O ZBEGİSTAN RESPUBLİKASININ YOKARI VE YO RİTE ORTA BİLİM MİNİSTRLİGİ BERDAK ATINDAKY GARAGALPAK DO VLET UNİVERSİTETİ FİLOLOGİYa FAKULTETİ TU RKİ FİLOLOGİYASY KAFEDRASI F.Y.K. O.GAYLYEWA MİLLİ OYaNISh DO VU R EDEBİYaTY L E K S İ Y A N O K U S - 2008
G İ R İ Sh. Sapagın meyilnaması 1. Sapagın mazmunı, maksadı, vezipesi 2. Tu rkmennama 3. «Tu rkmen» so zu nin do reyish tarıxı Tu rkmenin o n em Vasdır,son am... Aksaggalların gu rru n inden Kozan dagından neslimiz, Arı tu rkmendir aslımız. Garajaoglan, XVIII asır. Dayanch du shu njeleru Millilik ve milletchilik. Predmetin maksadı, vezipesi. «Tu rkmen» etnoniminin do reyishi baradakı du rli pikirler. Garajaoglanın «Arı tu rkmendir aslımız» diymegin seba bi. «Tu rkmen» so zi na ma ni an ladyar? Ol na me u chin Garajaoglan tu rkmenlere «arı tu rkmen» diyya rka? «Tu rkmenlerdendir aslımız» ya-da «Tu rki kovumdır aslımız» diende bolmadımıka? «Arı» so zi juda belent Garajaoglan, menin pikirimche, ol iki so zi oynamaga bile bir erde getirenok. Asla shol iki so zu n biri-birinden dashlashmagı zerarlı encheme asırlap «tu rkmen»? ««etnoniminin manısı alınman galıpdır. Oguzlara ve seljuklara «tu rkmen» diyip at dakan xalk, menin pikirimche, gadımı ariyler bolmalı. Ariy diliden bizin xa zirki zaman dilimize terjime etsen, onda «tu rkmen» diymek-»tu rk adamsı diymekdir». Chu nki «tu rk» so zu nin ızına goshulyan «men» so zi bogun singarmonizmini kadasına go ra u ytga n «man» so zi bolup, ol xem ariy dilinde «adam» dien manını an ladyar. «Man»so zu nin «adam» diymegi an ladyanlıgı xakındakı chaklamanı ilkinji bolup, gazak yazıjısı Oljas Suleymanov o zu nin «Aziya» dien kitabında 1975-nji yılda orta atıpdı. Emma ol bu so zu n xaysı dile degishlidigini anıklashdırmandı ve munun o zi yu zu gara o n e su rlen, subut edilmegine ma ta ch gipotezadı. Belki shonun u chindir, ol bizin dilchi alımlarımızın u nsu ni o zu ne chekip bilmedi. Bu etnonimin emele gelmegi xakında oylanılanda «Ko psanlı» tire - taypalara bo lu nen tu rkmen xalkının din e shu territoriyada yagnı xa zirki zaman Tu rkmenistanın territoriyasında ornashanlarına «tu rkmen» adının dakılmagı mesela ni aydın lashdırmaga ko mek edip bilmezmika»? diyip, o zu nden soranını duyman galyarsın. Eysem, na meu chin shu gin ishlilerde birna che asır yashanlarından son ra bu erden du rli seba plere go ra Kavkaz, Ruma giden tu rkmenlere vagtın gechmegi bilen ene-de oguz-seljuklar ya-da «tu rkmenler» diyip ugrapdırlar? Meselem, azerbayjanların, ata-babalarına yanı-yakınlara chenli-de azer tu rkleri diyya n ekenler. Rum tu rkmenleri bolsa, «tu rk» adını gutarnıklı alıpdırlar. Shu faktları nazardan sıpdırmasan, onda shoların u sti bilen ene-de iki sanı kın sovala jogap berip bolyar. Oların birinjisi` na me seba pden «tu rkmen» so zi oguz-seljukların xa zirki Tu rkmenistanın territoriyasına gelmezinden xem xas o n, barıp-xa V888 asırda, akademik V.Bartoldın so zlerine go ra bolsa, ondanam ir V asırda-da gabat gelya r? İkinjisi, «tu rkmen» etnoniminin, xamana, ta jiklerin «tu rk manend», yagnı tu rke men zesh dien so zlerinden gelip chıkanlıgı xakındakı chaklama na ma esaslanyar? Birinji sovalın jogabı, megerem, ko psanlı tarıxchıların eserlerinde xa zire-bu gu ne chenli gizlenip yatan, emma degerli du shu ndirishe ee bolmadık xadısadır. Eger-de «tu rkmen» so zi oguz-seljukların xa zirki Tu rkmenistana gelmezinden xas irki do vu rde xatda gadımı xıtay cheshmelerinde-de dushyan bolsa, onda bu xich bir ja xtden tu rkmenlerin Altayldan bu ere gelendigini an ladyan da ldir. Tersine, ol «tu rkmenler» adını alan xalkın gu ndogardan ta Altaya Xıtaya chenli o z ta sirin etirip bilen asırlarının bolanlıgından xabar berya r. Maxmıt
Kashgarının «Divanu logat at-tu rk» kitabında «tu rkmen» etnoniminin do reyshi xakında getirya n rovayatında juda u ns bererlikli bir eri bar, ol xem shu etraplara gelende, Aleksandr Makedonskinin tu rki kovumlara dushanlıgı baradakı maglumatdır. Diymek, shu ertaplarda bizin eramızdan o n ki 8V asırda-da tu rki kovumlar yashapdırlar, dien chaklamanı o n e su rmek boljak. İkinji sovalın jogabı. Ta jikler xich xachan tu rkmenlere»tu rkmanend» dien da l bolsalar gerek. Olara munı diymek zerur bolandır xem o ydemok. Chu nki olar ariy medenietinden, ariy atlarından belli bir derejede xabarlı xalkların biri xo kmu nde din e tayyar «tu rkmen» etnoniminden peydalanandır diyip chaklamaga esas bar. Bu etnonimi edil ariy dilinda ki yalı da l-de, eysem o z dillerine yakın go rnu shde birna me u ytgedibira k ulanmakları, ol ayrı mesele. Ariy dilinda ki asıl manısına du shu nma nson lar, on a o z ene dillerinden du shu ndirish agtarmakları ve «man» so zu ni «manend» so zi bilen degshirmekleri, biri-birine baglanıshdırjak bolmakları u ytgeshik bir gen xadısa da ldir. Mısal u chin, tu rkmenlerin o zleri-de xa zirki Tu rkiya nin, ozalkı Vizantiyanın territoriyasına baranlarında shon a men zesh xereket edipdirler. Olar İkoniya atlı gadımı Vizantiya sha xerinin adını Koniya diyip tutup bashlapdırlar, bu adı o z dillerinda ki «ko ne» so zu ne golaylashdırıpdırlar. Shun a men zesh xadısalar tarıxda na che diysen tapılyar. XV88 asırın Xıva tarıxchısı Abulgazının edil sheyle go zlegleri etmegi-de en bolan ımtılıshdan xabar berya r. Galıberse-de eyya m XV88 asırda ariy so zlerinin manısına du shu nmek, onı achıp bilmek mu mkinchiligi xa zirki vagtda bizin elimizda ki mu mkinchiliklerden artık xem da ldi. Do vu r aylanıp, do vu r dolanıpdı, tarıx chalshıpdı...abulgazının o zu ne bolsa, ariy dili da lde, eysem tu rki ve ta jik-pars dilleri du shnu klidi, yakındı. Onun arap dilini-de suvara bilen bolmagı axmaldır., emma arap dili on a bu etnonimin manısını achıp berip biljek da ldi. Chu nki arap dili ariy dilinin ta sirine du shen dillere girenok. SORAGLAR VE YuMUShLAR` 1. Milli oyanısh predmetinin maksadı, vezipesi na me? 2. Millilik ve milletchiligin tapavudını aydıp berin? 3. Garajaoglanın «Arı tu rkmendir aslımız» diymeginin seba bi na me? 4. Tu rkmen so zu nin gelip chıkıshı barada na xili chaklamalar bar? PEYDALANMALI EDEBİYaTLAR 1. Oljas Su leyman. «Aziya». Alma-ata, 1975 y. 2. Abulgazı Baxadur xan. Tu rkmenlerin nesil daragtı. TU RKMENLERİN ATA VATANI NİREDE Sapagın meyilnaması 1. Oguzların, seljukların gechmishi. 2. Oguzlar, seljuklar ve ariler. 3. Shumerler ve xa zirki zaman tu rkmen dili. 4. «Vaas»-»Xudayların meydanı» diymek. 5. Tu rkmenin milli mirasları. 6. B.E.o n tu rkmenistan territoriyasında na xili taypalar yashapdır? Dayanch du shu njeleru Oguzların gu ndogardan-gu nbatara kovgum-kovgum bolup go chu p bashlamagı. Arap sıyaxatchılarının «guzlar», «Oguzlar» diyip atlandırmagı. Shumer ve tu rkmen dillerinin men zeshligi. Ariyler Tejen deryasının orta ve ashak akımlarında, Saragt etraplarında bizin eramıxzdan eyyamda oturan bolsalar, oguzlardır seljuklar bolsa bu ere bizin eramızın 8X, X asırlarında gelen bolsalar, onda ariyler olara na dip at dakıp etishdiler, dien soragın yu ze chıkmagı kanunı yagdaydır.
Birinjiden-a, encheme vagtlardan ba ri u rch edilip yazılıp gelinya n xem bolsa, bizin tu rki kovumlardan bolan ata-babalarımızın Xorasana aralashmagını 8X,X asırlar bilen gutarnıklı baglap goyardan ve munı jedelsiz xakıkat xasaplardan entek ir. Tu rki kovumların, shol sanda oguzların xem bu territoriyalara ondan xas irki do vu rlerde-de aralashandıkları xakında eyya m agzap gechdik. Oların gu ndogardan gu nbatarakovchum-kovchum bolup go chmegi gunnaların do vru nde, belki, ondan xem o n bashlanıpdır. Arap sıyaxatchılarının yazmagına go ra, «guzlar» ya-da «oguzlar» diylip atlandırılyan xalk eyya m V asırın ortalarında Kaspi den zine golay sa xralıklarda yashapdır. İkinjidenem, tu rkmenlerin ata-babalarını xa zirki yurtlarına niredendir bir erden gelen edip go rkezjek bolmaklık o dien bir dogrı da l bolsa gerek. Chu nki bizin eramızdan ozalkı 3-1 mu n yıllıkda Mesepatamiyada, tigr xem Efrat ju lgelerinde yashan shumerlerin galdıran yazuv yadıga rliklerinde xa zirki zaman tu rkmen dilinde shu gu nem ulanılıp yo rlen so zler gabat gelya r. Mundan ba sh mu n yıl chemesi ozal Mesopatamiyada kuvvatlı do vlet guran shumerlerin dili bilen bizin dilimizin men zeshligi aklın ı xayran edya n xadısadır. Mısal u chin, ashakdakı shumer so zlerine ve oların tu rkmen dilinde sho xlelenishine u ns berip go ru n ` 1. Tinr-tan rı. 2. Ga - su yt, gaymak. 3. mu - yıl (Bizda ki «mu che» so zu nin shondan gelip chıkan bolmagı mu mkin). 4. Gal - ekarı, belent. Bu so z xa zirki zaman tu rkmen dilinde edil shol durkunda dien yalı saklanıp galıpdır. «Gala» dien tu rkmen so zi bar. Meselem` «Xorpun yaman gala(ekarı, belent) go ru nya r-le?». 5. Barak - yındam. Ol «onbarak» dien goshma so zu n du zu minde shol manısında saklanıp galıpdır. 6. Bar - go rmek, barlamak. 7. İkaru (a keru) - ekeranchı, dayxan. 8. Gapu, gipu - gep, geplemek. 9. Del-eke. Bu so z xa zirki zaman tu rkmen dilinde manısını birna me u ytgedip, yat, biga ne manısında saklanıp galıpdır, del adam... 10. Kir-kir, xapa. Go rnu shi yalı bu so z u stu nden chen bilen ba sh mu n yıl gechenligine garamazdan, tu rkmen dilinde manısını birjik-de u ytgetma ndirё?»» 11. Gu-yu p, tanap. Go ra yma g-a, erine bashga so zler gelen xem bolsa bu so z «gu ylmek» dien tu rkmen so zu nde asıl manısını saklapdır. 12. Aru- arassalamak, boshatmak. Bu so z ariy dili bilen shumer dilinin, iki xalkı3 arasındakı juda ulı yakınlıgı go rkezya n so z. 13. Be (be) - erkek adam. Menin pikirimche bu so z «beg», «bek» so zlerinde o z manısını saklapdır. 13. Giru - nayza. Bu yaragın erine etirya n ishinde onun bashkı adı o zu ni a shga r edya r` «girya n», «sokyan» Gadımı chumer do vletinen bolan garachay xem-de galan yazuv yadıga rliklerinin dilini kavkaz xalkları bolan garachay xem-de balkar dilleri bilen den eshdirip o vrenen Miziev oların arasındakı juda ichkin yakınlıgın u chtu ni achyar. Ol diller bolsa, ayratınam garachay dili bilen o z gezeginde tu rkmen diline yakındır. Xa zirki zaman garachay dili belli bir derejede tu rkmen klassıkı edebiyatımızın dilini yatladyar. (Onda «algay», «gelgey», «bolgay» dien yalı ishlikler ka n dushyar). Eysem, shu zatların o zi na ma ni an latmalı? Menin pikirimche, bu maglumatlardan chen tutsan, onda tu rkmenler din e tu rki taypalardan emele gelipdir dien tassıklama juda jedelli du shu nja o vru lya r. U chu njiden, bizin xalkımızın «Suv akar, dash galar» dien bir juda chun manılı pa ximi bar. Tu rkmen milletin tarıxını o vrenenimizde shu pa ximi asla yatdan chıkarmalı da lmika diyya rin. Shonı yatdan chıkarmak ya-da a sgermezlik yatmek onda biz xo ukman adalatsızlıga el bereris. Chu nki tarıxda son ra tu rkmen milletinin emele gelmegine gatnashan ka bir xalkları ve tire taypaları niredendir bir erden gelen xasaplayanında, ol shu territoriyanın
ilatının bash bitin a xlisinin gelmishekdigini an ladanok, ve an ladıp xem bilmez.xanı bu erinin avtoxton, yagnı ozal-ebedinden oturımlı xalkları? Olar go ge uchup gidiberen da ldir axırınıё Mexinlileri, ma nelileri, mu rchelileri, su nchelileri, noxurlıları, a nevlileri na tjek? Bu ertapların sho xratını arsha chıkaran parfiyalılar, margianlılar, xorezmliler, niredemish? Kuvvatlı Parfiya do vletinin namısjan xalkları bolan daxlar, saklar, massagetler, gadımı grek cheshmelerinde skif - sarmat taypaları atlandırılan beyleki xalklar nira k yitirim bolupdırlar? Xanı giokaniyalılar, astauenalılar, farfienalılar, apavarktikenalılar? Xanı ariylerё... Tu rkenleri xa zirki territoriyalarına niredendir bir erden gelen xasaplayan alımların bu yurdı gadımıetde yo ne bir shanlap yatan gin ishlik diyip go z o n u ne getirishlerine xayran galıp, an rısına chıkıp bilenok. Munun o zi xovlukmachlıgının nıshanımıka ya-da ılmı yo ntelgemligin? `Giden bir xalkın beynisine «Siz bu tayda bir erden gelen gelmishek. Ata Vatanımız ozal-a bedinde bu erde da l» dien du shu nja ni guyyanlar munı na me matlap, na xili maksat bilen edya rka ler? `Munun xalkın milli duygusına, onun o z oturan topragına ıxlasına zeper etirjegi xakında oylanmayarmıkalar? Onda geld-gecherlik psixologiyasının emele gelmeginde ve berkleshmeginden xeder etmeya rmika ler? Ya-da olar u chin munun asla parxı ekmuka? Do rdu njiden atları agzalıp gechilen xalkların ve tire-taypaların a xlisinin dili xakında jitkme-jik maglumat ek xem bolsa, tarıxyaıların ve alımların enchemesi ol xalkların birenteginin dilini eyran dilli taypalara degishli edip goyyarlar. Yo ne gadımı grek cheshmelerinde skif-sarmat taypaları diylip atlandırılyan xalkların ichinde tu rki dilli taypaların xem bolandıgına xich xili shu bxe ekdur. Ol xalklarının ka birinin edim-gılımları, da pdessurları xakında gadımı tarıxchıların galdıran yazgıları mun a gu va gechya r. Diymek, eyran dilli xalklar bilen turki dilli xalkların shu ertaplarda Nux eyyamından ba ri gon shuchılıkda ve xat-da garılıp-gatıdıp yashap gelendikleri xakında pikir yo retse boljak. Shunlukda men xa zirki zaman tu rkmen milletinin parfiya xalkları bilen tu rki taypaların barabar goshulmagından emele gelen diyip xasaplayarın. Parfiyalıların an ırsında bolsa, elbetde ariylerem bar. Dil babatında tu rki esasan u stu n chıksa-da, milletin dashkı keshbinde evropeyd jınsına degishlilik agdıklık edya r. Milletin din e az protsentinde mongoloid jınsına degishlilik achık o zu ni duyduryar. Bu faktlar bizin ata-babalarımızın xemishe-de shu etraplarda yashanlıgını, eger go chu p-gonsalarda, esasan o z areallarının gin ishliklerinde go chu p gonadıklarını an ladyar. Shol areal bolsa, go rnu shine go ra Mesopatamiyadan ta Altaya chenli uzalıp gidya r. Mu n lerche yılın dovamında sheyle ımgır giden gin ishlikde gu zeran aylap ata-babalarımızın o zlerinin asıl Vatanı bolan xa zirki Tu rkmenistana ıxlaslarının nenen si gu ychli bolandıgına go z etirmek u chin «Tu rkmenin o n em Vaasdır, son am...» dien gadımı du shu njesini yatlamak eterlikd ir, «Vaas» terjime etsen «Xudayların mekanı» diymekdir. Men bu so xu n gadımı xindi diline ariy dilinden gechenligini gu man edya rin. Tu rkmen xalkının gadımı aralının juda gin bolanlıgı u chinem onun diline, medenietine, tarıxına degishli elementler, detallar tutush gatlaklar bu arealın xa o chetinden, xada bu chetinden tapılıp dur. Shu-da bizin ata-babalarımızın asıl yurdunı Mesopatamiya-Altay aralıgının xaysı-da bolsa bir chetine degishli edip goyjak bolyan alımları ve tarıxchıları xalıs okıjılar bolsa, ondanam beter kın yagdaya du shya rler. Inxa, mısal u chin, 1937 -nji yılda Altayın Pazrık depesinden tapılan ini 80 santimetre, boyı-da 2 metre den bolan gadımı xalının go lleri, nagıshları xa zirki tu rkmen xalılarının go l-nagıshları bilen des-den gelip dur. Xenizem ol xalının azından 2 mu n 200-den govrak yashı bar. A.Bekmıradın gadımı Xıtay cheshmelerine salgılanıp getirya n degerli delillerine go ra, oguzların nesil bashısı Oguz xanın xem o mri Altay etraplarında go chene men zeya r. Shol bir vagtın o zu nde-de tu rkmen milletini millet xo kmu nde tapavutlandıran beyleki birna che mukaddeslikler bolsa, xa zirki Tu rkmenistanın territoriyası bilen berk baglanıshıklı. İne, mısal u chin, tu rkmenin go zu nin go reji yalı go rya n atını alıp go relin. Xa zirki do vu rde axal-teke atları adı bilen bu tin du nya de tanalyan xem-de arassa toxumı yitip baryan atlar gadımıetinde «tu rkmen atları», «nusay atları»,»parfiya atları», «asman atları» adı bilen a leme meshxur bolupdırlar. Shu erde
atlar bilen baglanıshıklı ene-de juda gen si bir xadısa bar, ol xem «Gorkut atanı» okap go rsen, onda oguzlar edil beyleki tu rki kovumlar yalı atın etini iymekden gaydanoklar, tolda-tomgudada yılkı o ldu rilya r. Emma xa zirki zaman tu rkmen milleti beyleki a xli tu rki kovumlardan tapavutlılıkda atın etini ienok.tu rkmenler bedev o lse, onı edil adam jaylan yalı jaylayarlar. Mısal u chin «Go roglı» eposında tu rkmenlerin at iyip oturan erinin u stu nden baraymarsın. Bu na ma nin alamatı? ~Menin pikirimche, bu xa zirki zaman tu rkmen milletinin millet xo kmu nde kemala gelshinin juda chılshırımlılıgını go rkezya r. Oguz taypalarının bitevilikde alanındakılardan oların ichinden xas son rak seljuklar adı bilen chıkanı xalkıet xa zirki zaman tu rkmenlerimize bir basganchak yakın go ru nya r. Oların da p-dessurları-da, edimgılımlaram, dilem, psixologiyası-da tu rkmen xalkının ve milletinin gutarnıklı emele gelmeginde xas go rnu kli rol oynana men zeya r. Emma na che gınansak-da, seljukların tarıxı bizin ılmımızda entek eterlik o vrenilenok, degdim-gachdım edilya r Tu rkmende «İt vepa, xeley bivepa» dien nakıl bar. Bu nakıl megerem, «tu rkmen ovcharkası» adını alan goyun iti bilen baglanshıklı do ra n bolsa gerek. chu nki kellesi gazan yalı a pet tu rkmen goyun itleri edil adam yalı akıllı, bu so zi adamdan o n n e maxluk xakında aytmak birxilem bolsa, onda-da olara payxaslam diesin gelip dur. İne, shol itlerin atababalarının vatanı-nın niredendigini gu man edya nimizmi? ~Eger-de Altaydır o ydya n bolsan ız yaln ıshyan ız. Ko ne Nusay galasında birna che yıl mundan o n arxeologiki gazuvagtarısh ishleri gechirilende, gulakları, guyrugı kesi-len, xa zirki tu rkmen goyun itlerine bir almanı iki bo len yalı men zesh itin toyundan yasalan shekiljigi chık-dı. Shol shekiljigin yashı iki mu n yıldanam gechya r. Ol bizin eramızdan ozalkı do vu rde yasalıpdır. Bulardan bashga-da mısal az da l. Shu topragın avtorxtan xalklarının go zellik xakındakı du shu nje-leri ku mu sh shay-seplerimizin gen si formalarında, nagıshlarında gizlenip galıpdır. Bizin ayal-gızlarımızın ey go rya n shay-seplerinin gadımı nusgaları Parfiya sungatının chun luklarına aralashyar, shondan go z bash alyar. Gadımı Mu nendepeden tapılan, bizin eramızın 88-V8 asırlarına degishli edilya n xuday ayalın xeykelinde onun lıbasının o n yu zi tamam apbasıdan bezelipdir. Ku mu sh apbası bezegini bizin gelin-gızlarımızın nichiksi ey gu rya nligini tu rkmen adı dakılanların ichinde bilmeya ni barmı na me? Tu rkmenlerin arasında musulman dini zorluk bilen ornashdırılan bolsa-da, bizin xalkımız xa zire-bu gu ne chenli o z otparaz ata-babalarının din-du shu njelerini shu etraplarda do ra n Zorastirizm dininin elementlerini saklap gelipdirler. Aya, Gu ne, oda chokunmak, edi yuvmak, «axır-charshembe», «agır charshembe», «gara-charshembe», chille, novruz bayramları, akar suva sejde etmek, gızların elinin cheper bolmagını dila p, ilkinji tiken taxyasını ya-da bashga bir ishini il o rma nka gara dan dansuvun boyuna barıp, akar suva akdırmak, ot, suv, el, yagmır yalı tebigı gu ychlerin o zlerine go s-go ni yu zlenmek ve bashga-da onlarcha, belki-de yu zlerche ovnuk-ushak elementler mun a shayatnamadır. Musulman dininin kada-kanunları bilen garıshıp-gatıshıp gidenligi u chin ka te oları yaln ıshsız yu ze chıkarmak kınlashyar. Onson am ıslam erli dinlerin yashayısha ukıplı elementlerini ussatlık bilen o zu ne sin dirmegin ve oları o zu ne xızmat etdirmegin xem xo tdesinden gelipdir. Bar, bu getirilen delillerem azmısh dielin. Eysem, tu rkmen ayal-gızlarını gon shı xalkların ayal-gızlarından, gatı gidiberse, bu tin du nya nin ayal-gızlarından tapavut etdirip duran zenan geyim-gejimlerine na me diyjek?ё Bizin ayal-gızlarımızın bichuvinde geyinya n uzın ko ynekli ve juda o zbolushlı lıbası bashga xalkı siz ne Gu ndogardan, ne-de Gu nbatardan taparsın ız. Din e bir yat kovumlar-xa da l, xat-da tu rki kovumların ichinden xem beyle golaylıgı tapaymak bashartmasa gerek. Gepin gerdishini gelende men tu rkmen xalk do redijiliginden barı-egı iki setir goshgını getirmekchi bolyarın` Go k ko ynegi dızından. Atlı etmez ızından. Eysem mun a na me diyjek?ё İne, gerek bolsa, bizin tu rki aslımız. An rık a kitdiginche ko ynegi ekarık chızganıp baryandır.bu na ma nin alamatı? To ta nden, kapıya u chin du zu len iki setirmi? Menin pikirmche, megerem. beyle da l bolsa gerek. Chu nki dızdan
ko ynek geymek, tu rki xalklarının ayal - gızlarına maxsus bolan eda xetdir. Shu ve beyleki sanalıp gechilen ve gechilmedik encheme degerli deliller xa zirki tu rkmen milletinin aslını go s-go ni gadımı tu rki kovumlar bilen bir taraplayın baglap goyjak bolyan gızgın kelleleri, ganı gızgın dızmachları az-kem sovashdırmalıdır., oylandırmalıdır. Tu rki medenietin son abaka juda agdıklık edengu yju ne, ta sirine garamazdan, bu etrapların gadımı medenieti, geyim-gejimi, antropologiyası, belli bir derejede xatda dilidir da p-dessurları-da saklanıp galıpdır. İn bir yo nekeyje go zlegler xem xa zirki zaman tu rkmen dilinde ariy-parfiya so zlerinin, elementlerinin udel agramının uludıgının u stu ni achyar. Bu mesele din e alımlar tarapından o zu nin du ypli o vrenilmegine garashyar. Eysem, antropologiyalımı tu rkmen xalkının gelip chıkıshı xakında na meleri xabar berya r? ~Eger-de shu topragın u stu nde gadımıetde yashan adamlar bu s-bu tin ek bolup giden bolsalar ya-da yurt ashan bolsalar, bu tayıgam ka bir alımların tassıklayshı yalı bashga bir xalk gelen bolsa, onda antropologiya ılmı bu xadısanın xo kman u stu ni achaymalı. Bu meselede shondan takık ılım xem ek. Chu nki antropologiya xich xili shu bxe el goymayan anık dern evleri gechirya r. Antropologlar gadımı mazarları agtarıp go ru p, birna che mu n yıl mundan o n jaylanan adamların su n klerini, kellechanagını o vrenya rler. Shrol netijeleri xa zirki yashap yo ren xalkın go reshijileri bilen den eshdirip go rmegin kın da ldigi du shnu kli bolsa gerek. Antropolog Orazmuxammet Babakov «Tu rkmen xalkının etnogenez problema bilen baglanıshıklı anttropologiki du zu mi»(ashgabat,»ilım» 1o66) atlı kitabında gin ishleyin ılmı barlagların esasında sheyle netija gelya r`»tu rkmenistanın xa zirki tu rkmen ilatı gin ish territoriyada yayravlı oturanlıgına ve gechmish tire-taypa bo lu nishiginin du rli-du rlidigine garamazdan, tutushlıgına alanın da gamogen, yagnı birmen zeshdir. Bu ilat evropeid tipine yagnı indoorta erden iz jınsının gu ndogar variantına ya-da L.O.Opaninin terminologiyasına go ra, zakaspiy jınsına degishli edilip bilner. Tu rkmenler o z kellechanagının gurlushına go ra, dolixotsefaldırlar (su yri kellelidirler) ve din e az-kem mongoloid garınjaları bardır(agzalan kitap, 60-61 sax.) Eysem aydalı, birna che yıl mundan oval xa zirki Tu rkmenistanın territoriyasında na xilira k xalk yashadıka? Bizin ea yamımızdan ozalkı 3y0-e66 -nji yıllarda, yagnı mundan iki mu n do rt yu z yıl chemesi on yashap gechen grek alımı Gippokrat Tu rkmenistanın xa zirki territoriyasında yashan xalkı skifler diyip atlandırıp, sheyle yazyar` «Shu erde su yri kelleliler (dolixotsefalar -A.B.) xakkında gu rru n bereyin. Kelle su n ki boyuncha olara men zeya n bashga xich bir xalk ekudur İlkibashda kella ni su yri kadda getirmek da p bolupdır, indi bu da p bolupdır. İndi bu da p tebigı xa siete gechipdir, shonun yalı-da, olar kimin kellesi xas su yri bolsa, onı asıllı adam xasaplayarlar. Oların bu da bi shulardan ıbarat` olar chaga du nya inip, xeniz onun su n kleri yumshajıkka, gatamaga kella ni elleri bilen dogrı kadda getirya rler. Chaganın kellesine sargı ya-da shon a men zesh zat dan ıp, onı dik o sma ge mejbur edya rler. Shonun netijesinde kella nin adatı forması yitip, ol su yru ligine o su p bashlayar.» Gadımı skiflerin gen tan galaymalı da bi yanı yakınlara chenli-de tu rkmenlerde yo rgu nli ekeni. Bu xakında A.İ.Yarxo vel.v.oshanin yazıpdırlar. Xut shu da be esaslanıp, L.V.Oshanin xa zirki zaman tu rkmenlerin skif-sarmatlardan gelip chıkanlarını o n e su rdi. Bu pikiri antropologlar V. V. Ginzburg, G. F. Debets, tarıxchılar S.P.Tolstov, K. V. Trever, A. Yu. Yakubovskiy dagılar xem goldayarlar. İ. İ. Yarxo yaglıkdan bashga-da tu rkmenlerin kella ni su yreltmek u chin o z yash chagalarının kellesine keche kaporını geydirendiklerini belleya r. Alımın tassıklamagına go ra, onı ayallar xem geyipdirler. Keche kaporı-munun o zi bagjıgı ılkımın ashagından danılyan keche gulakjındır. Belki, sheyle gulakjını erkek adamlar xem geendir. «Tapdın ba rde keche telpek tu rkmeni» diylen gep, shondan galandır? Emma alımlar bu da bin xemme tu rkmen taypalarında yo rgu nli bolmagını xem belleya rler. Meselem, Gazanjıklı emutlarda (ata baylar) beyle da p ek. Emma oların xem kelle su n ki edil beyleki tu rkmenlerin ki yalı su yri. munun o zi bolsa, xa zirki zaman tu rkmenlerin tebigı yagdayda dolixotsefal jınsa degishlidiklerinin subutlamasıdır. Shonun u chinem belli sovet antropolgi L. V. Oshanin kırk yıldan govrak vagta cheken barlaglardan son `»Xa zirki Orta Aziyanın togalak
kelleli ilatının arasında eke-ta k su yri kelleli xalk bar, olar xem tu rkmenler» dien ılmı netija gelya r. SORAGLAR VE YuMUShLAR` 1. Oguzlar, seljuklar xaysı asırda Tejen deryasının ashak akımlarına gelipdirler? Bu baradakı pikirler. 2. Shu gu nki tu rkmen diline shumer dilin ta siribarmı? 3. «Vaas»-na ma ni an ladyar? 4. Tu rkmenin beyleki a xli tu rki kovumlardan na xili tapavudı bar? 5. Antropologlar tu rkmen xalkının gelip chıkıshı barada na xili maglumat berya rler? PEYDALANMALI EDEBİYaTLAR` 1. Abulgazı Baxadır xan. Sejerim-terakime. Ashgabat-1991 y. 2. Babenov O. «Tu rkmen xalkının etnogenez problema bilen baglanıshıklı antropologiki du zu mi» Ashgabat «Ilım», 1977y. 3. Ak-Muxammet Velsaper «Tu rkmennama», Ashgabat, 1991 y. ARİYLER, PARFİYaLILAR, TU RKMENLER. Sapagın meyilnaması 1. Ariylerin tu rkmen medenietine ta siri. 2. Garajaoglanın «Arı tu rkmen aslımız» diymeginin seba bi. 3. Arı dilinin nemets, in lis, tu rkmen dillerine ta siri. 4. «Man» so zu nin ko pmalılıgı. Dayanch du shu njeler` Arı medenietinin gadımılıgı onun ta sirinin uzaklara yayramagı. Tu rkmen diline, medenietine ta siri. «Men» so zu nin tu rkmen ve bashga dillerde birna che so zleri do retmegi. Arı medenieti in gadımı, in chun ve bay medenietlerin biridir, onun ta siri-de juda uzaklara yayrapdır. Onun bir cheti Xindistan, beylesi Britaniya, demirgazıgı Finlyandiya, gu nortası-ea ran. Shu ımgır territoriyanın ichinde gadımı ariy medenietine degishli du rlidu rli elementleri tapıp bolyar. İn esası-da dil elementidir. Tu rkmen diline` tu rkmen medenietine onun etiren ta siri bolsa, megerem xich birinin kiden artık bolmasa, kem da ldir. Xa zirki za-man tu rkmen milleti bilen gadımı ariy xalkının arasında ko pri kimin birleshdiriji bolup xızmat edenlerem parfiya xalklarıdır. Ariylerin medenieti, dili ilki xa parfiyalılara sin ipdir, ondanam-xa zirki tu rkmen milletine gechipdir. Eri gelende aytsan, onda «tu rkmen» etnonimini do reden ariy xalkının o zi bolman, eysem onun dili bolmagı-da mu mkindir. Oların do reden medenietinin, dilinin o mri xalkın o z o mru nden uzak bolupdır.bu dilin encheme so zleri xa zirki zaman tu rkmen dilinde aktiv ulanılyar. İn ba rkisi` arassa arlamak (yuvmak manısında), arlık dien yalı so zlerde shol gadımı dilden gelip eten «ar» du yp so zi saklanıp galıpdır. Garajaoglanın «Arı tu rkmendir aslımız» diymegine bolsa, menin pikirimche, din e tu rkmenler, yagnı ariymedenietini go s-go ni dien yalı o zu ne sin diren millet beylekilerden tapavutlılıkda xas ıgtıbarlı du shu nip biler. Milletin adını, an ladyan «arı» so zu nin du yp manısı, menin pikirimche, «arassa» diymekdir. Emma bu temanı ko p yıllardan ba ri o zbashdak o vrenip tu rkmen xudojnigi Suvlı Yaranovın ınamına go ra, «Ariya» diymek, «Gu neshli yurt» diymegi an ladyar. Ariylerin gadımı simvolı bolsa, (sheyle simvollar gadımı Marıda gazuv ishleri gechirilende tapıldı), gu n sho xlesinin tu keniksizdigini an ladyan alamatdır. Ariylerin aslı vatanından aralarının juda achıklıgına garamazdan, nemets ve in lis dillerinde-de bu dilin ta siri gu ychli duyulyar. Mısal u chin, in lis dillerinde-de edil ariy dilinda ki yalı «man» so zi bar. Onun birinji manısı «adam», ikinjisi «erkek adam» in lische zenana «Vuman» diyilya r. Bu-da tu rkmenlerin ka xalatda «ayal adam» diyishleri yalı bir
zatdır. Nemets dilinde «manı» so zi «erkek adam», «adam» dien manıları an ladyar. Bu erden tu rkmen dilinda ki «man», «men» so zlerinin nemets ve in lis dilinda ki degishli manını an ladyan so zler bilen xayran galdırıjı yakınlıgın ya-da xat-da go s-go ni gabat gelip durshunı seljermek kın da ldir. Bu gabat gelmegi xich bir ja xtden to ta nlikdir o ytmek bolmaz. Chu nki ol bir ya iki so z bilen cha klenmeya r. mısal u chin tu rkmen dilinda ki ene bir so ze seredip go relin. Bizde «Gurt geldi-gut geldi» dien nakıl bar. «Gut»-bagt, xayır diymekdir. Mun a go z etirmek u chin shunun yalı so zleri yatlalın. «Gutlı bolsunё»,»gutlı mu ba rek bolsunё».gutlı dien adam adı xem shundan gelip chıkan. «GutlayarınЁ».Shu erde X8 asırda yashap gechen Orta Aziyalı shaxır ve alım Yusup Xas Xajıp Balasugınının «Kutadgu bilig» eserini-de yatlatmak artıkmachlık etmez. Chu nki onun manısı «Bagt berya n bilim» diymekdir. «Gut» dien du yp so zden nemets xem-de in lis dillerinde emele gelya n so zleri dern emek gızıklıdır. Mısal u chin nemets dilinde «Guten tag» so zi bar. Ol`»Gu ndizin iz xayırlı bolsun» diymekdir. «Tag»-gu ndiz. Guten-»govı», «yagshı», «xayırlı» manılarını berya r. Edil shu manıdakı encheme goshma so zlerin du zu mine girmek bilen «gut» du yp so zi nemets dilinde «govı», «yagshı», «ajap», «govı axval», «yagshı xıyal», «ıgshı pikir», «xayır», «xayırlı» yalı so zlerin giden bir xatarını emele getirya r. Eri gelende aytsan, bizin yurdumızda satılyan in populyar nemets jurnalının adı-da «Guten tagdır». İn lis dilinde bu du yp so zden emele gelya n ko psanlı du shu njelerin manısı-da, aydılıshı-da nemets ve tu rkmen dilinda ki degishli so zlere juda yakındır. «GUUd»-in lis dilinde-de «govı», «yagshı», «mılayım», «xayırlı» manını berya r. Bu dilde-de birek-birege dushulanda yagshı niet etmek, salamlashmak, xat-da ayrılıshanında xem xut shu «guud» yagnı «gut» du yp so zu nin gatnashmagında emele gelen so zlerin u sti bilen an ladılyar. Mısal u chin, «guudmoonin»-ertirin iz xayırlı bolsun. «Good aftanuun»-gu ndizin iz xayırlı bolsun, «Guud ivnin»-agshamın ız xayırlı bolsun. «Guud bay»-xosh sag-salamat bolun. Bu iki dilda ki kovumdash so zlerinin xatarını entegem artdırsa bolardı. Yo ne, megerem, shu mısallaram eterlik bolsa gerek. Emma ınxa, pars dilinde «man» so zi gen si mana ee bolupdır, ol agram o lcheg biriligini an ladyar. Belki, bu-da yo ne ere da ldir. Gu yji ulanmak u chin ulanılyan «bir at gu yji» dien du shu nje yalı, gadımıetde bir adamının agramı, belki, agram o lcheg birligi bolup xızmat edendir? `Shu manıda-da ol pars dilinde saklanıp galandır? Gelin indi du nya belli gadımı latın dili bilen tu rkmen dilinin arasındakı baglanıshıga seredip gechelin. Bu dilin u sti bilen encheme Evropa ve xat-da ko psanlı du nya dillerine yayran ve xemmeler tarapından den ulanılyan ka bir so zleri alıp go renin de oylananını duyman galyarsın. Aydalı, «akva»(latıncha «suv»diymek) bu so zden emele gelen encheme yo rgu nli so zler bar`»akvalang», «akvatoriya», «akveduk» ve bashgalar. Emma tu rkmen dilinda ki «akaba» so zu nde juda yakın yazılyan «akua» so zu nde latın dilinde du shu ndirish ek. Tu rkmen dilinde «akaba»-munun o zi yap, «akar» diymekdir. Umuman akyan zat, akmak protsesi bilen baglanıshıklı emele gelen du shu nje. Diymek, menin pikirimche, «akva» dien latın so zi «ak» dien ariy du yp so zu nden alnan bolmalı. «Arkus» dien latın so zu ne-de shol dilin o zu nde du shu ndirish tapmak kın. On a derek xa zirki zaman tu rkmen dilinde velin, onun asıl manısına du shu nmek o dien kın da l. «Adamın arkası», «arkalı», «eshegarka» (tamkepba nin u stu ne ko plench eshegarka edilya r) yalı so zleri yatlasan onda «arkus» dien latın so zu nin xem ozal-ebedinde ariy so zi bolanlıgını gu man etmek mu mkin. Ariylerin dilide, medenieti-de, go rshu miz yalı bu s-bu tin ek bolup shgitma n, xa zirki zaman tu rkmen diline, medenietine kem-ka sleyin gechipdir. Shonun u chinem ol so zlerin manısı bize du shnu kli. İn lis dilinda ki bu tin du nya meshxur «jentelmen», «supermen»,biznesmen yalı so zler bilen tu rkmen dilinda ki «edermen», «gaxrıman», «atarman», «chaparman» so zlerini den eshdirip go ru n, eysem olar to ta nden biri-birine chalım edya rmika? Menin pikirimche beyle da l, bu erde xich xili to ta nlik ek. Bu so zleri in lis dilinde-de, tu rkmen dilinde-de
«adam», «erkek adam» manısını an ladyar, «edermen»-edenli adam, «atarman»- atıjı, mergen adam, «chaparman»-chapıjı urushgan adam. Eysem, «gaxrıman» so zu ni alıp go relin. Ol na ma ni an ladyarka? Menin pikirimche «gaxarlı adam» dien iki so zden emele gelip, ol son ra govı xa sieti an ladyan u chu nji bir du shu nja ni do redipdir. Beyle xadısa ka n dilde dushyar. «Gaxar» so zu nin o zi-de mıdama yaramaz manını an ladıp duranok. Mısal u chin` «Gaxarı bolmadıgın gayratı bolmaz» dien tu rkmen nakılında ol eyya m govı manıda gelya r. «Gaxar» so zu nin «gaxr» go rnu shinde yazılıshına, aydılıshına biz klassıkı edebiyatımızda ka n dushyarıs, «Go roglı eposından mısal` Agladar men, gu ldirer men, Mertligimi bildirer men, Gaxrım gelse, o ldu rer men, Aglama, O vez aglama. Sheylelikde, «gaxr» so zi ızına «man» so zu nin goshulmagı bilen juda govı adam sıpatını an ladyan «gaxrıman» so zu ni emele getirya r. Umuman, ızına «adam» dien manıda «man», «men» so zlerinin goshulmagından emele gelen so zler tu rkmen dilinde sanap chıkardan juda-juda ko pdu r. Ol goshma so z emele getirishin in bir o ndu mli go rnu shi diysegem yaln ısh bolmasa gerek. Mısal u chin`xarazman-xarazchı adam, gulman-xızmatka r adam, danıshman-gu rru n chi adam, padısıgır bakyan adam, shadıman-shadıyan, va shi adam, «gorman»-go r gazyan adam, tu rkmentu rk adam. İne, sheylelikde yadu-yakın birentek dillerden go zlenen «tu rkmen» so zu nin manısı o z ene dilimizin ichinden chıkyar. Tu rkmen dilinin yitmegi du nya medenietine xich xachan o vezini dolup bolmajak urgı bolardı. Chu nki bu dilin, bu medenietin ichinde geljekde edilmeli xalkara a xmietli achıshların, belki, onlarchası, belki yu zlerchesi gizlenip yatandır. Men bu makalanı din e xoshnietli okıjı u chin pikir alıshmak maksadı bilen yazdım. Gadımı topragımızda Gu ne jızırdap yatan Nusayın, Mashadı, Misserianın, Altındepa nin, Margushın ve beyleki onlarcha antiki yadıga rliklerin sesiz xem gussalı soraglarına o zu mche jogap agtardım. Shoları bina eden adamların ganı bizin damarlarımızda aylanyarmı? ya-da ek?biz kim? Bu meselede entekler son kı nokadın goylup bilinmezligi ayıp da ldir, chu nki tu rkmenin tarıxı indi yazılmalı. CORAGLAR VE YuMUShLAR` 1. Ariy medenieti nirelerde yayrapdır? 2. «Arı» na me diymegi an ladyar? 3. Ariy dili nemets, in lis dillerine ta sir edipmi? 4. Onun tu rkmen diline ta siri na xili? PEYDALANMALI EDEBİYaTLAR` 1. Ak-Muxammet Velsapar.»Tu rkmennama», 1991 y. 2. Sejerei terakime (Tu rkmenlerin nesil daragtı) 3. Tu rkmenistanın tarıxı. «Ashgabat», 2001 y. PATIShA RUSSİYaSININ ORTA AZİYaNI BASIP ALISh TARIXINDAN Sapagın meyilnaması 1. Rus patıshalıgının Orta Aziya go z gızdırıp bashlamagı. 2. Orta Aziyanın basıp alınıshı baradakı eserler. 3. Ganxor generalların xalasga r xo kmu nde berilmegi. Mixail Popovın Ak patısha - Ak general ocherkini xemem rus xudojnigi V. Vereshaginin Orenburgdan Dashkende chenli atlı ёl yazgılarından bo leklerin bashlangıjı
xo kmu nde berlen kichen ra k girishi okap, menin kalbıma agır cho ku ndi cho kdi. Seba bi shol materiallarda o ch alıjı patısha Russiyanın kolonial sıyasatını durmusha gechiriji general Skoblevi, bu sıyasatı an rıyanı bilen vasp ediji xudoj-nik V.Vereshagini Gayduvsızlar, asıllı, kalbı belent adamlar, xakıkı rus intelligentlerinin nusgası edip go rkezma ge sınanıshılyar. Beyle etmek xakıkat-dan dash du shmekdir. A. F. Dostoevskiy Xakıkat bolsa, Russiyadan xem beyikdir diyip yazıpdır axırın. Men bu iki shaxsıetin M. Popovın nazarından sıpıp galan ka bir erlerine du shu ndirish bermekchi. Orta Aziyanın tarıxına bu iki shaxsıetin goshan goshandı man a o ra n on at ma lim. Seba bi men, indi ko p yıldan ba ri oların bitiren ishlerini o vrenip gelya -rin. Vereshagine bagıshlap goshgı xem yazdım. Ol ep-esli gısgaldılıp chap xem edil-di. Skoblev barada, ayratın xem, Vereshagin xakında makala yazmalı da l dien pikir-den men gara chınım bilen dashda. Men din e xakıkatın baydan yalı ёkarı go terilme-ginin tarapdarı. Gu n-gu nden xakıkatı ёyyan makalaların ko pelip gidip baryandıgı meni ınja-lıkdan gachıryar.mısal ida p dasha gidip oturmak gerek da l. V. Pikulın Xıva, derve-za n i ach xekayası, A. Gorbatovskinin ve Yu. Semёnovın Eke ok atılmazdan povesti, Yu. Kuznetsovın general Skobelevin Go kdepe galasını basıp almagına bagıshlanan balladası yalı eserlerde beyik do vlet shovinistik ideyası vagız-nesixat edilya r, Orta Aziya xalıklarının vatanchılık duyguları kemsidilya r, milli gaxrımanlara dil etirilya r. Gazagıstan yazıjılar soyuzının plenumına dokladında belli gazak yazıjısı Oljas Su leymenov shuları aytdıu Orta Aziyanın Russiya birleshdirilmeginin prog-ressiv tarapları barada gu rru n edip, onun koloniyalashdırılmagı yalı negativ tarapları barada bolsa dımmak ka bir romanlar u chin norma o vru len yalı bir zat boldı. Orta Aziyanın patısha Russiyası tarapından koloniyalashdırılandıgı a xli aydın lıg ı bilen ulı ile etirilmese, atalarımızın aydımlarına sin ip galan gech-mishda ki ekirilishimiz yalı sho xlelendirilmese. Dostluk, birek-birege du shu nishmek yalı zatlara derek, milli davalar dovam eder. Biz sagdın pikirli adamlar, shonun u chin-de bolup gechen ol vakalara rus xal-kının du ybu nden gu na ka r da ldigine ınanyarıs. Belanın ko ru gi shol do vu rin dolan-dırıjı toparında. Skobelev yalılarada. Men shu erde ajayıp rus demokratı A. İ. Gertsenin so zlerini yatlamagı mu vessa bildimu Rus xalkı bilen rus xo ku metini tapa-vutlandırıp bilmeya nler xich zada du shu nmeya rler. M. Popov Orta Aziya xalklaranın azatlıgını bogunjı, ganxor Skobelevi milli gaxrımanın derejesine etirmekden xem gaytmayar. Son kı vagtlarda patısha Russiyasının beyik do vlet sıyasatının tarapını chalıp chıkısh edya nler artıp ugradı. Olar Tu rku stanı ruslar basıp alandan son bu erde xakıkı progres bashlandı diyip tekrarlayarlar. Tu rku stanı basıp alanda bu u lka progresi, o su shi getirmegi patısha Russiyası o z o n u nde maksat edip goydımıka dien sovala gelin jogap tapmaga sınanıshalın. Orta Aziya xalklarının medenietinin umumıadamzat o su shine na xili goshant-lar goshandıgı xemma ma limdir. Bu u lka du nya tsivilizatsiyasının sallanchagının u vrelen erlerinin biri xo kmu nde garayarlar. U lke bu du nya Al Farabı, Al Fergnaı, Al Xorezmi, Biruni, Ulugbek, İbn Sina, Novayı, Jamı, Babur ve bashga-da birgiden beyik akıldarları berdi, onda-da juda ir do vu rde xem da l, patıshanın basıp almazının o n yanındakı gechmishde beripdi. Bu toprak ılmı, medenieti, sungatı, edebiyatı, o zbolushlılıgı bilen bu s-bu tin tapavutlanyardı. Shonun U chinem biz barıp, a 897-nji yılda gechirilen ilat yazuvının jemine degerli jogap bermelidiris. Shol yazuva layıklıkda, ta jiklerin 99,o, gırgızların 99,n tu rkmenlerin 99,3 o zbeklerin 98,n, gazakların 97,9 protsenti sovatsız ekeni. Emma shu maglumatların xakıkatda na ma ni an ladyandıgı xa li a zire chenli xich bir erde yan zıdılanok. Aslında, olar sovatsızlıgı da l-de, shol vagtkı rus-tuzem mekdeplerinde erli milletlerin chagalarının na chera gine sovat berilya ndigini an ladyar eken. Ko ne mekdeplerde, medreselerde okayan oglanlar, o yde sovat o vredilya n gızlar bolsa du ybu nden xasaba alınmandır. Emmma ilat yazuvı gechirilen shol yılda Samarkantda bir sanı rus-tuzem mekdebi,
2a medrese bilen 83 mekdep bar eken. Tarıxı cheshmelerin shayalık etmegine go ra Buxarada yu zden-de govrak medrese xereket edipdir. Terbiechilik xabarı jurnalının beren maglumatında a 900-njı yılda yagday sheyleu Orta Aziyada, Gazagıstanda sovatsızlıgı ёk etmek u chin n u 00 yıl gerek. (Bu barada Yashlık jurnalı a 987-nji yıldakı 7-nji sanında yazıpdı). Emma Fan va durmush jurnalının golayda chap eden maglumatına seretsen bolsa, shol do vru n ilatının yarsına golayı sovatlı eken. Shu maglumatları Russiyadakı sovatsızlık bilen den a p go rmek gızıklı bolsa gerek. Tatar alımlarının shayatlık etmegine go ra, tu rku stan basılıp alnandan son bu u lkede sovatılık o sma ndir-de gaytam ıza tesipdir. Biz elli yıllap tuzemetsleri o su shden, mekdepden, rus durmushından bir gırada sakladık diyip, Tu rku stanın shol vagtkı general-gubernatorı N. A. Kuropatkin gu ndeligine bella pdir. Eri, bu fakt sizde na xili duygını oyaryar? İlatn din e bir 0, 17 protsentine bilim bermegi basharan rus-tuzem mekdeplerinden bashga zadın bolmandıgını bilibem, Russiya, Orta Aziya sovatlılık getirdi diyya nler gel-gel vıjdanlı adamlar bolmalımıka? O n ra k rus yazıjılarının toparı Frunzevets gazetinde sheyle beyannamanı chap etdirip, o zbolushlı bir diplomatik go chu m etjek boldıu Russiyanın Orta Aziya gelmegine kim na me diyse-de, ruslar u lka ni u ch sanı xovplı keselden gutardıu gul so vdasından, xalkın agdık bo legini sovatsızlıkdan, ayalları mal derejesine chenli peseltmekden. Ёkarda agzap gechishimiz yalı, kolonializmin goyan mirasını xakıkatdan o chu rer yalı da l. Xa li-bu gu ne chenli yazıjıların an ında monarxchılık ideyaların yashap gelmegi, patıshanın Tu rku standakı sıyasatını chem gelen xakıkat bilen ya-da xakıkı da l zatlar bilen aklajak bolmaklık beyik do vlet shovinizminin alamatları da lmi eysem? Kolonializmin xızmatlarını ёyup go rkezjek bolyanlara mende soval do reya ru o zbek zenanlarına azatlıgın na meler berendigi barada aydanlarında rus yazıjıları o z o n lerinde xasabat beri berdimika? Ayalların durmush shertleri birjigem u ytgemedi, gaytam olar pagta plantatsiyalarının guluna o vru ldiler-a. İmperiyanın govı maksatlarının bardıgına entegem ınanıp yo ren yazıjılar u chin sheyle bir ta sin dokumental faktı getirmekchi. Tu rku stan xarbı okrugının goshun komendantının ko mekchisinin gu ndogarı o vrenijiler jemgıetinin Dashkent bo lu minin chlenlerine iberen jogabında sheyle setirler baru sizin gu ndogarı o vrenish jemgıeti baradakı ishlerin izi okap, onun Alıxezretlerinin a xli meseleler bilen razıdıgını, yo ne esası punktun u nsden sıpandıgını xabar bermeklerini tabshırdım. Jemgıet Gu ndogarı Gu ndogra ya ılım u chin o vrenmeli da l-de, xalkların Russiya bilen gatıshıp, oruslashıp gitmegi u chin o vrenmelidir. Basılıp alnan Tu rku stanı Russiyanın o su sh ёlı bilen a kitjekdigi ya a kitmejekdigi o z-o zu nden du shu nikli bolsa gerek. Gelin, indi bolsa, M. Popov tarapından o vlu p arsha chıkarılan Skobelevin shaxsıetine dolanalın. Skobelevi milli gaxrıman derejesine maxabatlandıryan eserlere yu zlenip, Oljas Su leymenov sheyle diydiu Ol xakda revolyutsiyadan o n ki Russiyada ka n gezek yazıldı, ak emigratsiya maxlında-da yazılıpdı. Gu rru n Orta Aziya meselelerine sırıganda xa zir xem dasharı yurtlarda ol xakında yatlanıp gechilya r. Nikolay Knoringin Parijde neshir edilen Skobelevin ıkbalı xakdakı ulı go vru mli kitabında xakıka xas yakın maglumatlar agdıklık edya r. Gen galaymalı, emigrantın yazan kitabında shol do vu rki vakalara xas obektiv, xemmetaraplayın, tarıxa edil dialektik, marksistik chemeleshish yalı beyan edilipdir. Emma shu temadan sovet avtorlarının yazan kitapları velin yan kı eserden xas ka n asgındır. General Skobelev ajayıp serkerdedir, ol o zu ne chekiji shaxsıetdir. Slavyanlar du nya agalık etmelidirler, slavyanlara bolsa Russiya xo ku m bolmalıdır dien shıgarın xem avtorıdır. Onun maksadı Angliyanın gu ndogar koloniyalarını, ilki bilenem Xindistanı basıp almakdır. Orta Aziya, Eyrana, Ovganıstana girmek u chin platstarm xo kmu nde go z o n u nde tutulıpdır. Patısha Aleksandr 88 bu avantyuristik planı goldapdır. Tu rkmenistanı, Man gıshlagı gana gark etmek bilen, general o z programmasının birinji punktını ussatlarcha erine etirdi.
Aleksandr 88 o ldu rilmegi seba pli onun indiki xarbı xereketlerinin o n u ne bo vet basılar. Patıshanın o lu mi Russiyanı Angliya bilen urushmakdan xalas etdi. Aleksandr 888 bolsa, Skobelevin planlarını ret etdi. Generalın karerası-nın gu ni yashdı. Bu figura gu rru n siz tragik bolup, yazıjların u nsu ni chekerlikdir. Emma gene-ralın shaxsı ıkbalı barada go zyash do ku p oturman, onun jemgıetchilik ishinin beyleki tarapını xem go zden salmalı da ldir. Yagnı onı progressiv Russiya yazgaryardı ve na letleya rdi. Moskvanın meshanchılıq toparında, barıpyatan reaktsion adamların arasında Skobelevin diysen meshxur bolmagı bizi aldap bilmez. Proletar Peterburg, o n debarıjı intelligentsiya Skobelevi ıkrar etmeya rdi. Ёrmagı vasp edip, Kuchumı maxabatlandırıp, Skobelev, Perovskiy barada oda yazıp, generallar Kolpakovskiy, Kaufman dagının govı xereketleri xakda jedelle-ship biz jezaberijiler tarapından yakılıp-yandırılan, basgılanan mu n lerche obala-rı unudıp bashladık. Patısha goshunlarına garshı so veship, mertlerche o len xanların, garamayakların gaxrımanchılıgını go rmezlige salyan yazıjılar chun tarıxı protseslere du shu nmeya rler. Gechmish na let sin en gechmish adamların kalbında, kartaların gatlarında mesgen tutup yatır axırın. Ol ta ze nesillere o zu nin ko ne cha gesi bilen gelip etya r. Oları bize patısha daxıllı sheyle xem shol vagtkı generalların atlarını go terya n xa zirki obalar, sha xerler yatladıp dur. Tankıdı govshak, alımları go mu k illerde olar shol o n ku si yalı juda go zeilginch Mixail Dmitrievich Skobelev (1843-1882) kakasının ve atasının ёlı bilen gidip, o mru ni xarbı karera bagıshladı. Peterburgda doguldı. İlkibashda o yde bi-lim aldı, son ra Parijde Dezideriya Jirardenin shaxsı pansionında terbielendi. 1861-nji yılda Peterburg universitetine okuva girdi. Edil bir aydan son bolsa bidu zgu nchiliklere gatnashandıgı u chin okuvdan chıkarıldı. Shondan son ol kavaler-gand polkunda yunker bolyar. 1863-nji yılda kornetlige gechya r. Shol yıl samoderja -viya garshı polyak xalkının gozgalan ı bashlanyar. Gan ısını ku ysa n Skobelev derrev kakasının gulluk edya n eri bolan Polsha ёla du shya r. Ёlda ol gozgalan ı basıp yatır-maga baryan goshuna goshulıshyar. Gozgalan chılardan reximsiz, sovukganlı o ch alyar, gan do kmegi o vrenya r. Din e shondan son Skobelev za xmet rugsadından dolanıp gelya r ve Grodnodakı xarbı bo lu me iberilya r. M. Popov o z gaxrımanın Polshadakı edermenliklerini o vu p, polyak xal-kının o z garashsızlıgı ugrundakı go reshini goldap, eke agız so z aydanok. Patısha Russiyasının polyak xalkını gana gark edishi barada avtor dil yarmagı xalamandır. Skobelevden tapavutlılıkda gozgalan chıların tarapında go reshen ınsabı pa k rus adamlarının yu zlerchesinin bolandıgı bize tarıxdan ma limdir. Bash shtabın Akademiyasını tamamlandan son Skobelev Orta Aziya iberilme-gini sorayar. Emma Tu rku standa yash shtab-rotmistrin ajayıp karerasının geljegine atanak chekjek bir vaka bolup gechya r. Gaxrımanın bu shovsuzlıgı M. Popovın nazarına ilma ndigi u chin men jikme-jik durup gechmekchi. 1868-nji yılın 1-nji mayında bashga bir basıbalıjı-general fon Kaufman Samarkandı gazaplı top okuna tutup, basıp aldı. Bir aydan son rus goshunları galadan chıkıp Ketdegorrgana tarap ugradı. Shol gije sha xerde gozgalan turdı. Bu xabar basıbalıjılara din e 3-nji iyunda etya r. Shol vg olar Zirebulagın yanında buxaralılara garshı yiti so vesh alıp baryardılar. Fon Kaufman gabava du shmekden gorkup, aygıtlı so veshdi ve buxara emirlerinin goshunını en ip, Samarkanda gaytadan do ku ldi. 8-nji iyunda gechirimlilik edilmegini xayısh edip, Samarkandın yashuluları Kaufmanın o n u nden chıkdılar. To vellachıları kovdular. Kaufman sha xeri top okuna tutmagı, otlama-gı buyurdı. 9-njı iyunda sha xerde gırgınchılık bashlandı. Ol 3 gu ne chekdi. Sud edilmezden ve dern ev gechirilmezden yu zlerche adam duran erinde atıldı. Xalk xereketinin geriminin gin elmeginden gorkan Zerevshan okrugının generalgubernatorı Abramov fon Kaufmandan gıssaglı ko mek soradı. İne, shu maksatlar u chin xem Samarkanda shtab-rot-mistr Skobelev chagırıldı. Fon Kaufmanın razılıgı esasında general Abramov Skobelevin ёlbash-chılıgında jeza beriji otryadı gıssaglı du zya r.
Jeza beriji otryad gozgalan chılar bilen ilkinji gezek Ketdegorganın golayındakı Charshenbe gıshlagının sebitlerinde garpıshyar. Jeza berijiler ko p yitgi chekya rler. Tu rku standa xojayınsı-rashıp yo ren rus xarbı adamlarının arasında bu en lish ulı na razılık do redya r. Olar bu masgara-chıchıklı en lishin gu na ka rlerini pugta jezalandırmagı talap edya rler. Shol seba pli-de, fon Kaufman yo rite dokladnoy tayyarlar yalı do vlet komissiyasını do retma ge mejbur bolyar. Din e kakası-nın patısha yakın adam bolandıgı Skobelevi shol jezadan xalas edya r. Skobelevin terjimexalchısı bolmaga dalash edya n Popov so veshde taplanan, saylama kazak otryadlarına sho xratlı serkerde bashtutanlık eden xem bolsa, onun masgarachılıklı en lishi barada kelam agız so z aydanok. Xakıkatda bolsa, olar xich xili xarbı tayyarlıgı bolmadık batır o zbek yigi-dinin ulı bolmadık otryadı tarapından derbi-dagın edilipdi. İne, xut shu masgarachılıklı en lishi u chin Skobelev bu tin o mru ne gılıjını gana boyap, chaga diyma n, goja diyma n gırıp, tu rku stanlılardan ar alıpdır. Ganxorlık, adam o ldu rmek onun u chin adatı bir zada o vru lipdir. Shtab rotmistr, Beyik Rus imperiyasının ofitserinin abrayını ere do ken adamı Tu rku standa barı-ёgı bir yıl xem gulluk etma nka Kavkaza gechirya rler. Merkezi Krasnovodskide erleshen Zakaspi xarbı bo lu mine gelen Skobelev tu rkmen tirelerinin erlerini basıp almaga tayyarlık go ru p bashladı. Skobelev bu ere gelen do vru nde eyya m Xıva yo rishe tayyarlanılyardı. Russiyanın achgo z eli Xıvanın depesinde aylanyardı. Din e baxana gerekdi. Axırson ı goshun Xıva tarap ёla du shdi. M. Popov tarıxı cheshmeleri chun o vrenma ndigi u chin birgiden na takıklıklar goyberipdir. Bu esasan-da Xıva, Kokant, Go kdepe vakaları babatda sheyledir. Ol sheyle yazyaru Ol ere shol bir vagtın o zu nde general-gubernator fon Kaufmanın ёlbashchılıgında Dashkentden, general-leytenant N. A. Verёvkinin bashtutanlıgında Man gıshlakdan ve Orenburgdan iki otryad ugrayar. Emma Brokgauz-Efronın entsiklopedik so zlu ginin 73-nji tomunın a 83-nji saxıpasında sheyle yazılıpdyarn a 873-nji yılda fon Kaufmanın umumı ёlbashchılıgda do rt otryad du zu lipdiru Tu rku stan, Krasnovodsk Man gıshlak ve Orenburg a 3 mu n adam, 2u 00 at, 200000 du e fevralın axırlarında martın bashlarında xatar tutup, Jızakdan, Kazalinskiden, Kaspi den zinin kenarlarfından gaydıpdı.otryadlardan din e Krasnovodskinin ki gelma ndir. Gelen otryadlar birleship, mayın axırlarında Xıva golaylapdırlar. M. Popovın ocherkinde xamala Xıva, Go kdepe, parxı ёk, nirede bolsa-da, bigu na ruslara garshı erli xalk ok atyarmısh. Xamana gu rru n ekskursiya gelen adamlar barada gidya n yalı. Eysem oları gu ler yu z bilen garshı almalımıka? Son ra M. Popov Skobelevin ve beyleki basıbalıjıların gaxrımanchılıgını suratlandıryar. Sha xerin urushsız boyun egdirilmeginden na razı Skobelev Xıva dervezelerinin birini top okı bilen yarmagı buyurdı. Mu n adamlık goshun bilen dervezeden ku rsa p giren general iki tarapdan xem ep-esli yitginin bolmagına seba p boldı. Bu gan do ku shligi eshiden fon Kaufman diysen gaxarlandı. Yo ne on a jeza berip bilmedi, ganxor bu gezegem suvdan gurı chıkdı. Patısha Aleksandr 888 o z so ygu li ofitserini altın gılıch bilen xemem mukaddes Georgiy xajının n -nji, 3-nji derejeleri bilen sılagladı, Gılıch go vxer bilen xashamlanandı. Gılıch xem, xach xem, paraxat oturan xıvalıların, yo nekey rus esgerlerinin ganına boyalandı. Skobelevin gana suvsandıgı, o ra n reximsizdigi Kokant basılıp alnanda xemem Polatxanın ёlbashchılıgındakı xalk gozgalan ı basılıp yatırılanda ayratın yu ze chıkdı. M. Popov edil o n ku leri yalı, Skobelevin reximsizligini serkerda nin esası du zgu ni, batır xem aygıtlı xereketleri xo kmu nde go rkezma ge chalıshyar. Z. A. Kastelskaya Tu rku stan u lkesinin tarıxından dien kitabında, ine, shuları yazyaru Skobelevin goshunı jeza beriji otryadın bashda durmagında gozgalan chılara toplardan ot achdı, oları ıza chekilma ge mejbur etdi. Skobelev Andijanı oda yakdı. Shonda paraxat oturan 20 mu n adamın janını ja xenneme iberdi. Garaderyanın kenarlarında oturan obaları ёk etdi.