2013 TAŞKIN RİSKİ ÖN DEĞERLENDİRMESİ TASLAK RAPORU Su Yönetimi Genel Müdürlüğü 22.07.2013
İçindekiler 1. GİRİŞ... 1 1.1 TAŞKIN DIREKTIFI UYGULAMA AŞAMALARI... 1 1.2 PİLOT HAVZADAKİ TAŞKIN RİSKİ ÖN DEĞERLENDIRMESİ... 2 1.2.1 Tarihi taşkınlara ilişkin bilgilerin toplanması;... 2 1.2.2 Ciddi Tarihi Taşkınların Belirlenmesi... 2 1.2.3 Tarihi taşkın alanlarının haritalanması (CBS)... 2 1.2.4 Gelecekte taşkın olması muhtemel alanların belirlenmesi (CBS)... 2 1.2.5 Potansiyel ciddi ölçüde taşkın riski taşıyan alanların belirlenmesi (APSFR)... 3 1.3 CİDDİ TARİHİ TAŞKINLARIN SEÇİLMESİ İÇİN METODOLOJİ... 3 1.4 CİDDİ TARİHİ TAŞKINLARIN BELİRLENMESİ İÇİN KRITERLER... 3 2. TAŞKIN RİSKİ YÖNETİMİNİN GENEL ÇERÇEVESİ... 5 2.1 GİRİŞ... 5 TAŞKIN RİSK YÖNETİMİ, TAŞKIN TEHLİKE HARİTALARINA VE TAŞKIN RİSK HARİTALARINA GÖRE TAŞKIN RİSKİ ALTINDA OLAN ALANLARDA RİSKİN YÖNETİLMESİ İÇİN UYGUN HEDEFLERİN VE BU HEDEFLERE ULAŞILMASI İÇİN ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLERİN BELİRLENMESİ İLE MÜMKÜNDÜR.... 5 2.2 TAŞKIN HUSUSUNDA YASAL MEVZUAT... 6 2.2.1 Kanunlar... 6 2.2.2 Yönetmelik Ve Genelgeler... 7 2.3 TAŞKIN YÖNETİMİ HUSUSUNDA ÇALIŞAN PAYDAŞLAR... 7 2.3.1 Taşkın Hususunda Çalışan Başlıca Kamu Kurumları... 9 3. BATI KARADENİZ PİLOT HAVZASI... 13 3.1.1 Akarsular... 18 3.2 METEOROLOJIK BILGILER... 20 3.3 TARIM... 24 3.4 HAVZADA TAŞKIN ÇALIŞMALARI... 24 3.5 ATIK BOŞALTMA TESISLERI... 29 3.5.1 Kanalizasyon Şebekesi Durumu Ve Kentsel Atıksu Yönetimi... 29 4. TAŞKIN OLUŞUMUNDA İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN ETKİLERİNİN MEVCUT VERİLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ. 32 4.1 GENEL DURUM... 32 4.2 İKLIM DEĞIŞIKLIĞI PROJEKSIYONLARI... 34 4.2.1 Yağış... 34 4.2.2 Yüzey Akışı... 35 4.2.3 Sonuçlar... 37 4.3 BEKLENEN ETKILER, ETKILENEBILIRLIK VE UYUM TEDBIRLERI... 38 4.3.1 Su Kaynakları... 38 4.3.2 Doğal Afetler... 38 5. ÖNEMLİ TARİHİ TAŞKINLAR... 42 5.1 BATI KARADENIZ HAVZASINDA YAŞANAN TARIHI TAŞKINLAR... 42 6. İLERİDE MEYDANA GELEBİLECEK TAŞKINLARIN OLUMSUZ SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ... 49 6.1 METODOLOJİ... 49 6.1.1 Exzeco Metodu... 49 6.1.2 Su seviyesi yükseltme metodu... 49 6.1.3 Alüvyon Birikintisi Metodu,... 49 6.1.4 Muhtemel Taşkın Alanlarında Yer Alan Nüfus... 56 6.1.5 Muhtemel Taşkın Alanlarında Yer Alan Sosyo Ekonomik Aktiviteler... 56 6.1.6 Muhtemel Taşkın Alanlarında Yer Alan Altyapı Tesisleri... 56 Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi i
6.1.7 Muhtemel Taşkın Alanlarında Yer Alan Tarım Alanları... 56 7. CİDDİ ÖLÇÜDE TAŞKIN RİSKİ TAŞIYAN ALANLAR... 64 7.1 GÖSTERGE SONUÇLARI... 64 7.2 GÖSTERGE SONUÇLARININ DEĞERLENDIRILMESI... 69 Şekiller ŞEKIL 1: TAŞKIN DIREKTIFININ UYGULAMA AŞAMALARI VE ÜYE ÜLKELERIN UYMASI GEREKEN SON TARIHLER... 1 ŞEKIL 2: BATI KARADENIZ HAVZASI NI OLUŞTURAN İLLERIN ALANSAL DAĞILIMI... 14 ŞEKIL 3: BATI KARADENIZ HAVZASI NI OLUŞTURAN İLLERIN ALANSAL DAĞILIMI... 14 ŞEKIL 4: BATI KARADENIZ HAVZASI SIYASI HARITASI... 15 ŞEKIL 5: BATI KARADENIZ HAVZASI YERLEŞIM YERLERI HARITASI... 16 ŞEKIL 6: BATI KARADENIZ HAVZASI FIZIKI HARITA... 17 ŞEKIL 7 BATI KARADENIZ HAVZASI NDA YER ALAN GÖLLER VE AKARSULAR HARITASI... 19 ŞEKIL 8: METEOROLOJİ İSTASYON AĞI VE BATI KARADENİZ HAVZASINDAKİ MEVCUT İSTASYONLAR... 20 ŞEKIL 9: BATI KARADENIZ HAVZASI ORTALAMA YILLIK YAĞIŞ HARITASI... 21 ŞEKIL 10: BATI KARADENIZ HAVZASI AYLARA GÖRE GÜNLÜK MAKSIMUM YAĞIŞ HARITALARI... 22 ŞEKIL 11: BATI KARADENIZ HAVZASINDAKI TAŞKIN KORUMA TESISLERI... 26 ŞEKIL 12: BATI KARADENIZ HAVZASINDAKI BARAJ VE GÖLETLER... 27 ŞEKIL 13: BATI KARADENIZ HAVZASINDAKI HIDROMETRIK İSTASYONLAR... 28 ŞEKIL 14: BATI KARADENIZ HAVZASI ATIKSU DEŞARJ NOKTALARI... 30 ŞEKIL 15: BATI KARADENIZ HAVZASI EVSEL AAT ARITMA KADEMELERI... 31 ŞEKIL 16 UZUN YILLAR MEVSIMSEL YAĞIŞ DEĞIŞIMLERI... 33 ŞEKIL 17 TÜRKIYE YILLIK TOPLAM YAĞIŞ TUTARLARINDAKI UZUN SÜRELI EĞILIMLERIN ALANSAL... 33 ŞEKIL 18 KIŞ (SOL) VE İLKBAHAR (SAĞ) YAĞIŞLARINDA TAHMIN EDILEN DEĞIŞIKLIKLER (1961 1990)*... 35 ŞEKIL 19 2099 DÖNEMINDE TAHMINI MEVSIMSEL YAĞIŞ DEĞIŞIKLIKLERI (%)... 35 ŞEKIL 20 KIŞ (SOL) VE İLKBAHAR (SAĞ) MEVSIMLERINDE YÜZEY AKIŞINDA TAHMIN EDILEN... 36 ŞEKIL 21 SICAK HAVA (SOL) VE AŞIRI YAĞIŞLI GÜNLERDE (SAĞ) TAHMIN EDILEN YILLIK DEĞIŞIKLIKLER (1961 1990)... 37 ŞEKIL 22 TÜRKIYE VE AB ÜLKELERI TARIHSEL VE ÖNGÖRÜLEN SU STRESI SEVIYELERI... 38 ŞEKIL 23 21.YÜZYILIN SONLARINA DOĞRU AVRUPA VE ORTA ASYA BÖLGESINDEKI ÜLKELERIN BEKLENEN EKSTREM İKLIM OLAYLARINA MARUZ KALMA SIRALARI... 39 ŞEKIL 24 TÜRKIYE DE OLUŞAN METEOROLOJIK AFETLERIN SAYILARINA AIT YÜZDELER... 40 ŞEKIL 25 TÜRKIYE DE GÖRÜLEN BAZI AFETLERIN TÜRLERI VE SAYILARI (1980 2010)... 40 ŞEKIL 26: TARIHI TAŞKINLAR HARITASI... 48 ŞEKIL 27 EXZECO YÖNTEMINE GÖRE TAŞKIN RISKI TAŞIYAN ALANLAR... 50 ŞEKIL 28 SU YÜKSELTME YÖNTEMINE GÖRE TAŞKIN RISKI TAŞIYAN ALANLAR... 51 ŞEKIL 29 BATI KARADENIZ HAVZASINDA ALÜVYON ALANLARI... 53 ŞEKIL 30 FARKLI YÖNTEMLERIN KARŞILAŞTIRILMASI... 54 ŞEKIL 31 : ARAZI KULLANIM HARITASI... 55 ŞEKIL 32 MUHTEMEL TAŞKIN ALANLARINDA KALMASI BEKLENEN NÜFUS... 58 ŞEKIL 33: MUHTEMEL TAŞKIN ALANLARINDA KALMASI BEKLENEN TARIM ALANLARI... 60 ŞEKIL 34 MUHTEMEL TAŞKIN ALANLARINDA KALMASI BEKLENEN ALTYAPI TESISLERI... 61 ŞEKIL 35 MUHTEMEL TAŞKIN ALANLARINDA KALMASI BEKLENEN EKONOMIK TESISLERI... 62 ŞEKIL 36: MUHTEMEL TAŞKIN RISKI ALTINDA KALAN SOSYO EKONOMIK GÖSTERGELER... 66 ŞEKIL 37 TAŞKIN RISKI ALTINDA KALAN KENTSEL ALANLAR... 67 ŞEKIL 38: MUHTEMEL TAŞKIN RISKI ALTINDA KALAN EKONOMIK AKTIVITE ALANLARI... 68 ŞEKIL 39 POTANSIYEL YÜKSEK TAŞKIN RISKI TAŞIYAN ALANLAR... 72 Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi ii
Tablolar TABLO 1: ULUSAL DÜZEYDE CIDDI TARIHI TAŞKINLARIN BELIRLENMESINE YÖNELIK KRITERLER... 4 TABLO 2: TAŞKIN YÖNETIMI HUSUSUNDA ÇALIŞAN KURUMLAR... 12 TABLO 3: BATI KARADENIZ HAVZASI NDA YER ALAN İLLER VE İLÇELER... 13 TABLO 4: BATI KARADENIZ HAVZASI NDA YER ALAN İLLER VE ALANLARI... 14 TABLO 5: BATI KARADENIZ HAVZA GENEL KARAKTERISTIK DEĞERLERI... 18 TABLO 6: BATI KARADENIZ HAVZASI AKARSULARI (20 KM DEN UZUN)... 18 TABLO 7: BATI KARADENIZ HAVZASI AYLIK YAĞIŞ ORTALAMALARI... 21 TABLO 8: BATI KARADENIZ HAVZASI GÜNLÜK MAKSIMUM YAĞIŞ TABLOSU... 22 TABLO 9: BATI KARADENIZ HAVZASI YAĞIŞLI GÜN SAYISI (1960 2012)... 23 TABLO 10: BATI KARADENIZ HAVZASI AYLIK SICAKLIK ORTALAMALARI (1960 2012)... 23 TABLO 11: BATI KARADENIZ HAVZASI ŞEHIR MERKEZINDE ÖLÇÜLMÜŞ EN YÜKSEK KAR YÜKSEKLIKLERI (1960 2012)... 23 TABLO 12: İLLERE GÖRE TARIMSAL ALAN DAĞILIMI... 24 TABLO 13: BATI KARADENIZ HAVZASI IŞLETMEDEKI TAŞKIN KORUMA, EROZYON VE RUSUBAT KONTROL TESISLERI... 25 TABLO 14: ALT HAVZALARA GÖRE KANALIZASYON ŞEBEKESI DURUMU... 29 TABLO 15: MUHTEMEL TAŞKIN ALANLARINDA YER ALAN NÜFUS... 57 TABLO 16: MUHTEMEL TAŞKIN ALANLARINDA YER ALAN SOSYO EKONOMİK AKTİVİTELER... 59 TABLO 17: MUHTEMEL TAŞKIN ALANLARINDA YER ALAN ALTYAPI TESISLERI... 59 TABLO 18: MUHTEMEL TAŞKIN ALANLARINDA YER ALAN TARIM ALANLARI... 63 TABLO 19: ALANSAL VE NOKTASAL GÖSTERGELER... 64 TABLO 20: NOKTASAL GÖSTERGELER... 65 TABLO 21: TAŞKIN RİSKİ ALTINDA KALAN KENTSEL YERLEŞİM ALANLARI... 69 TABLO 22: TAŞKIN RISKI ALTINDAKI EKONOMIK AKTIVITEDE BULUNULAN ALANLAR... 70 TABLO 23: TAŞKIN RISKI ALTINDA KALAN ALANLARIN ÖNCELIK SIRALAMASI... 71 Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi iii
1. GİRİŞ 2007/60/EC sayılı taşkın riskinin değerlendirmesi ve yönetilmesi Direktifi (Taşkın Direktifi) taşkınların insan sağlığı, çevre, kültürel miraslar ve ekonomik faaliyetler üzerinde yarattığı olumsuz etkileri azaltmayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda ciddi taşkın riski taşıyan nehir havzalarının ve kıyı bölgelerinin belirlenmesi, bu alanlar için taşkın risk ve tehlike haritalarının ve risk yönetim planlarının hazırlanması gerekmektedir. 1.1 Taşkın Direktifi Uygulama aşamaları 2007/60/EC sayılı Taşkın Direktifinin uygulaması 3 aşamada gerçekleştirilmektedir: taşkın riski ön değerlendirmesi, taşkın tehlike ve risk haritalarının hazırlanması, taşkın risk yönetimi planlarının hazırlanması. AB ülkeleri için süreç aşağıda verilmiştir. Şekil 1: Taşkın Direktifinin Uygulama Aşamaları ve Üye Ülkelerin Uyması Gereken Son Tarihler Taşkın riski ön değerlendirmesi (PFRA) beşeri faaliyetler, çevre, kültürel miras ve ekonomik faaliyetler üzerinde ciddi sonuçları olan ciddi tarihi taşkınların belirlenmesini ve ileride taşkınların meydana gelebileceği yerler olan potansiyel taşkın riski taşıyan alanların belirlenmesini içermektedir. Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 1
Taşkın riski ön değerlendirmesi erişilebilen ya da kolaylıkla ulaşılabilecek mevcut bilgilere dayanmaktadır. Bu rapor, TR10IBEN01- Taşkın Direktifinin Uygulanması İçin Kasitenin Geliştirilmesi AB Eşleştirme Projesi nde belirtildiği şekilde (Bileşen 2) Batı Karadeniz pilot havzası için yapılmış olan raporudur. Bu değerlendirmeyi takiben, aynı zamanda uygulamanın ilk aşaması olan bu taşkın riski ön değerlendirmesinde potansiyel ciddi ölçüde taşkın riski taşıyan alanlar belirlenecektir. Ayrıca, belirlenen bu potansiyel ciddi ölçüde taşkın riski taşıyan alanlar eşleştirme projesinde sırasıyla faaliyet 2.3 ve 2.4 olarak belirlenen taşkın tehlike ve risk haritalarının hazırlanması ve taşkın riski yönetim planının hazırlanması adlı Direktifinin sonraki iki uygulama aşamalarının konusu olacaktır. Son olarak faaliyet 2.5- Pilot havzadan elde edilen tecrübelerin paylaşılması kapsamında bütün sonuçlar paylaşılacaktır. 1.2 PİLOT HAVZADAKİ TAŞKIN RİSKİ ÖN DEĞERLENDIRMESİ Batı Karadeniz pilot havzası düzeyinde yapılan taşkın riski ön değerlendirmesi aşağıdaki faaliyetleri kapsamaktadır: 1.2.1 Tarihi taşkınlara ilişkin bilgilerin toplanması; Havzada geçmişte yaşanmış olan taşkınlar ile ilgili mevcut kayıtlardan ve raporlardan elde edilen veriler havzada görev yapan uzmanlarca toplanmış ve ortak bir veri tabanında bir araya getirilmiştir. 1.2.2 Ciddi Tarihi Taşkınların Belirlenmesi Proje kapsamında pilot havzada Şubat-Nisan ayları arasında gerçekleştirilen görevler sırasında paydaş ve ilgili kurumlar ile birlikte belirlenen metodolojiye dayanarak önemli tarihi taşkınlar seçilmiştir. 1.2.3 Tarihi taşkın alanlarının haritalanması (CBS) Taşkın olaylarına ilişkin raporlara ve bölgede görev yapan uzmanlarca taşkın sonrasında yerinde incelemelere dayalı hazırlanmış olan haritalara dayanarak; taşkınların noktasal ve çizgisel olarak CBS ortamında gösterimi Türk Uzmanlar tarafından yapılmıştır; 1.2.4 Gelecekte taşkın olması muhtemel alanların belirlenmesi (CBS) Taşkın olaylarına ilişkin raporlara ve bölgede görev yapan uzmanlarca taşkın sonrasında yerinde incelemelerle hazırlanmış olan haritalara dayanarak; taşkınların noktasal ve çizgisel olarak CBS ortamında gösterimi Türk Uzmanlar tarafından yapılmıştır. Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 2
1.2.5 Potansiyel ciddi ölçüde taşkın riski taşıyan alanların belirlenmesi (APSFR) Önemli tarihi taşkınların, gelecekte olması muhtemel taşkınların ve belirlenen göstergeler bir arada değerlendirilerek, Potansiyel ciddi ölçüde taşkın riski taşıyan alanlar belirlenmiştir. 1.3 CİDDİ TARİHİ TAŞKINLARIN SEÇİLMESİ İÇİN METODOLOJİ Referans tarihi olaylar iki aşamada elde edilmiştir: İlk aşamada, alınan kaynaklardaki bilgilere dayanarak (DSİ arşivleri) geçmişte meydana gelen önemli taşkınların envanteri yapılmıştır. Bu envanterde tarihi taşkınlara ilişkin tehlike, etki (rapor edilen hasarlar) gibi bilgilere yer verilmiştir. Kaydedilen sonuçlar ve olayların nasıl meydana geldiğine ilişkin açıklamalar (yağış miktarı, debi, kaydedilen su seviyeleri) bakımından bilgilerin çoğu taşkın olaylarından sonra DSİ Bölge Müdürlükleri tarafından hazırlanan raporlardan elde edilmiştir. Bu çalışma ele alınan taşkınlar, meydana gelme olasılığından (tekerrür süresinden) ziyade, vermiş olduğu zarar ve etkisi dikkate alınarak değerlendirilmiştir. İkinci aşamada, tarihi taşkın olayları sebep oldukları sosyo-ekonomik, çevresel zararlara göre seçilmişlerdir. Bu yaklaşım Şubat-Nisan 2013 döneminde proje kapsamında gerçekleştirilen görevler sırasında paydaş ve ilgili kurumların ortak kararıyla belirlenen metodolojiye dayanmaktadır. Göstergeler ve ilgili eşik değerler belirlenmiş ve buna göre "ciddi" tarihi taşkınlar (hasar bakımından) belirlenmiştir. 1.4 CİDDİ TARİHİ TAŞKINLARIN BELİRLENMESİ İÇİN KRITERLER AB düzeyinde geliştirilmiş olan taşkınların sonuçlarına ilişkin sınıflandırma ve pilot havzadaki mevcut veriler göz önünde bulundurularak, taşkınların sonuçlarına ilişkin (insan sağlığı, ekonomik faaliyetler, çevre ve kültürel miras üzerindeki sonuçları) kriterler belirlenmiştir). Bu kriterler, yeterli bilgilerin olduğu ve kolay olarak uygulanabilen göstergeler için belirlenmiştir (pragmatik yaklaşım). Her bir gösterge için eşik değer belirlenmiştir. Tablo 1 de seçilen göstergeler ve belirlenen ilgili eşik değerleri verilmiştir. Bu eşik değerlere göre dikkate alınan taşkınlar "ciddi" olarak sınıflandırılmıştır (hasar bakımından). Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 3
Kriter kategorileri / sonuç türü İnsan sağlığı üzerindeki sonuçlar Ekonomik faaliyetler üzerindeki sonuçlar Can kaybı Gösterge Etkilenen sosyal öğelerin sayısı Etkilenen ekonomik öğelerin sayısı Etkilenen yol km uzunluğu Etkilenen ev sayısı 5 can kaybı Eşik değer 2 sosyal öğe (ana okulu, belediye binası, tıbbi binalar) 6 ekonomik öğenin etkilenmesi 10 km yolun etkilenmesi 20 evin etkilenmesi Çevre üzerindeki sonuçlar Kültürel miras üzerindeki sonuçlar Etkilenen ekile bilir alan Etkilenen kirlilik kaynaklarının sayısı Etkilenen kültürel öğelerin sayısı 100 hektarlık ekilebilir alanın etkilenmesi 1 kirlilik kaynağının etkilenmesi 3 kültürel öğenin etkilenmesi Tablo 1: Ulusal düzeyde ciddi tarihi taşkınların belirlenmesine yönelik kriterler Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 4
2. TAŞKIN RİSKİ YÖNETİMİNİN GENEL ÇERÇEVESİ 2.1 GİRİŞ Taşkın risk yönetimi, taşkın tehlike haritalarına ve taşkın risk haritalarına göre taşkın riski altında olan alanlarda riskin yönetilmesi için uygun hedeflerin ve bu hedeflere ulaşılması için alınması gereken önlemlerin belirlenmesi ile mümkündür. Ülkemizde taşkın afetlerinin yönetimi çerçevesinde günümüze kadar muhtelif çalışmalar yapılmış olmakla birlikte, bunların büyük bir bölümünü yapısal proje faaliyetleri ile taşkın sırasındaki kurtarma ve acil yardım faaliyetleri oluşturmuştur. Son yıllarda erken uyarı sistemleri de bu faaliyetlere eklenmiştir. Bazı ülkelerde doğru arazi kullanım politikaları, hidrometeorolojik gözlem ağları, meteoroloji radarı, otomatik akım ve yağış ölçüm istasyonları ve hidro-meteorolojik modeller ile doğru ve erken nehir/göl/deniz su seviye tahminleri ve uyarıları ile can ve mal kayıpları en aza indirgenmiştir. Ülkemizde de meteorolojik karakterli sel, taşkın, çığ düşmesi, dolu ve fırtına gibi doğal afetlerin zararlarını azaltmak ve gerekli tedbirleri alabilmek için bu tür afetlere yönelik tahmi ve erken uyarı sistemleri geliştirilmektedir. Dünyanın birçok kesiminde; şiddetli fırtınaların sahil bölgelerinde oluşturduğu dalga hareketlerinden kaynaklanan kıyı taşkınları, göllerdeki seviye değişiklikleri ve dalga etkilerinden kaynaklanan göl taşkınları ve aşırı yağışlar sonucunda veya kar erimelerinden kaynaklanan akarsu taşkınları sık sık yaşanmaktadır. Ülkemizde yaygın olarak yaşanan taşkınlar ise genelde akarsu taşkınlarıdır. Bugüne kadar edinilen tecrübeler, Türkiye akarsu havzalarında yaygın olarak yaşanan ve önemli boyutta can ve mal kayıplarına neden olan taşkınların, olayın su hareketi yönünden büyüklüğünü tayin eden hidrometeorolojik oluşumların büyüklüğünden ziyade, akarsu yatakları içinde veya mücavir taşkın riski taşıyan sahalarda herhangi bir önlem alınmaksızın sürdürülen düzensiz ve kontrolsüz kentleşme faaliyetleri sonucu oluştuğunu göstermektedir. Akarsu havzalarında, taşkın koruma ve kontrol amacını da içeren, su kaynaklarının havza bazlı yönetimini öngören kapsamlı projelerin hizmete girmesi ile taşkınların sıklıkları ve yaptıkları zararlarda önemli azalmalar olacaktır. Ancak, taşkın zararlarının azaltılması çalışmalarında en etkin ve ekonomik çözüm, taşkın yaşanmadan önce havza genelindeki insan faaliyetlerini düzenleyen ve çoğunlukla yapısal unsur içermeyen nitelikteki, halkın eğitiminden ağaçlandırma faaliyetlerine kadar birbirini tamamlar özellikli çoklu tedbirlerin, bir plan dahilinde, projeden yararlananlar da dahil olmak üzere tüm ilgili kurum ve kuruluşlarca eşgüdümlü bir program çerçevesinde, birlikte ele alınmasının sağlanmasıdır. Bu yaklaşım, konu ile ilgili çalışmalarda özellikle yerel yönetimlere önemli görevler yüklemektedir. Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 5
2.2 TAŞKIN HUSUSUNDA YASAL MEVZUAT Taşkın hususunda yürürlükte olan mevzuat listesi aşağıda verilmekte olup hazırlık aşamasında olan Su Kanunu içerisinde de taşkın ile ilgili kısım bulunmakta olup süreç devam etmektedir. 2.2.1 Kanunlar 1 1. 645 nolu Orman ve Su İşleri Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname 2. 648 nolu Çevre Ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat Ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname İle Bazı Kanun Ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Hükmünde Kararname 3. 6200 Sayılı Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğü Teşkilat ve Vazifeleri Hakkında Kanunu 4. 4373 Sayılı Taşkın Suları ve Su Baskınlarına Karşı Korunma Kanunu, 5. 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu 6. 5393 Sayılı Belediye Kanunu 7. 5302 Sayılı İl Özel İdaresi Kanunu 8. 7269 sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirler ve Yapılacak Yardımlar Hakkındaki Kanun (25.05.1959; 1968 yılında 1051 sayılı kanunla değişiklik) 9. 4123 Sayılı Tabii Afet Nedeniyle Meydana Gelen Hasar ve Tahribata İlişkin Hizmetlerin Yürütülmesine Dair Kanun 10. 1593 Sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu 11. 3254 Sayılı Meteoroloji Genel Müdürlüğü Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun 12. 5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu 13. 5326 Sayılı Kabahatler Kanunu 14. 3091 Sayılı Taşınmaz Mal Zilliyetliğine Yapılan Tecavüzlerin Önlenmesi Hakkındaki Kanun 15. 2090 Sayılı Tabii Afetlerden Zarar Gören Çiftçilere Yapılacak Yardımlar Hakkındaki kanun 1 http://www.mevzuat.gov.tr/ Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 6
16. 3194 Sayılı İmar Kanunu 17. 657 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname 18. 6831 Sayılı Orman Kanunu 19. 5902 Sayılı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki Kanunu 20. 2560 Sayılı İSKİ Kanunu 21. 2872 Sayılı Çevre Kanunu 22. 6306 Sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun 2.2.2 Yönetmelik Ve Genelgeler 2 1. 12777 Sayılı Afetlere İlişkin Acil Yardım Teşkilatı ve Planlama Esaslarına Dair Yönetmelik (08.05.1988) 2. 09.09.2006 Tarih ve 26284 Sayılı Resmi Gazetede yayınlanan 2006/27 Sayılı Dere Yatakları ve Taşkınlar ile ilgili Başbakanlık Genelgesi 3. 2010/ 5 Sayılı Akarsu ve Dere Yataklarının Islahı" ile ilgili Başbakanlık Genelgesi 4. Kum Çakıl Ve Benzeri maddelerin Alınması, İşletilmesi Ve Kontrolü Yönetmeliği (Resmi Gazete Tarihi: 08.12.2007 Resmi Gazete Sayısı: 26724) 5. 21.09.1968 gün ve 13007 Afetlerin Genel Hayata Etkiliğine İlişkin Temel Kurallar Yönetmeliği 6. 20.03.2013 gün ve 1919 sayılı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Genelgesi 2.3 TAŞKIN YÖNETİMİ HUSUSUNDA ÇALIŞAN PAYDAŞLAR Orman ve Su İşleri Bakanlığına bağlı Su Yönetimi Genel Müdürlüğü, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Meteoroloji Genel Müdürlüğü, Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü ve Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Ülkemizde taşkın yönetimi hususunda çalışan başlıca Kamu Kurumları olup bu kurumlar hakkında detaylı bilgiler belge içerisinde yer almaktadır. Ayrıca aşağıda taşkınlarla dolaylı veya doğrudan ilgili olabilecek Bakanlıklar ve bu Bakanlıklara bağlı birimler ile diğer kuruluşların isimleri belirtilmiştir. 2 http://www.mevzuat.gov.tr/ Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 7
Orman ve Su İşleri Bakanlığı (OSİB) 3 : Su Yönetimi Genel Müdürlüğü (SYGM); Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü (ÇEM); Orman Genel Müdürlüğü (OGM); Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ); Meteoroloji Genel Müdürlüğü (MGM); Bilgi İşlem Dairesi Başkanlığı (BİD); Strateji Geliştirme Başkanlığı (SGB); Türkiye Su Enstitüsü (SUEN). Başbakanlık: (Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı) 4 Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 5 : Tarım Reformu Genel Müdürlüğü (TRGM); Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü (BÜGEM); Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü (TAGEM) ve Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü (BSÜGM), CBS Daire Başkanlığı. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 6 : Mekânsal Planlama Genel Müdürlüğü; Çevresel Etki Değerlendirmesi İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü; Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, İller Bankası Genel Müdürlüğü, Altyapı ve Kentsel Dönüşüm Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Kültür ve Turizm Bakanlığı 7 Milli Eğitim Bakanlığı 8 Sağlık Bakanlığı 9 Kalkınma Bakanlığı 10 Dışişleri Bakanlığı 11 : İçişleri Bakanlığı 12 : (Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü) Yerel İdareler: (Valilikler, Kaymakamlıklar, İl Özel İdareleri, Belediyeler, diğer birimler) Sivil Toplum Kuruluşları (toprak ve su kaynakları, biyolojik çeşitlilikle ve kırsal kalkınma ile ilgili STK lar, dernekler vb.); Meslek Kuruluşları, odalar; Bilim ve Eğitim Kuruluşları (TUBİTAK, Üniversiteler, Araştırma Enstitüleri, vb.); 3 http://www.ormansu.gov.tr/ 4 http://www.afad.gov.tr 5 http://www.csb.gov.tr/ 6 http://www.csb.gov.tr/ 7 http://www.kultur.gov.tr/ 8 http://www.meb.gov.tr/ 9 http://www.saglik.gov.tr/ 10 http://www.dpt.gov.tr/ 11 http://www.mfa.gov.tr/ 12 http://www.icisleri.gov.tr/ Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 8
2.3.1 Taşkın Hususunda Çalışan Başlıca Kamu Kurumları 2.3.1.1 Su Yönetimi Genel Müdürlüğü (SYGM) 13 Su Yönetimi Genel Müdürlüğü 645 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile kurulmuş olup görevleri arasında taşkınlarla ilgili strateji ve politikaları belirlemek, ilgili mevzuatı ve taşkın yönetim planlarını hazırlamak bulunmaktadır. Su Yönetimi Genel Müdürlüğü 4 Temmuz 2011 tarihinde 645 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile kurulmuştur. Oldukça yeni bir Genel Müdürlük olmasına rağmen, havza bazında Taşkın Yönetim Planları nın hazırlanması için gerekli çalışmalara hızlı şekilde başlanmıştır. Bu kapsamda, bir taraftan Taşkın Direktifinin ülke mevzuatına aktarılması ve uygulanması ile ilgili çalışmalar AB Eşleştirme projesi kapsamında sürdürülmekte ve pilot havza olan Batı Karadeniz Havzasında direktif esasları uygulanmakta, diğer taraftan Türkiye deki diğer havzalarda Taşkın Yönetim Planlarının hazırlanması için gerekli çalışmalar sürdürülmektedir. İki havzada, taşkın riski ön değerlendirilmesi yapılması, taşkın tehlike ve taşkın risk haritalarının hazırlanması ve taşkın yönetim planlarının hazırlanmasını içeren çalışmaların yapılması için ihale çalışmalarına başlanmış olup, 2013 yılı içerisinde her 2 havzada da gerekli çalışmalara başlanması planlanmaktadır. Türkiye deki tüm havzalarda taşkın yönetim planlarının hazırlanması çalışmalarının 2015 yılına kadar toplam 4 havzada, 2018 yılına kadar toplam 15 havzada, 2023 yılına kadar da tüm havzalarda (25 havza), tamamlanması planlanmaktadır. 2.3.1.2 Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) 14 Ülkenin su kaynaklarının planlanması, su kaynaklarına ilişkin projelerin geliştirilmesi, inşası ve işletilmesinden sorumlu kuruluş olan DSİ Genel Müdürlüğünün taşkınların önlenmesi ve zararlarının azaltılmasıyla ilgili çalışmaları, 6200 sayılı DSİ Genel Müdürlüğü Teşkilat ve Vazifeleri Hakkında Kanun da (1953) tanımlanan görev ve sorumluluklar çerçevesinde, genelde yapısal önlemler içeren projeli çalışmalar şeklinde sürdürülmektedir. Ayrıca 4373 sayılı Taşkın Sulara ve Su Baskınlarına Karşı Korunma Kanunu (1943) ve 7269 sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun (1959) da ifade edilen hükümler doğrultusunda taşkın afetinin her sürecinde yapılması gereken çalışmaları ve önlemleri içermektedir. Bunun yanı sıra büyük havzaların ıslahının söz konusu olduğu hallerde ilgili kuruluşlarla işbirliği yapılmaktadır. DSİ Genel Müdürlüğü tarafından taşkınların önlenmesi ve zararlarının azaltılmasına yönelik yapısal unsur içeren projeli çalışmalar, taşkın koruma ve kontrol ihtiyacını ele alan projelerden oluşmaktadır. 13 http://suyonetimi.ormansu.gov.tr/ 14 http://www.dsi.gov.tr/ Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 9
Bu projeler kapsamında 68 adedi taşkından koruma amaçlı baraj olmak üzere sedde, sel kapanı, mahmuz, tersip bendi, anroşman taş dolgu, dere yatağı ıslahı, brit, taşkın kanalı gibi toplam 6513 adet taşkından koruma tesisi inşa edilmiştir. Bu projeler kapsamında inşa edilerek işletmeye açılmış tesislerin sürdürebilirliğini sağlamak ve taşkın zararlarını azaltmak amacıyla DSİ işletme ve bakım faaliyetleri çerçevesinde, taşkın amaçlı depolama tesislerinde yapılan bakım onarım çalışmalarının yanı sıra, her yıl ortalama 13 milyon m 3 dere yatağı temizliği, sedde ve röpriz yapımı çalışması, 12 000 m 3 beton onarımı, 2 000 km servis yolu bakımı ve 80 000 m 3 stabilize serilmesi çalışması yapılmaktadır. DSİ Genel Müdürlüğü nün taşra ünitelerince hazırlanan Bölge Taşkın Planları, il afet planlarına entegre edilmek üzere ilgili Valiliklere gönderilmektedir. DSİ Taşkından Korunma Talimatına göre hazırlanan Bölge Taşkın Planları ile hidrometrik ve meteorolojik gözlem çalışmaları, Türkiye de yaşanmış taşkınların envanterinin tutulması, belediyelerden veya diğer ilgili kamu kurum ve kuruluşlarından iletilen talepler üzerine plan hazırlığı aşamasında veri olarak kullanılmak üzere, planlama sahalarının taşkın riski yönünden etütleri yapılarak sonuçlarının ilgili talep sahibi kurum ve kuruluşa iletilmesi, 4373 sayılı Kanun un ilgili hükümleri uyarınca, ülkemizin birçok yöresinde yer alan yoğun taşkın riski altındaki sahaların Bakanlar Kurulu Kararı alınarak her türlü yapılaşmaya yasak alan olarak ilan edilmesi çalışmaları yapılmaktadır. 2.3.1.3 Meteoroloji Genel Müdürlüğü (MGM) 15 Meteoroloji Genel Müdürlüğü tarafından kamu ve özel kesime gerekli tedbirlerin alınması maksadıyla kuvvetli meteorolojik hadiseler için erken uyarılar yapılmaktadır. Yapılan bu tahminlerin doğruluğu % 90 mertebelerinde olup alınan tedbirlerle can ve mal zayiatının asgari seviyede tutulmasına yardımcı olmaktadır. Bu hususta 10 adet radar (Ankara, İstanbul, Zonguldak, Balıkesir, İzmir, Muğla/Marmaris, Antalya, Hatay, Samsun, Trabzon) kullanılmakta olup 766 noktada yapılan meteorolojik gözlemin 2013 yılsonunda 1073'e çıkarılması planlanmaktadır. Meteoroloji Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmekte olan Ani Taşkın Erken Uyarı Sistemi Projesi nin 2013 yılı Temmuz ayında MGM de kurulması hedeflenmektedir. Proje 2015 yılına kadar test amaçlı çalıştırılacaktır. Bu proje ile 0-6 saat aralığında gerçekleşen ani yağışlar neticesinde olabilecek ani taşkınlar hususunda yerel idarelere, kamu kurumlarına ve en önemlisi vatandaşlara gerekli uyarılarda bulunulması ve olası can ve mal kayıplarının önüne geçilebilmesi amaçlanmaktadır. 2.3.1.4 Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü (ÇEM) 16 Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü 645 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile kurulmuş olup görevleri arasında havza bütünlüğü esas alınarak çölleşme ve erozyonla 15 http://www.mgm.gov.tr 16 http://www.cem.gov.tr Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 10
mücadele, çığ, heyelan ve sel kontrolü ile entegre havza ıslahı plan ve projelerinin yapılması bulunmaktadır. ÇEM Genel Müdürlüğü üst havzada yapmış olduğu ıslah tedbirleri ile alt havzaya rüsubat intikalini önleyecek olan sel kontrolü çalışmalarını yapmaktadır. Bu çalışmalar ÇEM Genel Müdürlüğü tarafından çıkarılan yukarı havza sel eylem planları ile kontrollü ve planlı bir şekilde sürdürülmektedir. 2.3.1.5 Orman Genel Müdürlüğü (OGM) 17 Orman Genel Müdürlüğü tarafından yapılan ağaçlandırma çalışmaları ile 2008 yılından bugüne kadar 1,2 milyar fidan dikilerek, 2.000.000 hektar alan ağaçlandırılmıştır. Orman Genel Müdürlüğü ağaçlandırma, havza ıslahı, mera ıslahı ve erozyon kontrolüne ilişkin çalışmaları ile yağışın üst havzada tutulmasını veya alt havzaya intikalinin ötelenmesi sağlamaktadır. Ayrıca ÇEM Genel Müdürlüğü tarafından çıkarılan yukarı havza sel eylem planları çerçevesinde yapılacak yapısal önlemler alınmaktadır. 2.3.1.6 Afet Ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) 18 5902 sayılı yasa kapsamında Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı nın görevleri arasında Ülke düzeyinde uygulanacak afet ve acil durum müdahale, risk yönetimi ve zarar azaltma planlarını yapmak veya yaptırmak bulunmakta olup afet öncesi, sırası ve sonrasında yapılacak tüm çalışmaların koordinasyonu yetkisi mevcuttur. 7269 sayılı Kanun un ilgili hükümleri ve 20.03.2013 gün ve 1919 sayılı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Genelgesi doğrultusunda, taşkına uğramış yerleşim birimleri, İl Afet ve Acil Durum Yönetimi Müdürlüğü ile DSİ Genel Müdürlüğü tarafından ortak etüt edilerek, etüt sonucunda, teknik ve ekonomik sebeplerle alınacak mühendislik tedbirleri ile taşkından korunmasının mümkün olmadığı anlaşılan yerleşim sahaları Afete Maruz Bölge olarak ilan edilmek ve bilahare emniyetli bir yerde yeniden iskân edilmek üzere Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığına aktarılması ve bu alanlarda yer alan konut ve işyerlerinin yatırım programı kapsamında güvenli alanlara yeniden inşa edilmesi çalışmaları da yapısal önlem içeren çalışmalar kapsamında yer almaktadır. Ayrıca, 7269 sayılı yasa ve 21.09.1968 gün ve 13007 Afetlerin Genel Hayata Etkililiğine İlişkin Temel Kurallar Yönetmeliği gereğince, Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı tarafından afet sırasında acil yapılması gereken işleri yerine getirmek üzere ilgili Valiliklere acil yardım ödenekleri aktarılmaktadır. Diğer taraftan, 5902 sayılı yasaya dayanarak Türkiye Afet Müdahale Planı Hazırlanmış ve tüm afet türleri için ulusal ve yerel düzeyde yapılması gereken çalışma ve planların çerçevesi 17 http://www.ogm.gov.tr 18 http://www.afad.gov.tr Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 11
çizilmiştir. Gerekli olduğu durumlarda afetin büyüklüğüne göre yerel ve ulusal kaynakların seferber edilmesi ve yönetilmesi bu plan dahilinde gerçekleştirilecektir. KURUM ADI TAŞKIN ÖNCESİ TAŞKIN ESNASI TAŞKIN SONRASI Su Yönetimi Genel Müdürlüğü Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Orman Genel Müdürlüğü Meteoroloji Genel Müdürlüğü Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Enerji Bakanlığı Sağlık Bakanlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Milli Eğitim Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Yerel Yönetimler Valilikler Güvenlik Birimleri İl Özel İdareleri Sivil Toplum Kuruluşları Tablo 2: Taşkın Yönetimi Hususunda Çalışan Kurumlar Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 12
3. BATI KARADENİZ PİLOT HAVZASI Batı Karadeniz Havzası, 40 o 34 42 41 o 27 52 kuzey enlemleri ve 30 o 52 33-35 o 12 12 doğu boylamları arasında yer almakta olup Sakarya Havzası ve Kızılırmak Havzası komşu havzalardır. Kastamonu, Düzce, Zonguldak, Bartın, Bolu, Çankırı, Karabük ve Sinop illerinin tamamı veya bir kısmı havza sınırları içerisinde yer almaktadır. Havza alanı yaklaşık olarak 2.892.239 ha olup Türkiye alanına oranı % 3,69 dur. Havza içerisinde Düzce, Bolu, Bartın, Zonguldak, Karabük, Sinop olmak üzere 6 il merkezi ile 92 belediye/belde ve köy bulunmaktadır. Kastamonu ve Çankırı illerinin il merkezleri Batı Karadeniz Havzası nda yer almamakta olup bazı ilçeleri havza sınırları içine dâhil olmaktadır. (Tablo 3) Havzada önemli akarsu olarak Filyos Çayı, Devrekani Deresi, Melen Çayı, Kozlu Dere ve Kanlı Çay yer almaktadır. Karaboğaz ve Efteni Gölleri ise önemli göllerdendir. Havzanın önemli dağ ve yükseltilerinin gösterildiği sayısal fiziki harita Şekil 6 de verilmektedir. Batı Karadeniz Havzasının nüfusu, Türkiye İstatistik Kurumu nun 2011 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre 1.910.036 kişi olup nüfus açısından Türkiye nin %2,56 sını oluşturmaktadır. İl İlçe İl İlçe İl İlçe Bartın Bolu Düzce Amasra Merkez Abana Kurucaşile Eflani Ağlı Merkez Eskipazar Araç Karabük Ulus Ovacık Azdavay Merkez Safranbolu Bozkurt Dörtdivan Yenice Cide Gerede Merkez Çatalzeytin Mengen Ayancık Kastamonu Devrekani Yeniçağa Dikmen Doğanyurt Sinop Merkez Erfelek İhsangazi Akçakoca Gerze İnebolu Cumayeri Türkeli Küre Çilimli Merkez Pınarbaşı Gölyaka Alaplı Seydiler Gümüşova Çaycuma Şenpazar Zonguldak Kaynaşlı Devrek Atkaracalar Yığılca Ereğli Çankırı Bayramören Gökçebey Çerkeş Tablo 3: Batı Karadeniz Havzası nda Yer Alan İller ve İlçeler Kaynak: ÇOB, 2009; TUBİTAK MAM CBS Havzada yer alan illerin havza sınırları içerisinde kalan alanlarının dağılımları Tablo 4 de, idari sınırları Şekil 4 de, yerleşim yerleri ise Şekil 5 de verilmektedir. Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 13
İl İlin Toplam Alanı (ha) Havza ya Giren Alan (ha) Havza Alanının İllere Göre Dağılımı İl Alanının Havzaya Giren Kısmı (%) Kastamonu 1.316.372 737.188 25,01 56 Karabük 407.668 407.668 13,83 100 Bolu 840.777 390.923 13,27 46,5 Zonguldak 329.895 328.451 11,15 99,6 Sinop 571.834 312.704 10,61 54,7 Çankırı 721.772 304.81 10,34 42,2 Düzce 267.343 261.641 8,88 97,9 Bartın 233.097 203.615 6,9 87,4 Tablo 4: Batı Karadeniz Havzası nda Yer Alan İller ve Alanları 1400000 1200000 1000000 800000 600000 İlin Toplam Alanı (ha) 400000 200000 Havza ya Giren Alan (ha) 0 Kastamonu Karabük Bolu Zonguldak Sinop Çankırı Düzce Bartın Şekil 2: Batı Karadeniz Havzası nı Oluşturan İllerin Alansal Dağılımı Kastamonu Karabük Bolu Zonguldak Sinop Çankırı Düzce Bartın 9% 10% 7% 25% 11% 14% 11% 13% Şekil 3: Batı Karadeniz Havzası nı Oluşturan İllerin Alansal Dağılımı Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 14
Şekil 4: Batı Karadeniz Havzası Siyasi Haritası Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 15
Şekil 5: Batı Karadeniz Havzası Yerleşim Yerleri Haritası Kapasitenin Geliştirilmesi Projesi 16