geirmekedir. Bir ada ülkesi olan KKTC için de urizm sekörünün ekonominin amamı içerisindeki payı önem arz emekedir. 2013 yılında Turizm sekörünün KKTC GSYH sine kakısı 680 milyon TL ye ulaşmışır. Turizm sekörüne yönelik uygulanan eşvik ve desekleme faaliyelerinin öncesinde, 2009 yılı iibariyle, 282 milyon büyüklüğe sahip olan sekör, 2012 yılında % 13 ve 2013 yılında % 6, oplamda ise dör yılda yüzde 52 oranında büyümüşür. Böylece 2009 yılında sekörün GSYH dan aldığı pay % 5,2 iken bu oran 2013 yılında % 8,7 ye yükselmişir (YHB, 2013, 86). Bununla birlike KKTC yapılan eşvik ve yaırım poliikaları, bulunduğu coğrafi konum ve dünya urizm seköründeki gelişmelere rağmen diğer ada ülke ekonomileri ile karşılaşırıldığında KKTC nin sekörden aldığı pay oldukça düşük kalmakadır. Bu anlamda çalışmanın amacı: i) KKTC nin urizm sekörünün GSYH ye kakısını arırmak amacı ile ülkeye yönelik urizm alebinin makroekonomik belirleyicilerinin neler olduğunu espi emek, ii) Aynı zamanda kullanılan değişkenlerin ekonominin daralma ve genişleme dönemlerinde urizm alebini nasıl ekilediğini açıklamak, iii) Elde edilen bulgular ışığında urizm alebi konusunda genişleme ve daralma dönemlerinde urizm sekörünün isikrarlı bir şekilde faaliyelerini devam eirilmesi amacı ile poliika önerilerinde bulunmak, şeklinde sıralanabilir. 111
Ada Ülkelerinde Turizm Talebi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei Örneği Konu ile ilgili mevcu lieraür daha çok ekonomik büyüme ve urizm sekörü arasındaki ilişkiyi araşıran ekil ülke örneklemleri üzerine yoğunlaşmakadır (Aslan, 2008; Bahar, 2006; Çoban ve Özcan, 2013; Kırbaş- Kasman ve Kasman, 2004; Kaırcıoğlu ve Özürk, 2000; Zoruk, 2009; Kim vd., 2006;Lashkarizadeh vd., 2012; Narayan ve Prasad, 2003; Oh, 2005; Kreishan, 2010; Srinivasan vd., 2012). Son zamanlarda ise çalışmaların ek bir ülke örnekleminden ziyade çoklu ülke örneklerine yoğunlaşığı; panel veri analizi yönemlerine yöneldiği görülmekedir (Eugenio-Marin vd., 2004; Cores Jimenes, 2006; Garin- Munoz ve Monero-Marin, 2007; Narayan vd., 2013; Bonham vd., 2013). Ayrıca lieraürde urizm alebini belirleyen mikro ve makro ekonomik fakörlerin neler olduğunu inceleyen çalışmalar da mevcuur. Bu çalışmalarda gerek ülke gerekse ülke grupları farklı değişkenler aracılığı ile incelenmekedir. Bununla birlike ekonomideki konjonkürel harekelerden diğer sekörlerin de ekileneceği ya da ekileşim halinde olacağı yadsınamaz bir gerçekir. Mevcu lieraürden farklı olarak bu çalışmada ekonomideki daralma ve genişleme dönemleri dikkae alınmak surei ile her bir dönemde urizm alebini ekileyen fakörler incelenecekir. Böylece bu çalışma ile mevcu lieraüre önemli bir kakı yapılacağı düşünülmekedir. Çalışmanın ikinci bölümünde KKTC nin urizm sekörü ve seköre yönelik yapılan uygulamalar ile ilgili öze bilgi verilecekir. Takip eden bölümde konu ile ilgili mevcu lieraüre yer verilecekir. Dördüncü bölümde veri sei ve yönem anıılacak ve beşinci bölümde ise ampirik bulgular özelenecekir. Son bölümde ise sonuçlar yorumlanacak ve poliika önerilerine yer verilecekir. 1. KKTC DE TURİZM SEKTÖRÜ KKTC nin jeopoliik ve coğrafi konumu, ülke urizmini olumlu yönde ekilemekedir. Zira ülkenin coğrafi poansiyeli, emiz kıyılara ve doğal kumsallara sahip olması yanında şans oyunları ile birlike özellikle sana, arih, arkeoloji, külür değerleri ülkenin urizm poansiyelini arırmakadır. Tüm bu değerler ile urizm sekörü KKTC için karşılaşırmalı üsünlüğe sahipir. Bu üsünlüğünün ve ileride doğacak fırsaların değerlendirilebilmesi amacıyla 1995-2008 yılları arasında yöneim, urizm maser plan ve urizm envaneri oluşurmuş, büyük oellerin yanı sıra ev pansiyonculuğu, özel ilgi urizmi, eko urizm gibi urizmde çeşililik üzerine bir yapı kurulması planlanmışır. Yabancı ve yerli yaırımcıların urizm sekörüne yönelmesi için 1987 yılında Turizm Endüsrisi Teşvik Yasası ve 2000 yılında da Genel Teşvik Yasası yürürlüğe konulmuşur. Ülkenin muhelif değerleri ve doğal güzellikleri de dikkae alınarak urizm çeşilendirilmesi konusunda maser planlar çerçevesinde projelere desekler sağlanmışır. KKTC de uris sayısı ve urizm gelirleri analiz edildiğinde (bkz. Tablo 1) uris sayısının, urizm gelirlerinin ve urisik arz kapasiesinin 2002 yılından bu yana sürekli bir arış içerisinde olduğu görülmekedir. Turizm arz 112
Ceyhun Can ÖZCAN, Selim KAYHAN kapasiesini göseren oda sayısının %17,8 oranında arığı görülmekedir. Benzer şekilde urizm gelirlerinin 2000-2010 yılları arasında %204,6 arış göserdiği, uris sayısı açısından ise 2000-2013 yılları arasında %284,7 arış meydana geldiği gözlenmekedir. Grafik 1: Adaya Gelen Toplam Turis Sayısı (Kişi) 425.556 469.867 599.012 652.779715.749791.036 808.682 800.376 1.232.753 1.166.186 1.022.089 902.039 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: KKTC Ekonomi Durum Raporu 2013. Grafik 1 de görüldüğü üzere, uris sayısında bir arış vardır. Meydana gelen bu arış urizm alanlarının gelişirilmesi ve yabancı yaırımcıların KKTC de yaırım yapması için oluşurulan eşviklerin başarılı olduğu şeklinde yorumlanabilir. Zira bu amaçla Bafra bölgesinde oluşurulan urizm bölgesi ile büyük kapasieli esislerin kurulması amaçlanmışır. YHB (2013) arafından hazırlanan raporda, 2002-2003 yılında TC-KKTC arasında imzalanan prookol çerçevesinde, Türkiye Kalkınma Bankası aracılığı ile yaırımlar için yaklaşık 114 milyon TL uarında kredi kullandırılarak 3.500 yaak hizmee sunulmuşur. Tablo1: KKTC de Turizm Sekörü Gösergeleri Yıllar Yaak Sayısı Gelen Turis Ne Sayısı Geliri Dolar) 2000 10520 432.953 198,3 2001 10798 365.097 93,7 2002 10916 425.556 114,1 2003 11858 469.867 178,8 2004 12222 599.012 288,3 2005 13145 652.779 328,8 Turizm (Milyon 113
Ada Ülkelerinde Turizm Talebi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei Örneği 2006 13755 715.749 303,2 2007 16180 791.036 381,0 2008 15784 808.682 383,7 2009 16177 800.376 390,7 2010 17358 902,390 405,8 2011 19162 1.022.089 459,4* 2012 19867 1.166.186 571,9* 2013 18766 1.232.753 616,1* Kaynak: KKTC DPÖ, urizm isaisiklerinden derlenmişir. *: Tahmin KKTC hükümei, urizm arz kapasiesinin (yaak sayısının) acilen arırılması gerekiğinden, 2013 yılında yarım kalmış üs yapı hizmelerinin kredilendirilerek amamlanması, mevcu esislerin hizme kaliesinin arırılması ve modernize edilmesi amacıyla faiz desekli kredi programını uygulamaya koymuşur. YHB (2013) raporuna göre 2013 yılı sonuna kadar 26 esise faiz desekli kredi sağlanarak bunların oplam arz kapasiesini arırması beklenmekedir. Grafik 2: KKTC Toplam Yaak Sayısı (ade) 10.611 11.55 11.926 12.839 13.453 19.162 19.867 18.766 15.832 15.44 15.705 16.947 Kaynak: KKTC Ekonomi Durum Raporu 2013. 2012 yılında urizm poansiyelinin gelişirilmesi amacıyla KKTC hükümei, Çukurova Kalkınma Ajansı ile birlike kısmî hibe desek programı uygulamış, 2013 yılında da program devam emişir. Bu program ile urizme dönük esislerin hizme kaliesinin ve çeşililiğinin arırılması, urizm poansiyelini harekee geçirecek desekleyici faaliyelerin gelişirilmesine fon 114
Ceyhun Can ÖZCAN, Selim KAYHAN sağlanmışır. Proje kapsamında 25 esis deseklerden faydalanmışır. 2002 yılında 10.611 ade olan yaak sayısı 10 yıl içerisinde yaklaşık olarak % 90 ararak 2012 yılında 19.867 ye ulaşmışır. Yaak kapasiesi 2013 yılında ise 18.766 adede düşmüşür. Bu azalışın emelinde iyi işleilemeyen ve kalie açısından yeerli olmayan esislerin devre dışı kalması yamakadır. Grafik 3: Turisik Tesislerde Doluluk oranı (%) Doluluk Oranı (%) 38.6 37.5 41.2 40.7 33.5 32.5 33.3 35 36.4 41.4 44.1 47.9 Kaynak: KKTC Ekonomi Durum Raporu 2013. KKTC de yıllık doluluk oranları deaylı bir şekilde incelendiğinde; gazinolu ve sandardı yüksek pazarlanabilir esislerde %75 lere ulaşmasına rağmen; sandardı düşük ve küçük işlemelerde %35-45 arasında kaldığı görülmekedir. 2013 yılında ise bu ip esislerin oralama doluluk oranları %47,9 olarak gerçekleşmişir. 2013 yılında doluluk oranındaki arışın (%4), KKTC ve T.C. kökenli urislerde konaklama oranının düşmesine rağmen Charer seferlerindeki %18 arışan kaynaklandığı düşünülmekedir (YHB; 2013, s. 87). 2. LİTERATÜR TARAMASI Lieraür aramasına ilişkin sonuçlar, çalışmanın yazarı, çalışmada kullanılan yönem ve elde edilen ulusal ve uluslararası lieraür şeklinde Tablo 2 ve Tablo 3 de özelenmişir Tablo 2: Ulusal Lieraür Yazar Meod Ülke Sonuç Turizm gelirleri ile ekonomik Arslanürk büyüme arasında nedensellik VAR, Granger ve Aan Türkiye ilişkisi olup, urizm gelirleri (2012) ekonomik büyüme üzerinde ekilidir 115
Ada Ülkelerinde Turizm Talebi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei Örneği Aslan (2008) Bahar (2006) Çeinaş ve Bekaş (2008) Çoban ve Özcan (2013) Gündüz ve Haemi (2005) Hepakan ve Çınar (2010) Işık (2010) 116 Granger, Eşbüünleşme VAR, Granger ARDL, Granger, Eşbüünleşme Eşbüünleşme, VECM ARCH Granger, Eşbüünleşme Kaırcıoğlu ARDL Modeli (2009) Kırbaş- Kasman ve Granger Kasman (2004) Kızılgöl (2006) Granger, Eşbüünleşme Kızılgöl ve Granger Erbayraklar (2008) Kular ve ARIMA, VAR, Turizmin ekonomik büyümeyi Türkiye eşvik emesi hipoezi deseklenmişir Turizm gelirleri büyüme üzerinde Türkiye ekilidir. Turizm, ekonomik büyümenin önemli bir kaynağı olup, söz Türkiye konusu eki uzun dönemde mevcuur. Turizm gelirleri büyüme üzerinde ekilidir. Turizm Geliri ve Türkiye ekonomik büyüme arasında çif yönlü (ersinir) bir nedenselliğin olduğu görülmekedir Turis sayısı ve döviz kuru büyüme Türkiye üzerinde ekilidir. Turizm sekörü ödemeler bilançosunu ve isihdamı olumlu ekilemekedir. Türkiye nin Türkiye büyümesi üzerinde doğrudan bir ekisi olmamakla birlike dolaylı olarak büyümeyi ekilediği sonucuna ulaşılmışır. Kısa dönemde yabancı ziyareçi harcamalarının urizm gelirleri Türkiye üzerinde ekisi bulunmakadır. Uzun dönemde ise söz konusu eki çif araflıdır Turis sayısı ve döviz kuru büyüme Türkiye üzerinde ekilidir Turizmden ekonomik büyümeye Türkiye ek yönlü bir nedensellik bulunduğu sonucuna ulaşmışlardır. İhraca, urizm gelirleri ve Türkiye ekonomik büyüme arasında uzun dönemli bir ilişki mevcuur Ekonomik büyümeden urizm Türkiye gelirlerine doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi oraya çıkmışır. Türkiye Uzun dönemde urizm gelirleri ile
Ceyhun Can ÖZCAN, Selim KAYHAN Sarıkaya (2012) Ongan ve Demiröz (2005) Özdemir ve Öksüzler (2006) Yavuz (2006) Kaırcıoğlu ve Özürk (2000) Uysal vd., (2004), Değer (2006) Zoruk (2009) Eşbüünleşme Granger Eşbüünleşne, VECM Granger Regresyon ve Granger nedensellik KKTC esi Regresyon ve Granger nedensellik esi EKK ve Eş büünleşme VECM, Granger nedensellik, GSMH, gelen uris sayısı ve yurdışına giden Türk vaandaşı uris sayısı arasında ilişki mevcuur. Ekonomik büyüme ve urizm gelirleri arasında hem uzun, hem Türkiye de kısa dönemde iki yönlü bir nedensellik olduğunu bulmuşlardır Hem kısa, hem de uzun dönemde urizmden ekonomik büyümeye Türkiye doğru ek yönlü bir ilişki espi edilmişir Turizm gelirleri büyüme arasında Türkiye ilişki yokur. Turizm sekörü verileri ekonomi üzerinde poziif bir ekiye sahipir. Turizm geliri ekonomik büyümenin nedeni olduğu sonucuna varılmışır. Turizm gelirlerinin ekonomik büyümeyi poziif yönde ekilediği Türkiye sonucuna ulaşılmışır. Türkiye Mal ihracaı Türkiye nin ekonomik büyümesi üzerinde anlamlı ekilere sahipken, urizm gelirlerinin ekonomik büyüme üzerinde anlamlı ekileri bulunmamakadır Turis sayısından, reel GSYİH ya Türkiye doğru olmak üzere ek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunmakadır. Tablo 3: Ulusalararası Lieraür Yazar Meod Ülke Sonuç Balaguer ve Jorda (2002) Var, Granger İspanya Döviz kuru ve urizm gelirleri ile büyüme arasında karşılıklı bir ilişki mevcuur Turizm har. ve reel kuru ile reel Brida vd.,. Var, Granger Meksika GSYİH arasında ilişki (2008) mevcuur. Chen ve Var, Granger Tayvan ve Tayvan da ve Güney Kore de 117
Ada Ülkelerinde Turizm Talebi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei Örneği Chiou-Wei (2009) Drisakis (2004) Durbarry (2004) Khalil vd., (2007) Kim vd., (2006) 118 Var, Granger Granger Granger Var, Granger Lashkarizadeh VAR, Granger vd., (2012) Mervar ve Payne, (2007) ARDL Narayan ve Granger Prasad (2003) Oh (2005) Samimi vd., (2011) Srinivasan vd.,. (2012) Eugenio- Marin vd., (2004), Cores Jimenes (2006), Var, Granger VAR, Granger ARDL Panel veri analizi Lain Amerika Panel veri analizi İspanya ve İalya Güney urizmin ekonomik büyümeye Kore yol açığı ezi deseklenmişir. Uluslararası urizm geliri ve reel Yunanisan efekif döviz kuru ile reel büyüme arasında ilişki vardır Turizm gelirleri ile büyüme Mauriius arasında ilişki vardır. Turizm gelirleri ile büyüme Pakisan arasında güçlü bir ilişki vardır. Turis sayısı ile GSYH arasında Tayvan ilişki mevcuur. Turizm gelirleri ile büyüme arasında uzun dönemde çif İran araflı bir ilişki vardır. Her iki değişken de birbirini ekiler Hırvaisan urizmine olan Hırvaisan alepe kurun ekisi zayıf bulunmuşur Turizm gelirleri ile büyüme Fiji arasında ilişki vardır. Turizmin ekonomik büyümeye Kore neden olduğu hipoezi reddedilmişir Turizm gelirleri ile büyüme Gelişmeke arasında uzun dönemde çif olan araflı bir ilişki vardır. Her iki ülkeler değişken de birbirini ekiler. Sri Lanka Turizm gelirlerinin ekonomik büyüme üzerinde hem kısa, hem uzun dönemde poziif ekisi vardır Turizm sekörünün ora ve düşük gelirli ülkelerin ekonomik büyümesine sağladığı kakının gelişmiş ülkelere nispeen daha fazla olduğunu oraya konulmakadır. Hem uluslararası urizm hem de yur içi urizm, bölgesel ekonomik büyüme üzerinde önemli ve poziif ekiler
Ceyhun Can ÖZCAN, Selim KAYHAN Kreishan (2010) Garin- Munoz ve Moneromarin (2007) EKK ve Eş büünleşme Panel veri analizi GMM-DİFF. Garin- Panel veri analizi Munoz (2006) GMM-DİFF. Narayan vd., (2013) Bonham vd,. (2013) Ürdün Balearik Adaları Kanarya Adaları Panel veri analizi 6 pasifik ada ülkesi Panel veri analizi, Hawaii FMOLS adası bırakmakadır. Uzun dönemde urizm ve ekonomik büyüme arasında poziif bir ilişki bulunduğu espi edilmiş Turizm alebi ekonomik gelişmeden ve desinasyondaki fiya koşullarında poziif ekilenmekedir. Turizm alebi iki ülke arasındaki fiya ilişkisinden, ulaşım maliyelerinden ve lüks malların fiyalarından poziif ekilenmekedir. Ziyareçi sayısı güçlü bir şekilde ihracaan ve para arzından ekilenmeke; GSYH ve döviz kurundan görece olarak daha az ekilenmekedir. Turizm alebi, gezi maliyeleri ve kişisel gelirden önemli derecede ekilenmekedir. 3. VERİ SETİ ve YÖNTEM Bu çalışmada kullanılan veri sei KTTC Devle Planlama Örgüü (DPÖ) veri abanından elde edilmişir (DPÖ, 2014). 1977-2013 dönemine ai yıllık serilerin kullanıldığı analizlerde: (TS )=Adaya gelen uris sayısını (kişi), (GSMH)= Gayri Safi Milli Hâsılayı (Milyon $) (DK)= Döviz kurunu (1 ABD$ = TL), (AK)= Arz kapasiesini (Yaak sayısı), (ENF)= Enflasyon oranını (%), emsilen kullanılmışır. Tüm seriler çok büyük rakamsal değerlere sahip oldukları için öncelikli olarak logarimaları alınmışır. Analizlerde E-Views 8.0 ve Oximerics 3.0 versiyonundaki ekonomerik pake programlarından yararlanılmışır. Yukarıdaki değişkenlerden elde edilen ekonomerik modelin logarimik formu aşağıdaki gibidir: (1) lnts 0 1 ln ENF 2 ln GSMH 3 ln DK 4AK 3.1. Augmened (Genişleilmiş) Dickey-Fuller (1981, ADF) Birim Kök Tesi 119
Ada Ülkelerinde Turizm Talebi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei Örneği Geleneksel Dickey-Fuller (DF) esleri sadece birinci dereceden bir AR (auoregressive) sürecini emel alarak süreci yürüürler (Dickey ve Fuller, 1981:1057-1072). Tese p gecikme uzunluğu olmak üzere AR(p) modeli için; boş hipoezinde ARIMA(p,1,0) ooregresif eşbüünleşik harekeli oralama (auoregressive inegraed moving average) sürecine karşılık alernaif hipoezde durağan ARIMA(p+1,0,0) süreci es edilir (Cheung ve Lai, 1995, 277). Ancak haa eriminin beyaz gürülü özelliği göserebilmesi diğer bir ifadeyle y serisinin önemli gecikmelerinden birisi unuulursa haa eriminde ookorelasyona neden olunur ve modele daha yüksek dereceden AR kökü eklemek gerekebilir. DF esinde 1. dereceden ookorelasyon süreci alındığı için haa eriminin ( ) beyaz gürülü özelliği göserebilmesi amacıyla daha yüksek seviyede ookorelasyon sürecine sahip modellerin alınması gerekir (Kayhan vd., 2013, 198). p y y 1 i y i1 WN(0, 2 ) (2) i2 p y c y 1 i y i1 i2 120 WN(0, 2 ) (3) p y c y 1 2 i y i1 WN(0, 2 ) (4) i2 2 deki regresyon sabi erimsiz ve rend değişkeninin olmadığı modeli, 3 deki regresyon sadece sabi erimin dahil edildiği modeli, 4 deki regresyon sabi erim ve rend değişkeninin dahil edilen modeli ifade emekedir. Tes süreci değişkeninin birden küçük olup olmaması üzerine kuruludur. Birim kök esi sonucunda boş hipoezin reddi diğer bir ifadeyle alernaif hipoezin kabul edilmesi y serisinin birim kök aşımadığı ve durağan olduğu sonucuna ulaşırır. Serinin düzey değerinde durağan olması I(0), birinci farkında durağan olması I(1) ile ifade edilmekedir. Dickey-Fuller (1979) ADF esinin limi dağılımlarını üremiş ancak MacKinnon (1991,1996) sonlu örneklemler için kriik değerleri elde emişir. 3.2. Rejim Değişim Modeli Rejim değişim modelleri rejimin zaman içinde değişim şekline göre ikiye ayrılmakadırlar. İlk olarak rejim değişim modelinde rejimler (regime, sae) gözlemlenebilen bir değişkene bağlı olarak değişmekedir. Eşik ooregresif (Threshold Auoregressive) ve Yumuşak geçiş ooregresif (Smooh Transiion Auogressive (STAR)) modelleri bu alanda değerlendirilmekedir. İkinci ür rejim değişim modelinde rejimler gözlenemezler ve gözlenemeyen rassal bir değişken arafından belirlenmekedir. Markov değişim (swiching) modeli bu kapsamda ele
Ceyhun Can ÖZCAN, Selim KAYHAN alınmakadır. Markov değişim modellerinde; zamanın herhangi bir nokasında hangi rejimin ekili olduğu kesin olarak bilinmemekedir. Ancak zamanın her bir anında her bir rejime ai gözlenme olasılığı bulunabilmekedir. Markov rejim değişim modelleri (Markov swiching auoregresive, MSVAR) konjonkür dalgalarını analiz emek amacıyla Hamilon (1989,1990,1994,1996,2005), Kim ve Nelson (1998), Krolzing (1997,1998,2000,2001) arafından ele alınmışır. Hamilon (1989, 2005) 2 rejimli MSA AR(p) modelini; 1,0 1,1 y 1... 1, p y p eğer ( s 1) y 2,0 2,1 y 1... 2, p y p eğer ( s 2) y 0, s 1, s y 1... p, s y p şeklinde kurmuşur. İfadede yer alan gecikme paramerelerini, ooregresif derecesini i s iid 1, j ve 2, j (5) (6) her bir rejime ai ooregresif her bir rejimin aldığı değeri, 2 (0, i ) ve 2 i p modelin olduğunu gösermekedir (Mohd ve Zaidi, 2006, 57, Fallahi ve Rodriguez, 2007, 5). Rejimler, Markov rejim değişim modelini sağlayan gözlenemeyen rejim değişkeni arafından belirlenir. Rejim, önceki değerine ve dönüşüm olasılıklarına bağlı olarak değişiklik gösermeke olup (Chang ve Hu, 2009, 1256-1257); Pr( S j S i) P 0 1 ij şeklinde yazılabilir. Burada i, j 1,2,..., k i den rejim j ye geçiş olasılığını gösermeke olup; k Pr( S ) 1 1 j S j 1 i, k farklı olası rejimi, (7) P i, j (8) de rejim şeklindedir. Rejim değişkeninin rejimler arasındaki geçişi Markov modeliyle konrol edilmekedir. Bu model aşağıdaki gibi ifade edilmekedir; (9),,..., P a y b y y y P a y b y 1 2 1 1 Eğer bir değişken Markov modelinden çıkmışsa, büün hesaplanması gereken gelecek dönem rejim içinde verilecek olan şimdiki dönem ve dönüşüm olasılığıdır (Hamilon, 1994, 679; Owen,2004, 9); P11 P1 k P (10) Pk 1 P kk Örneğin zamanında her rejimin olasılığı vekör ( P1, P2,..., Pk) arafından belirlenirse, sonra 1 zamanında her rejimin olasılığı 121
Ada Ülkelerinde Turizm Talebi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei Örneği 1 122 P P arafından belirlenir. Durağan Markov rejim değişim modeli için, gibi ergodic olasılık vekörü mevcuur. Ergodic olasılık vekörü, her rejimin koşulsuz olasılığı olarak işlem görebilmekedir. M-boyulu zaman serisi vekörü, üzerinde koşullu olarak anımlanmakadır (Kayhan vd., 2013, 200); y ( y,..., y ) 1 m f ( y Y 1, X, 1) eğer s 1 P( y Y 1, X, s ) f ( y Y 1, X, m) eğer s k, Rejim değişkeni P( y Y, X, s ) 1 s vekörünü emsil emeke, ve s {1,..., k} (11) m paramere vekörü rejim k de göserilmeke içsel değişkenlerin olasılık yoğunluk fonksiyonunun y ( y,..., y ) 1 m X { } fonksiyonu, Y 1 { y } işleminin öncesine koşullu olduğu, de dışsal değişkenleri ifade emekedir (Owen,2004:7). Modelin her rejimde doğrusal olduğu varsayılmışır. ( s k). Konuyu dağımamak adına Ooregresif modellere ve x i gelişme modeli olarak beyaz gürülü modeli ele alınırsa i iid 2 (0, i ) y nk ak1y 1... akp y p (12) Yukarıdaki gibi ilerleyen modeller zaman serilerinin rejim kaymalarını müeakip bir yumuşak geçişini belirmekedir. Aksine, zaman serilerinde koşullu modelde oralama kaydığı zaman ilk ve son olarak bir sıçrayış gerçekleşmekedir (Ferrara, 2003, 374-376); (13) y m( s ) A ( s )( y m( s ))... A ( s )( y m( s )) u 1 1 1 p p p Eğer y nin sokasik modeli, gözlenemeyen rejim s üzerinde koşullu olarak anımlandıysa, veri üreen mekanizmanın am anımı, rejimi oluşuran sokasik modelin açıkça belirilmesini iser (Bildirici ve Bozoklu, 2007, 5-6; Kayhan vd., 2013, 201); (14) Pr( s Y, S, X, ) 1 1 Bu ifadede rejim değişkeninin, S { s } 1 j j1 i, geçmişi gözlenemez faka gözlemlerden bulunabilir ve r vekörü rejim oluşuran modelin paramerelerini içermekir. Modeller, rejim oluşuran sokasik model varsayımlarına göre birbirinden ayrılmakadır. Ergodik Markov zinciri arafından üreilen gözlenemeyen rejim değişkeni, dönüşüm olasılıklarıyla açıklanmaka ve pij 1ve i, j {1,..., k} (Fallahi ve Rodriguez, 2007, 7-8; Kayhan vd., 2013, 201); p Pr( s j s i) (15) ij 1 şeklinde anımlanmakadır. ;
Ceyhun Can ÖZCAN, Selim KAYHAN 4. AMPİRİK BULGULAR Yönem kısmında ifade edildiği üzere analizlerde kullanılan serilerin durağanlığını es emede Dickey ve Fuller (Dickey ve Fuller, 1981) arafından gelişirilmiş olan ADF esinden yararlanılmışır. Tes sonuçları Tablo 4 yardımıyla özelenmişir. Tablo 4: ADF Birim Kök Tes Sonuçları Değişkenler ADF isaisiği (Düzey) ADF isaisiği (Birinci Fark) Trendsiz Trendli Trendsiz Trendli LTS 0.1998-2.5836-4.9905-4.9632 LGSMH -1.471-1.397-13.994-14.024 LDK -1.3145-1.4101-5.6144-5.7801 LAK -0.1012-2.5239-4.7557-4.5982 LENF -1.0630-2.5232-9.4868-9.5608 Anlamlılık % 1-3.6267-4.2349-3.6329-4.2436 Düzeyi % 5-2.9458-3.5403-2.9484-3.5442 % 10-2.6115-3.2024-2.6128-3.2046 ADF esinde gecikme uzunluklarının belirlenmesinde Akaike bilgi krieri (AIC) kullanılmışır. ADF esinde Kriik Değerler, Mackinnon dan (1991) alınan %5 kriik değerleri gösermekedir. L, logarimayı emsil emekedir. MS-VAR modeli için SC, LR, FPE ve HQ krierleri 2 gecikme uzunluğunu vermekedir. Opimal gecikme seviyesi için dör krierin de 2 gecikmeye işare emesi nedeniyle analizde gecikme seviyesinin 2 olmasına karar verilmişir. Ayrıca bu gecikme uzunluğunda kurulan modelin ookorelasyon ve değişen varyans içermediği LM ve Whie esi kullanılarak sapanmışır. Değişkenlere MS-VAR yönemi uygulanmadan önce birim kök sorunundan arındırılması gerekmekedir. Bu amaçla Dickey-Fuller arafından gelişirilen birim kök esi uygulanmışır. Tablo 4 deki es sonuçlarına göre değişkenler düzey değerlerinde birim kök aşıdığı, bu yüzden birinci farklarını alarak analize devam edilmesi gerekiği görülmüşür. 123
Ada Ülkelerinde Turizm Talebi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei Örneği Tablo 5: Rejim Geçiş Olasılıkları Marisi Daralma Rejimi Genişleme Rejimi Daralma Rejimi 0.3432606 0.6567394 Genişleme Rejimi 0.1720337 0.8279663 Geçiş olasılıkları marisinden elde edilen sonuçlara göre genişleme rejiminin uzunluğu 5.81 yıl, daralma rejiminin uzunluğu ise yaklaşık olarak 1.52 yıl sürmekedir. Yine geçiş olasılıkları marisine göre resesyondan (durgunluk) çıkış hızı 0.72 yıl ve resesyona giriş hızı ise 0.30 yıldır. Grafik 4: Daralma ve Genişleme Rejimleri KKTC urizm alebindeki kırılmalar MS-VAR Rejim Değişimi modelleriyle incelendiğinle 1970 dan sonra Türkiye de oraya çıkan ekonomik krizlerle paralellik arz eiği bulgusuna ulaşılmakadır. 1994 Krizi, 1999 Doğu Asya Krizi, 2001 Bankacılık Krizleri ve 2008 Küresel İpoekli Emlak Piyasası Krizi (Morgae krizi) kurulan ekonomerik modelden elde edilen grafiklerden (Grafik 4 ve 5) de görsel olarak izlenebilmekedir. Türkiye nin ecrübe eiği ekonomik krizlerde (1994, 1999 Doğu Asya Krizi ve 2008 Küresel İpoekli Emlak Piyasası Krizi) KKTC Turizm alebi V şeklinde hareke emiş, 2001 Bankacılık Krizinde ise W şeklinde hareke eiği gözlenmekedir. Kabadayı ya (2013) göre 2001 Bankacılık Krizinde iki dip nokası dikka çekmekedir. Ekonomik krizlerin Turizm alebi üzerindeki ekisine bakıldığında genel olarak gönderici ülkedeki bireylerin gelir seviyesinin düşmesi oplam urizm alebi üzerinde negaif bir eki bırakığı sonucuna varılmakadır. KKTC ye gelen uris sayıları da urizm sekörünün genişleme ve daralma rejimlerinde farklı değişkenlerden ekilenmişir. Ele alınan değişkenlerin farklı rejimlerde KKTC ye gelen uris sayısını nasıl ekilediği eki-epki fonksiyonları aracılığı ile incelenmişir. Tablo 6 ve Tablo 7 de 124
Ceyhun Can ÖZCAN, Selim KAYHAN görüldüğü üzere uris sayısının enflasyon, döviz kuru, arz kapasiesi ve GSMH değişkenlerine vermiş oldukları epki her iki dönemde de farklılık gösermekedir. Grafik 5: Daralma ve Genişleme Rejimleri olasılıkları Tablo 6 ya göre daralma rejiminde enflasyonda yaşanan % 1 lik bir poziif şoka uris sayısının vermiş olduğu epki poziifir. Tepki isaisikî olarak anlamlı olup dör dönem boyunca devam emekedir. Bununla birlike epkinin yönü ikisadi olarak anlamsızdır. Döviz kurunda yaşanan % 1 lik poziif şok durumunda uris sayısı ilk dönem negaif, ikinci dönem poziif epki vererek anlamsızlaşmakadır. Bu sonuç daralma döneminde döviz kurlarının uris sayısında anlamlı bir ekisinin olmadığını gösermekedir. Elde edilen sonuç Mervar ve Payne (2007) çalışmalarından elde eikleri bulgular ile benzerlik gösermekedir. Bu rejimde arz kapasiesinde yaşanan % 1 lik poziif şoka uris sayısının ilk dönem vermiş olduğu epki poziif, ikinci dönemde ise negaifir. Bu sonuç daralma döneminde arz kapasiesindeki bir değişikliğin uris sayısında anlamlı bir ekisinin olmadığını gösermekedir. GSMH de yaşanan % 1 lik poziif şokun uris sayısındaki ekisi ise poziifir. Bu ekileşim üç dönem boyunca sürmeke ve daha sonra anlamsızlaşmakadır. Bununla birlike uris sayısı değişkeninin vermiş olduğu epki oldukça küçükür. Genişleme rejimi bulgularına göre (Tablo 7) enflasyon değişkenin modele olan kakısı Garin- Munoz ve Monero-marin (2007) Baleric adaları örneklemi çalışmalarından elde eikleri bulgularla örüşmekedir. 125
Ada Ülkelerinde Turizm Talebi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei Örneği Enflasyonda yaşanan % 1 lik bir poziif şoka uris sayısının vermiş olduğu epki negaif olup üç dönem boyunca sürmekedir. Tepki isaisiki ve ikisadi olarak anlamlı olup nispeen küçükür. Yine Narayan vd. e göre (2013) döviz kurunda yaşanan % 1 lik bir poziif şoka uris sayısının epkisi poziifdir. Üç dönem süren epki ikisadi ve isaisiki olarak anlamlı olup ilk dönem nispeen zayıf bir epki göserirken, akip eden iki dönemde ise daha yüksek epki gösermekedir. Tablo 6: Daralma Rejimi Eki Tepki Sonuçları TS daki %1 lik poziif şoka değişkenlerine epkisi ENF deki %1 lik poziif şoka değişkenlerine epkisi TS ENF DK AK GSMH TS ENF DK AK GSMH 1 0.01-1.11-0.048 0.465 0.01 1 0.15 0.413 0.13-0.43-2.3 2 0.12 1.760 0.050 0.364 0.548 2 0.05 0.908 1.352 0.006-5.040 3 1.98 0.152 0.127 0.028 1.456 3 0.12 2.310-0.49 1.345-2.100 4-1.1 0.125 1.030-2.02 0.328 4 0.10 0.630 1.120 1.230-1.630 5 1.22-1.63 0.450-3.25-2.058 5-0.7 0.587 1.370 2.130 1.740 6 0.78 0.589-0.278-4.38-2.630 6-1.6 1.360 2.150-1.840 2.340 7 0.65 0.622-1.280 3.150-1.780 7-1.3 0.629-1.76-1.300 0.907 8-0.6 0.769 0.943 1.970 2.360 8 5.14-0.750-1.87-3.220-3.280 9-0.3 4.110 1.640 2.570 1.340 9 3.51-1.360-0.59 1.540-2.050 10-0.8 0.382 1.640-1.32 4.280 10 3.01-1.710 0.500 2.450-1.160 DK deki %1 lik poziif şoka değişkenlerine epkisi 126 AK daki %1 lik poziif şoka değişkenlerine epkisi TS ENF DK AK GSMH TS ENF DK AK GSMH 1-0.1 1.050 0.368-0.26 2.380 1 0.26-0.268-0.33 0.322 0.532 2 0.30-1.56 0.648-0.20-3.060 2-0.4 1.410 0.440 1.440 1.940 3 0.69-2.46 1.090-0.05-1.230 3 0.09 2.750-0.60-1.740 0.943 4 0.11-1.28 0.729 1.180-0.536 4-0.8-0.561-0.29-1.510-1.020 5-1.8 0.210 4.240 2.400 2.670 5 2.69-1.450-5.23-0.676-1.130 6-2.2 2.080 1.460 1.040 1.190 6 2.16-3.260-1.09 1.020-0.723 7-0.5 1.920 1.380-1.27 2.330 7 0.03-1.150 0.678 2.030-0.421 8 3.34-2.36-2.360-2.46-2.780 8-1.9 1.180 0.414 0.612 0.933 9 3.96-1.87-0.305-2.06-1.030 9-2.3 3.210 1.170-0.466 1.120 10 1.24-1.42-2.620 1.320-3.370 10-3.1 2.260-2.13-1.950 1.990 GSMH daki %1 lik poziif şoka değişkenlerine epkisi TS ENF DK AK GSMH 1 0.016 0.174 0.1 0.29 0.580 2 0.053-0.388-0.2 0.01 0.767 3 0.153-0.640 0.02-0.04-0.591 4-0.02 0.078-0.04 0.92 0.631 5-0.75 2.870 1.51 0.31 1.080 6-1.84 3.240 1.39-0.1 1.630 7-1.21 2.110-0.1-2.4-2.360 8 3.110-2.270-1.1-3.8-1.190 9 1.270-0.631-1.8-0.2-3.240 10 1.100-2.230-4.4 0.28 2.180 Tablo 7: Genişleme Rejimi Eki Tepki Sonuçları
Ceyhun Can ÖZCAN, Selim KAYHAN TS deki %1 lik şoka değişkenlerin epkisi ENF deki % 1 lik şoka diğer değişkenlerin epkisi TS ENF DK AK GSMH TS ENF DK AK GSMH - 1 0.254 0.062-0.334-0.3-0.081 1 0.776 1.070 0.157 1.650-0.304-2 0.488-0.181 0.193 2.66-0.081 2 0.488 0.181 0.193 2.660-0.081-3 -0.34 0.451-0.523 0.09 0.296 3 0.338 0.451-0.52 0.086 0.296 4 0.312 0.146-1.170-1.4 0.183 4 0.312 0.146-1.17-1.41 0.183-5 -2.32-1.120 1.440-1.1-0.479 5 2.320-1.120 1.440-1.03-0.479 6 3.320 1.540 1.050-9.1-0.262 6 1.680 1.610-1.35-4.06 3.210 7 1.080 2.080-2.890-2.3 2.180 7 1.490-5.510-1.41-0.99 9.990-8 0.147-3.740-0.722 2.39-0.661 8 5.700-2.770 1.390 6.050-1.030-9 -2.35-0.791 1.460 7.82-9.810 9 5.060 4.330 4.620 1.140-3.810 10-0.67 0.712 0.707 8.56 1.360 10 1.410 4.610-9.43-1.18 5.730 DK deki % 1lik şoka diğer değişkenlerin epkisi AK deki % 1 lik şoka diğer değişkenlerin epkisi TS ENF DK AK GSMH TS ENF DK AK GSMH - 1 0.512-0.097 0.167 1.21-0.159 1 0.514 0.132-0.48 1.110 0.130 2 1.720-0.512 0.244 2.80-0.177 2 0.163-0.257 0.410 1.100 0.273 3 1.190 0.840-0.386 2.62 0.398 3 0.307 0.385-0.49-2.78 0.323 4-0.45 0.829-3.020-6.4 0.624 4 0.190-0.317 0.592-1.40-0.207 5-5.09-2.730 2.660 5.33-1.350 5 0.749-0.358 2.220 2.770-0.232 6 1.184 2.190 3.150-7.9-0.592 6 2.360 0.880-2.19-1.32 0.274-7 2.280 7.140-9.070-5.1 4.710 7 8.440-1.980 0.237 2.370-0.006-8 3.350-8.710-1.780-1.2 1.540 8 9-4.35-1.460 2.680 1.13-2.070 9 4.290-3.310 2.440 1.195-3.720-5.310 2.318-3.25 1.940 0.637 10-1.09 0.983 2.910 1.69-6.210 10 2.370 0.090-1.25-1.86 2.360 GSMH deki % 1 lik şoka diğer değişkenlerin epkisi TS ENF DK AK GSMH 1 2.22 0.633-1.1-0.65 0.049 2-0.9-4.503 0.65 1.380 2.910 3 0.27 2.189 0.44 4.020 1.410 4 2.54 0.397-2.3-0.53 0.858 5-3.4-2.208 0.56 0.532-0.746 6-0.9-1.546 0.53 1.584-2.950 7 0.3 0.259-0.2-0.79 3.150 8 1.48 0.481-1.9-0.96 1.040 9-3.9-1.377 0.72 1.268-1.280 10-0.5-1.439 0.69 1.697-3.300 Bu rejimde arz kapasiesinde yaşanan % 1 lik poziif şoka uris sayısının vermiş olduğu epki ilk dönem negaif ikinci dönem ise poziif olup 127
Ada Ülkelerinde Turizm Talebi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei Örneği anlamsızlaşmakadır. Bu sonuç arz kapasiesi değişkeninin genişleme döneminde de uris sayısı üzerinde anlamlı ekisinin olmadığını gösermekedir. GSMH de yaşanan % 1 lik poziif şokun uris sayısı üzerindeki ekisinin ilk dönem poziif ikinci dönem ise negaif olduğu görülmekedir. Bu sonuca göre genişleme döneminde, daralma döneminin aksine, uris sayısı üzerinde anlamlı bir ekisi yokur. SONUÇ Tüm dünyada olduğu gibi bir ada ülkesi olan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei için de urizm sekörü ekonomik büyüme açısından önemli bir sekör haline gelmişir. Bu çalışmada KKTC ye yönelik urizm alebinin muhemel makroekonomik belirleyicilerinin neler olduğunu belirlemek amaçlanmışır. Çalışmada farklı rejimlerde (Daralma ve genişleme) eki-epki fonksiyonlarını elde emeye olanak veren MS-VAR meodu kullanılmışır. Çalışma 1977-2103 yıllarına ai veriler kullanılmışır. Elde edilen bulgulara göre KKTC Turizm Sekörü genişleme ve daralma dönemleri olarak iki farklı rejimde hareke eiği gözlemlenmişir. Buna göre değişkenlerin-enflasyon, döviz kuru, arz kapasiesi ve GSMH- Turizm Talebine (uris sayısına), vermiş olduğu epki her iki dönemde de farklılık gösermekedir. KKTC urizm sekörünün resesyona giriş ve çıkışı farklılık arz emekedir. Sekörde yaşanan daralmalardan çok daha hızlı ekilenen KKTC urizm sekörü görece olarak daralma dönemlerinden daha yavaş çıkmakadır. KKTC urizm sekörünün resesyona giriş hızı 3,6 ay dönem alırken resesyondan çıkış hızı ise 8.6 aydır. Daralma rejiminden elde edilen sonuçlara bakıldığında GSMH değişkenin isaisikî ve eorik olarak anlamlı olduğu sonucuna varılmakadır. Diğer değişkenlerin modelde anlamsız olduğu sonucuna varılmakadır. Genişleme rejiminde ise enflasyon, döviz kuru ve GSMH değişkenlerinin anlamlı olduğu görülmekedir. Hem genişleme hem de daralma dönemlerinde arz kapasiesinde meydana gelen gelişmelerin KKTC urizm alebine anlamlı bir kakı sağlamadığı sonucuna varılmakadır. Daralma dönemlerinde eorik olarak da beklendiği gibi urizm alebinin canlanmasında urizm alebini ekileyen önemli paramereler arasında yer alan fiya ilişkisinin (ENF), döviz kurunun (DK) ve Arz kapasiesinin (AK) hiçbir şekilde urizme olumlu kakı sağlamadığı sonucuna varılmakadır. Elde edilen sonuçlara göre KKTC urizm sekörünün rejim değişiklikleri Türkiye de yaşanan ekonomik değişimler ile paralellik gösermekedir. Zira Türkiye de yaşanan krizler KKTC urizm sekörü alebini de daralmışır. Bu durumun emelinde KKTC ye gelen uris sayısında Türkiye nin önemli bir yerinin olması bulunmakadır. 128
Ceyhun Can ÖZCAN, Selim KAYHAN Tüm bu sonuçlar göz önüne alındığında KKTC nin urizm faaliyelerinde çeşilendirmeye gimesi ve siyasî şarlar elverdiği akdirde farklı ülkelerden yapılan uçuşların arırılmasının hem uris sayısında arışa hem de urizm sekörünün bağımlılığının azalmasına neden olacakır. Son olarak sonraki araşırmalar için yol göserici olması açışından iki öneri sunulabilir: İlk olarak, bu çalışma sadece KKTC urizm alebinin makro belirleyicilerinden bazıları üzerine yoğunlaşmakadır. Bunun dışında farklı makroekonomik değişkenler de modele dahil edilerek araşırmanının kapsamı değişirilebilir. Lieraür araması kısmı bu anlamda yol göserici nielikedir. İkinci olarak, çalışmada sadece alebin belirleyicileri ampirik olarak es edilmiş olup gelecekle ilgili bir projeksiyona yer verilmemişir. Bu bulgular ışığında bir alep ahmini yapılabilir. KAYNAKLAR ARSLANTÜRK, Y. ve ATAN, S. (2012) Dynamic Relaion Beween Economic Growh, Foreign Exchange And Tourism Incomes: An Economeric Perspecive on Turkey, Journal of Business, Economics and Finance, 1(1), 30-37. ASLAN, A. (2008) Türkiye de Ekonomik Büyüme ve Turizm İlişkisi Üzerine Ekonomerik Analiz, Erciyes Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 24(1), 1 11. BAHAR, O. (2006) Turizm Sekörünün Türkiye nin Ekonomik Büyümesi Üzerindeki Ekisi: VAR Analizi Yaklaşımı, Celal Bayar Üniversiesi Yöneim ve Ekonomi Dergisi, 13(2),137-150. BİLDİRİCİ, M ve BOZOKLU, Ü. (2007) Bireysel Bekleniler ve Çoklu Ekonomik Denge: Markov Geçiş Modeli, 8. Türkiye Ekonomeri ve İsaisik Kongresi, İnönü Üniversiesi: 1-10. BONHAM, C. S., FULEKY, P and ZHAO,Q. (2013) Esimaing Demand Elasiciies in Non-Saionary Panels: The Case of Hawai i s Tourism Indusry, The Economic Resarch Organizaion, Universiy of Hawai Working Paper No. 2013-2. CHANG, T ve HU, J-L. (2009) Incorporaing A Leading Indicaor Ino The Trading Rule Through The Markov-Swiching Vecor Auoregression Model, Applied Economics Leers, 16 (12): 1255-1259. ÇETİNTAŞ, H ve BEKTAŞ, Ç. (2008) Türkiye de Turizm ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Kısa ve Uzun Dönemli İlişkiler, Anaolia Turizm Araşırmaları Dergisi, 19(1), 1-8. 129
Ada Ülkelerinde Turizm Talebi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei Örneği ÇOBAN, O ve ÖZCAN, C. C. (2013) Türkiye de Turizm Gelirleri-Ekonomik Büyüme İlişkisi: Analizi (1963-2010). Eskişehir Osmangazi Üniversiesi İİBF Dergisi, 8(1), 243-261. ÇOBAN, O ve GERÇEKER, M. (2012) Küçük Ada Ekonomilerinde Turizm Gelirleri-Ekonomik Büyüme İlişkisi: KKTC Örneği, 13. Uluslararası Ekonomeri, Yöneylem Araşırması ve İsaisik Konferansı, Gazimağusa/KKTC. DEĞER, M. K. (2006) Turizme ve İhracaa Dayalı Büyüme: 1980-2005 Türkiye Deneyimi, Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 20 (2), 67-86. DICKEY, D ve FULLER, W. (1979) Disribuion of he Esimaors for Auoregressive Time Series Wih a Uni Roo, Journal of he American Saisical Associaion, 74: 427-431. DICKEY, D ve FULLER, W. (1981) Likelihood Raio Saisics for Auoregressive Time Series Wih a Uni Roo, Economerica, 49: 1057-1072. DPÖ (Devle Planlama Örgüü); (2014) Ekonomik ve Sosyal Gösergeler 2010, Lefkoşa: DPÖ İzleme ve Koordinasyon Dairesi. EUGENİO-MARTİN, J.L. MORALİS, N.M. ve SCARPA, R. (2004) Tourism and Economic Growh in Lain American Counries: A Panel Daa Approach, Noa Di Lavoro 26, 1-28. FALLAHI, F ve RODRIGUEZ, G. (2007) Using Markov-Swiching Models o Idenify he Link Beween Unemploymen and Criminaliy, Universiy of Oawa, Faculy of Social Sciences, Working Paper:#0701e: 1-53. FIAS (Financial Invesmen Advisory Service) (2002) Providing Advice on FDI in Small Island Economies: he Need for a Differeniaed Approach?, FIAS/PREM Seminars. GARİN MUNOZ, T. (2007) German Demand for Tourism in Spain, Tourism Managemen 28, 12 22. GARİN-MUÑOZ, T ve MONTERO-MARTÍN, L. F. (2007) Tourism in he Balearic Islands: A Dynamic Model for Inernaional Demand Using Panel Daa, Tourism Managemen, 28, 1224-1235. GÜNDÜZ, L ve HATEMI, A. (2005) Is he Tourism-led Growh Hypohesis Valid for Turkey, Applied Economics, 12 (8), 499-504. HAMILTON, J. D. (1989) A New Approach o he Economic Analysis of Nonsaionary Time Series and he Business Cycle, Economerica, 57: 130
Ceyhun Can ÖZCAN, Selim KAYHAN 357-84. HAMILTON, J. D. (1990) Analysis of Time Series Subjec o Regime Changes, Journal of Economerics, 45: 39-70. HAMILTON, J. D. (1994) Time Series Analysis, Chaper 22, Princeon Universiy Press: Princeon, New Jersey. HAMILTON, J.D. (1996) Specificaion Tesing in Markov-Swiching Time- Series Models, Journal of Economerics, 70(1): 127-157. HAMPTON, M. P ve CHRISTENSEN, J. (2007) Compeing Indusries In Islands A New Tourism Approach, Annals of Tourism Research, 34 (4), 998 1020. HEPAKTAN, E ve ÇINAR, S. (2010) Turizm Sekörünün Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Ekileri, Celal Bayar Üniversiesi S.B.E. Dergisi, 8(2), 135-154. IŞIK, C. (2010) Türkiye de Yabancı Ziyareçi Harcaması ve Turizm Gelirleri İlişkisi: Bir Eş- Büünleşme Analizi (1970-2008), Sosyo-ekonomi, Temmuz-Aralık, 2, 115-128. KABADAYI, B. (2013) Türkiye Konjonkür Dalgalanmaları ve Rejim Değişimi Analizi, Uluslararası Yöneim İkisa ve İşleme Dergisi, 9 (19), 107-120. KAR, M., ZORKİRİŞÇİ, E ve YILDIRIM, M. (2004) Turizmin Ekonomiye Kakısı Üzerine Ampirik Bir Değerlendirme, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, (8), 87 112. KAYHAN, S., BAYAT, T ve KOÇYİĞİT, A. (2013) Enflasyon Hedeflemesi Rejiminde Öğrenme Süreci ve Asimeri: Markov Swiching Yaklaşımı, Eskişehir Osmangazi Üniversiesi İİBF Dergisi, Nisan 2013, 8(1),191 212. KATIRCIOĞLU S. (2009) Tourism, Trade and Growh: The Case of Cyprus, Applied Economics, Taylor and Francis Journals, 41(21), 2741-2750. KHALIL, S., KAKAR, M. K and WALIULLAH. (2007) Role of Tourism in Economic Growh: Empirical Evidence from Pakisan Economy, The Pakisan Developmen Review, 46(4), Par II, 985-995. (KTTO), Kıbrıs Türk Ticare Odası (2011) Turizm İsaisikleri. hp://www.ko.ne/urkce/ekonomi.hml, Erişim Tarihi: 10.02.2012. KIRBAŞ-KASMAN, S ve KASMAN A. (2004) Turizm Gelirleri ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Eş-Büünleşme ve İlişkisi, İkisa İşleme ve Finans Dergisi, 19 (7), 122-131. 131
Ada Ülkelerinde Turizm Talebi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei Örneği KIZILGÖL, Ö. (2006) Türkiye de İhracaa ve Turizme Dayalı Büyüme Hipoezinin Analizi: Eşbüünleşme ve İlişkisi, İkisa ve Girişimcilik Üniversiesi Akademik Bakış Dergisi, 10, Eylül, 1-19. KIZILGÖL, Ö ve ERBAYKAL, E. (2008) Türkiye de Turizm Gelirleri ile Ekonomik Büyüme İlişkisi: Bir Analizi, Süleyman Demirel Üniversiesi İ.İ.B.F Dergisi, 13(2), 351 360. KİM, C-J ve NELSON, G. (1998) Sae-Space Models wih Regime-Swiching: Classical and Gibbs -Sampling Approaches wih Applicaion, MIT Press. KİM, H. J., CHEN, M.H ve JANG, S.S. (2006) Tourism Expansion and Economic Developmen: The Case of Taiwan, Tourism Managemen, 27, 925-933. KREİSHAN, F.M.M. (2010) Tourism ve Economic Growh: The Case of Jordan, European Journal of Social Sciences, 15(2), 229 234. KROLZIG, H-M. (1988) Impulse-Response Analysis in Markov Swiching Vecor Auoregressive Models, Economics Deparmen, Universiy of Ken College, Canerbury Ciy 7np, Çevrimiçi: 132 hp://www.economics.ox.ac.uk/research/hendry/krolzig/1 998. KROLZIG, H-M. (1997) Markov Swiching Vecor Auoregressions. Modelling, Saisical Inference and Applicaion o Business Cycle Analysis, Berlin: Springer. KROLZIG, H-M. (1998) Economeric Modelling of Markov-Swiching Vecor Auoregressions Using MS-VAR For Ox, Oxford Universiy Press. KROLZIG, H-M. (2000) Predicing Markov-Swiching Vecor Auoregressive Processes. Oxford Universiy Working Paper no. 2000w31. KROLZIG, H-M. (2001) Esimaion, Srucural Analysis and Forecasing of Regime- Swiching Model Wih MSVAR for Ox, Oxford Universiy Press. KUTLAR A ve SARIKAYA, M. (2012) Türkiye ye 1964-2007 Döneminde Gelen Turis Sayısı ile İlgili Ekonomerik Bir Çalışma, Sakarya İkisa Dergisi, 1(1), 1-22. LASHKARİZADEH, M., KESHMİR, Z., GASHTI, H. P., SHAHRIVAR, R. B. (2012) Evaluaion of he Relaionship beween Tourism Indusry and Economic Growh in Iran, Asian Journal of Business and Managemen Sciences, 1(9), 88-97. MACKİNNON, J. (1996) Numerical Disribuion Funcions For Uni Roo
Ceyhun Can ÖZCAN, Selim KAYHAN and Coinegraion Tess, Journal of Applied Economerics, 11: 601-618. MERVAR, A ve PAYNE, J. (2007) Analysis of Foreign Tourism Demand for Croaian Desinaions: Long-Run Elasiciy Esimaes, Tourism Economics, 13, 407-420. MOHD, T.I ve ZAİDİ, I. (2006) Modelling Exchange Raes Using Regime Swicing Models, Sains Malavsiana, 35 (2): 55-62. MOR, A ve ÇİTCİ. M. D. (2006) Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei nde Ekonomik Ekinlikler, Fıra Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16(1), 33-61. NARAYAN, P. K ve PRASAD B.C. (2003) Does Tourism Granger Causes Economic Growh in Fiji?, Empirical Economic Leers, 2 (5), 199-208. NARAYAN, P. K. SHARMA, S. S ve BANNİGİDADMATH, D. (2013) Does Tourism Predic Macroeconomic Performance in Pacific Island Counries?, Economic Modelling,33, 780 786. OH, C. (2005) The Conribuion of Tourism Developmen o Economic Growh in he Korean Economy, Tourism Managemen, 26 (11), 39-44. ONGAN S ve DEMİRÖZ D. M. (2005) The Conribuion of Tourism o he Long-Run Turkish Economic Growh, Ekonomicky Casopis, 53(9), 880-894. OWEN, S. (2004) A Markov Swiching Model for UK Acquisiion Levels. Universiy of New Souah Wales, School of Banking and Finance, Working Paper, 2004-1: 1-24. ÖZCAN, C. C. (2013) Turizm Talebini Ekileyen Ekonomik Fakörlerin Ekonomerik Analizi, Necmein Erbakan Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü, Basılmamış Dokora Tezi, Konya. ÖZDEMİR, A. R ve ÖKSÜZLER, O. (2006) Türkiye de Turizm Bir Ekonomik Büyüme Poliikası Aracı Olabilir mi? Bir Granger Analizi, Balıkesir Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(16), 107-126. SAMİMİ, A. J., SADEGHİ, S ve SADEGHİ, S. (2011) Tourism and Economic Growh in Developing Counries: P-VAR Approach, Middle-Eas Journal of Scienific Research, 10(1), 28-32 SEETANAH, B. (2011) Assessing he Dynamic Economic Impac of Tourism For Island Economies, Annals of Tourism Research, 38, 291 308. 133
Ada Ülkelerinde Turizm Talebi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyei Örneği SRİNİVASAN, P., SANTHOSH P.K ve GANESH, L. (2012) Tourism and Economic Growh in Sri Lanka: An ARDL Bounds Tesing Approach, The Romanian Economic Journal, 15(45), Sepember, 211-226. UNWTO, (2012) Tourism Highlighs, 2012 Ediion, 1-16. UNWTO, (Unied Naion World Tourism Organizaion) (2013) Tourism Highlighs. [hp://dxq4w60xqpw.cloudfron.ne/sies/all/files/pdf/unwo _highlighs13_en_lr_0.pd] (Erişim 15 Ağusos 2013). UYSAL, D. ERDOĞAN, S ve MUCUK, M. (2004) Türkiye de Turizm Gelirleri İle Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki (1992 2003), SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araşırmalar Dergisi, 4(8),163 170. YAVUZ, N. Ç. (2006) Türkiye de Turizm Gelirlerinin Ekonomik Büyümeye Ekisinin Tesi: Yapısal Kırılma ve Analizi, Doğuş Üniversiesi Dergisi, 7 (2), 162-171. YHB (Yardım Heyei Başkanlığı), (2013) KKTC Ekonomi Durum Raporu, Türkiye Cumhuriyei Lefkoşa Büyükelçiliği Yardım Heyei Başkanlığı, LEFKOŞA. ZORTUK, M. (2009) Economic Impac of Tourism on Turkey s Economy: Evidence from Coinegraion Tess, Inernaional Research Journal of Finance ve Economics, 25, 231 239. 134