JEO FİZİKSEL JEOLOJİ

HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ÖLÜMÜ JEO 152-153 FİZİKSEL JEOLOJİ UYGULAMA DERSİ NOTLARI 2019

2 1 HARİTA İLGİSİ Harita nedir? Yeryüzünün veya bir parçasının belli bir orana göre küçültülerek ve belirli işaretler kullanılarak yatay düzlem üzerinde gösterilmesine harita adı verilir Değişik amaçlara yönelik haritalar bulunmaktadır unlardan bazıları; - Coğrafik haritalar; Fiziki, Siyasi, Nüfus, Sanayi vs - Meteorolojik haritalar - Topoğrafik haritalar - Jeolojik haritalar vs Ölçek nedir? ir yeryüzü parçasının (veya bir cismin) plan, maket veya harita gibi yöntemlerle gösterilmesi için kullanılan büyültme veya küçültme oranına ölçek denir Örneğin: 1/5000 Ölçeği ifade etmek için kullanılan bu oranda, paydanın değeri ne kadar büyükse ölçek o kadar küçüktür Ölçeğin anlamı nedir? Pay daki değer, payda daki değerin harita üzerindeki aynı birimden karşılığıdır Yani, Pay=harita üzerindeki uzunluk, Payda=arazi üzerindeki uzunluk Harita Uzunluğu Ölçek= Gerçek (Arazideki) Uzunluk Örnek: 1/25000 ölçekli bir haritada harita üzerindeki 1 birimlik (cm) uzunluk, gerçekte yani arazide 25000 birim (cm) e karşılık gelir üyük ölçekli haritalarda Ayrıntı fazladır Dar alanları gösterir ozulma oranı azdır Küçültme oranı azdır Payda küçüktür Eşyükseklik eğrileri arasındaki yükseklik farkı azdır Küçük ölçekli haritalarda Ayrıntı azdır Geniş alanları gösterir ozulma oranı fazladır Küçültme oranı fazladır Payda büyüktür Eşyükseklik eğrileri arasındaki yükseklik farkı fazladır 1: 100000 1:500000 1:1000000

3 Haritalarda iki çeşit ölçek kullanılabilir unlar; - Çizgisel ölçek - Kesir ölçek Örnek: Örnek: 1 / 25000 0 2 km ir haritada bulunması gereken elemanlar: - Haritanın adı (Ör: Kullanım amacı, pafta adı vb) - Coğrafik yön ve kuzey işareti - Ölçek - Lejand (Simgeler ve açıklamaları) - Enlem/boylam değerleri Sorular 1 Gerçekte 900 km olan A- kentleri arası, ölçeği bilinmeyen bir haritada 10 cm olarak ölçülmüştür una göre haritanın ölçeği nedir? 2 1/1200000 ölçekli bir haritada 17 cm olarak ölçülen uzunluk gerçekte kaç km dir? 3 1/500000 ölçekli bir harita üzerinde, arazide 20 km olarak ölçülen bir mesafe kaç cm ile gösterilir? 4 Gerçekte 900 km 2 olan bir göl 1/300000 ölçekli bir haritada kaç cm 2 ile gösterilir? 5 1/500000 ölçekli bir haritada 10 cm olarak gösterilen iki merkez arasındaki uzaklık başka bir haritada 20 cm olarak gösterilmiştir una göre, ikinci haritanın ölçeği nedir? 6 Van Gölü, aşağıda verilen ölçeklerden hangisiyle çizilecek haritada daha az yer kaplar? a) 1:50000 b) 1:100000 c) 1:200000 d) 1:500000 e) 1:1000000 7 Aşağıdaki haritaya göre; K 0 150 m eytepe köyü Yol a) Yol ile bulunduğunuz yer arasındaki uzaklık gerçekte kaç m dir? m b) Köy ile bulunduğunuz yer arasındaki uzaklık gerçekte kaç m dir? m c) Haritanın kesir ölçeği nedir?

4 Topoğrafik haritalar: Yeryüzünün veya bir parçasının morfolojik (şekilsel) yapısının belli bir ölçek içinde eş yükseklik eğrileri yardımıyla yatay düzlem üzerinde gösterilmesiyle elde edilen haritalara topoğrafik haritalar denir Topoğrafik haritalar üzerinde, yeryüzünde bulunan tüm unsurlar kendilerine özgü simgelerle işaretlenmişlerdir Örneğin: yollar, yerleşim yerleri, çeşmeler, enerji nakil hatları, vs Topoğrafik haritalar ölçeklerine göre; - Küçük ölçekli topoğrafik haritalar 1/600000 ve daha küçük ölçekliler - Orta ölçekli topoğrafik haritalar 1/600000 ile 1/75000 arası - üyük ölçekli topoğrafik haritalar 1/75000 ve daha büyük ölçekliler

5 PAFTA ÖLÜMLEMESİ 1/250000 lik paftalar Kutup o 1 30 o 1 30 boylam 2 o 3 o 1/250000 1 o 1 o 0 o enlem 0 o 1 o 2 o 3 o 4 o 5 o 6 o 1/100000 lik paftalar 1/250000 o 130 30 30 30 1 o 1/100000 30 30 30 30 1/100000 1/50000 lik paftalar o 130 15 1 o 1/50000 15 1/50000 1/25000 lik paftalar o 130 7,5 1 o 1/25000 7,5 1/25000

6 Türkiye Pafta ölümlemesi 24 o 42 o 27 o 30 o 33 o 36 o 39 o 42 o 45 o 42 o K 40o 40 o 38o İzmir Uşak Afyon Ankara Sivas Van 38 o Denizli Isparta Adana Konya 36o 24 o 27 o 30 o 33 o 36 o 39 o 42 o 36 o 45 o İ J K L M İZMİR 1/250000 lik İZMİR paftası N O P 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 1/100000 lik pafta bölümlemesi İZMİR K18 K L a d b c 1/50000 lik pafta bölümlemesi İZMİR L20 b 18 19 20 İZMİR L20 b1 1 b 2 1/25000 lik pafta bölümlemesi 4 3

7 Nokta tarif sistemleri / UTM Grid sistemine göre yer tarifi Arazide herhangi bir lokasyonun haritaya işaretlenmesi ve bu noktanın yazıyla ifade edilmesi gerekmektedir Arazide genellikle UTM (Universal Transverse Mercator) Grid sistemiyle yer tarifi yaparız UTM Grid sistemiyle bir noktanın tarifi: 400 725 Örnek - 1 : 1/25000 lik bir topoğrafik haritada bulunan A noktasının tarifi : 15 K / 44 D 16 4 cm=1000 m 2,9 cm=725 m A 4 cm=1000 m 15 Doğu 1,6 cm=400 m Kuzey 44 45 000 275 Örnek - 2 : noktasının tarifi : 51 K / 23 D 000 000 Örnek - 2 : C noktasının tarifi : 52 K / 24 D 52 C 51 1,1 cm=275 m 23 24

8 UYGULAMA: 1) Aşağıdaki noktaları UTM Grid sistemine göre tarif ediniz 33 D E A noktası: 32 A C F noktası: C noktası: D noktası: E noktası: F noktası: 16 17 2) UTM Grid Sistemine göre tarif edilmiş aşağıdaki noktaları Grid ağı üzerine işaretleyiniz A noktası: 19 500 K / 33 250 D noktası: 19 475 K / 34 250 D C noktası: 19 750 K / 34 000 D D noktası: 19 575 K / 33 200 D E noktası: 19 200 K / 34 950 D F noktası: 19 000 K / 33 250 D 20 19 33 34 35

9 3) a) Aşağıdaki isimleri verilmiş paftaların ölçeklerini karşılarına yazınız İzmir L19 Ankara K29 a4 Van L50 c Konya b) Aşağıdaki paftaların aynı ölçekli belirtilen komşusunu yazınız Yozgat J35 a4 paftasının doğudaki komşusu paftasıdır Adana N34 a1 paftasının batıdaki komşusu paftasıdır Trabzon H43 b paftasının kuzeyindeki komşusu paftasıdır Eskişehir İ25 d3 paftasının güneyindeki komşusu paftasıdır Denizli M23 paftasının batıdaki komşusu paftasıdır Ankara İ28 b4 paftasının güneyindeki komşusu paftasıdır 4) 1/25000 ölçekli bir haritada iki tepe arasındaki uzaklık 6 cm ile gösterilmiştir Aynı uzaklık 1/50000 ölçekli bir haritada kaç cm ile gösterilir? 5) Çizgisel ölçeğin kullanım yararları sizce nelerdir? 6) 1/10000 ölçekli bir haritanın çizgisel ölçeğini çiziniz 7) 1/25000 ölçekli bir topoğrafik haritada A,, ve C tepeleri arasındaki ilişkiler şu şekildedir - C tepesinin UTM Grid sistemine göre tarifi: 51 250 K / 5 750 D dir - A tepesi C tepesinin 750 m batısındadır - tepesi 52 no lu grid enlemi ile 5 no lu grid boylamının kesişim noktasındadır una göre; a) A ve noktalarının UTM Grid sistemiyle tarifini yapınız b) AC üçgeninin alanı kaç m 2 dir? 52 51 5 6

10 2 TOPOĞRAFİK HARİTALARDAN KESİT ÇIKARTILMASI Eş yükseklik eğrisi nedir? Denizden yükseklikleri eşit noktaların birleştirilmeleriyle oluşan kapalı eğrilere eş yükseklik eğrileri (izohips) adı verilir Eş yükseklik eğrileri; - Yatay düzlemleri ifade ederler - irbirlerine paraleldirler irbirlerini kesmezler - Her birinin bir yükseklik değeri vardır - Aralarındaki düşey yükseklik farkı daima eşittir, değişmez - Eş yükseklik eğrileri arasındaki yatay mesafe değişebilir u durum topoğrafya eğiminden kaynaklanır Yamaç eğimi fazla ise eş yükseklik eğrileri arasındaki mesafe az, Yamaç eğimi az ise eş yükseklik eğrileri arasındaki mesafe fazladır 100 200 300 400 500 600 700 Tepe Az eğimli yamaç -1/25000 ölçekli topoğrafik haritalarda eşyükseklik eğrileri 10 ar m aralıklarla geçer -1/100000 ölçekli topoğrafik haritalarda eşyükseklik eğrileri 50 şer m aralıklarla geçer Dik yamaç - Eşyükseklik eğrileri üzerinden geçen kesik çizgiler mevsimlik akarsuları, düz çizgiler ise devamlı akarsuları gösterir (a) Akarsuların her iki yanındaki eşyükseklik eğrilerinin yükseklik değeri aynıdır (b) (a) (b) Sırt ve Vadi kavramları Eş yükseklik eğrileri sırt ve vadilerde v harfine benzer şekiller oluştururlar Vadilerde, eş yükseklik eğrilerinin değeri içeri doğru azalır (a) Sırtlarda, eş yükseklik eğrilerinin değeri içeri doğru artar (b) (a) (b)

11 100 200 300 400 İçeri doğru azalıyor 400 300 200 100 İçeri doğru artıyor VADİ SIRT Not: Sırt ile vadi daima birbirlerini takip ederler Yönler ve Kuzey kavramı Dört ana yön vardır unlar, Kuzey (K), Doğu (D), Güney (G) ve atı () dır K K KK KKD KD K DKD D G DGD G GG GGD GD G Not: ir haritanın kuzeyi daima yazılarının düz okunduğu tarafa doğrudur Üç çeşit kuzey vardırunlar; 1) Coğrafik kuzey: Yerin dönme ekseninin kuzey yarımküreyi kestiği nokta Diğer bir deyişle kuzey kutup noktası 2) Magnetik kuzey: Pusulanın kuzey ibresinin gösterdiği yön 3) Grid kuzeyi: Grid eğrilerinin Kuzey yarım kürede kesiştikleri yer (ya da Grid boylamlarının arttığı yön) Düşey ölçek nedir? Haritaların yatay ölçekleri olduğu gibi (kz Harita bilgisi ve Topoğrafik haritalar-ders 1) düşey ölçekleri de vardır Yatay ölçek yatay düzlemdeki küçültmeyi ifade ederken, düşey ölçek düşey düzlemdeki (kesit görünümündeki) küçültmeyi ifade eder Düşey ölçek büyüdükçe kesit abartılı olur Normal olan yatay ölçekle düşey ölçeğin eşit olduğu durumdur Topoğrafik haritalardan kesit çıkartılması Yöntem ve kurallar (Kesit çizerken buradaki maddeleri sırasıyla uygulayınız) - Önce harita üzerinde kesit doğrultusu saptanır ve harita üzerine çizilir Kesit doğrultusunun başlangıç ve bitiş noktaları büyük harflerle işaretlenir - Haritaya göre ve amaca göre düşey ölçek saptanır - Kesit doğrultusunun kestiği eş yükseklik eğrileri belirlenir unlardan en yüksek ve en düşük değerli olanlar saptanır una göre tüm yükseklikler mm kağıtta düşey ölçek çizgisi üzerine ölçekli olarak işaretlenir - Kesit doğrultusunun eş yükseklik eğrilerini kestiği tüm noktalar yüksekliklerine göre mm kağıda taşınır - Noktalar birleştirilir Kesit profili elde edilir

12 Noktalar birleştirilirken uyulması gereken kurallar Tepelerde yüksek değerlerden geçecek şekilde birleştirilir Vadilerde düşük değerlerden geçecek şekilde birleştirilir Kesit profili kenarlarında uygun şekilde uzatılır 300 tepe - Yönler, ölçek ve kesit doğrultuları işaretlenir vadi 200 kesit profili kenarı

13 YÖNTEM: Topografik kesit nasıl çizilir? HARİTA GÖRÜNÜMÜ 100 200 300 K 400 A Kesit yönleri Kesit profili Kesit yönleri D Düşey ölçek çizgisi 400 m 300 200 100 A KESİT GÖRÜNÜMÜ Yatay ölçek: 1/10000 Düşeyölçek: 1/10000 Kesit doğrultuları Ölçekler Kesit doğrultuları SONUÇ: ir kesitte olması gereken özellikler D 400 m 300 200 100 A Yatay ölçek: 1/10000 Düşeyölçek: 1/10000 Eğim Hesaplama: - İki nokta arasındaki yükseklik farkının bu iki nokta arasındaki yatay uzaklığa oranına eğim denir Yüzde veya binde olarak hesaplanır Eğim (E)= Yükseklik farkı (h) x100 Yatay uzaklık (L) - Eğim açısı ise bu iki noktayı birleştiren çizginin yatayla oluşturduğu dar açıya verilen isimdir Yükseklik farkı (Eşyükseklik eğrileri arasındaki fark) Eğim açısı A Yatay uzaklık (Haritada iki nokta arasındaki mesafe) ÖNEMLİ NOT: Pay ve paydada yer alan ölçülerin birimleri eşitlenmelidir

14 C K UYGULAMA: 1 Yandaki haritada; a) A, ve C lokasyonlarının yaklaşık yüksekliklerini bulunuz b) vadi ve sırtları belirleyiniz Vadi tabanı eğim yönlerini işaretleyerek, vadi tabanı eğim yönlerini bulunuz 700 600 2 Aşağıda verilen topoğrafik haritadaki A- kesitini çiziniz NOT: Yatay ölçeği 1/25000 düşey ölçeği 1/20000 olarak alınız A 700 600 500 400 3 Size verilecek olan topoğrafik haritada söylenen noktalar arasında topoğrafik kesit çiziniz - Çizdiğiniz topoğrafik kesit üzerinde dere, tepe, yol, köy çeşme gibi topoğrafik unsurlar varsa belirtiniz - Çizdiğiniz kesitin gerçekte kaç km olduğunu bulunuz 300 0 200 m 200 100

15 UYGULAMA 1 a) Aşağıdaki haritada A- ve C-D noktaları arasındaki yamaçlardan hangisi daha az eğimlidir? Neden? b) A- ve C-D noktaları arasındaki yamaçların eğim açılarını bulunuz A,, C ve D noktalarının yükseklikleri sırasıyla 810m, 70m, 820m ve 320m dir K 1000 C 900 800 700 600 A 500 400 D 300 200 0 100 m 100 2 Aşağıda verilen topoğrafik haritada, A- ve C-D doğrultularında topoğrafik kesit çiziniz Düşey ölçeği 1/10000 olarak alınız A C 700 600 500 400 300 200 100 800 700 600 500 400 300 200 0 400 m K D

16 3 TAAKA KAVRAMI Tabaka nedir? Alt ve üst sınırlarıyla bir diğerinden ayrılan, kendine has özellikleri olan, sabit hidrodinamik koşullar altında çökelmiş, 1 cm den daha kalın, en küçük litostratigrafi birimine tabaka denir 1 cm den daha ince tortullaşmalara lamina adı verilir Konumlarına göre tabakalar Her tabaka düzleminin bir konumu vardır Konumlarına göre tabakalar 5 (beş) e ayrılır unlar; 1 Yatay tabaka 2 Eğimli tabaka 3 Düşey tabaka 4 Devrik tabaka 5 Ters tabaka Süper pozisyon ilkesine göre, en altta en yaşlı tabaka bulunur D C A En genç En yaşlı D C Yatay Tabaka A Eğimli Tabaka A D C A D C A C D Ters Tabaka Devrik Tabaka Düşey Tabaka Yapı Kavramı Jeolojik çalışmalarda kayaçların mostra ölçeğinde veya daha büyük ölçekteki özelliklerine yapı adı verilmektedir Kayaçların daha küçük ölçekli özelliklerine (örneğin mikroskop altındaki özellikleri) ise doku olarak adlandırılır Jeolojik yapılar iki şekilde sınıflandırılabilir unlar; 1 Düzlemsel yapılar (tabaka, fay, çatlak, kıvrım eksen düzlemi, ) 2 Çizgisel yapılar (fay çiziği, kıvrım ekseni, budinaj,) Düzlem nedir? Çizgi nedir? En az iki çizgiyi içinde barındıran alana düzlem denir Çizgi ise, iki nokta arasındaki noktalar kümesi olarak tarif edilir

17 Çizgi Düzlem Tabaka konumu Tabakaların jeolojik çalışmalarda geometrik olarak ifade edilmeleri gerekmektedir Tabakaları ifade ederken onların bazı özelliklerinin konumlarının bulunması gerekmektedir Tabakalar dört (4) özellikleriyle ifade edilir unlar; A Doğrultu a Doğrultu (1) b Doğrultu açısı (2) Eğim a Eğim yönü (3) b Eğim açısı (4) Önemli Not: Fay ve çatlak gibi diğer yapılar da tabakalar gibi düzlemsel birer yapı elemanı olduğundan aşağıdaki tanımlar onlar için de geçerlidir Doğrultu: Eğimli bir tabaka düzleminin yatay düzlemle yaptığı ara kesit çizgisine doğrultu denir Yatay düzlemi su yüzeyi kabul edersek, eğimli tabaka düzleminin durgun suya daldırıldığında (tabi ki sanal olarak :) suyun tabaka yüzeyi üzerinde bıraktığı ıslaklık çizgisi tabakanın doğrultusudur Doğrultu açısı: Doğrultu çizgisinin kuzey ile yaptığı dar açıya doğrultu açısı denir Doğrultu açısı 0 90 o arasında bir değer alır Eğim: ir düzlemin yatay düzleme doğru bakması haline o düzlemin eğimli olması hali denir u durumda tabaka düzlemi ile yatay düzlem arasında kesin bir açı vardır, yani tabaka düzlemi ile yatay düzlem birbirlerini keserler Aksi takdirde tabaka yatay düzleme paralel olmuş olur ki, bu tür tabakalara yatay tabakalar adı verilir Eğim yönü: Eğimli tabakanın baktığı coğrafik yöne eğim yönü denireğimli tabaka düzlemi üzerine su döküldüğü zaman suyun akış yönü eğim yönüdür KD,D, gibi Eğim açısı: Eğimli bir tabaka düzleminin doğrultusuna dik düşey bir düzlem içinde yatay düzlemle yaptığı dar açıya eğim açısı denir Eğim açısının değeri 0 90 o arasında değişir u tabakanın gerçek eğim açısıdır Tabakanın konumu değişmediği halde, sadece bakış açısına göre değişen iki çeşit eğim açısı vardır unlar; a) Gerçek eğim açısı (tanımı yukarıda) b) Görünür eğim açısı Eğimli bir tabaka düzleminin doğrultusuna dik olmayan herhangi bir düşey düzlem içerisinde yatay düzlem ile yaptığı dar açıya görünür eğim açısı adı verilir Önemli Not: ir tabaka düzleminin doğrultusuna dik sadece bir tek düşey düzlem olacağından, bir tabakanın sadece bir tane gerçek eğim açısı değeri vardır Ancak tabakanın doğrultusuna dik olmayan bir çok düşey düzlem olacağından sonsuz sayıda görünür eğim açısı değeri olabilir Ayrıca bir tabakanın gerçek eğim açısı değeri, daima görünür eğim açısı değerinden daha büyüktür Yani; 90 o Gerçek eğim açısı > Görünür eğim açısı 0

18 Çok Önemli Not!: Doğrultu daima eğime diktir [ Doğrultu Eğim ] Çok Önemli ir Not Daha: Tabakaların eğim yönünde gidildikçe (eğer tabakalar devrik değilse) genç birimlere rastlanır Tabakaların eğim yönü Ok yönünde daha genç tabaka Doğrultu Eğim yönü Yatay düzlem 30 30 o Eğim açısı Tabaka konumunun ifadesi ve harita üzerine işaretlenmesi: Tabaka konumu ifade edilirken aşağıdaki örnek format kullanılır Doğrultu Eğim K45D / 30 GD Doğrultu açısı Eğim açısı Eğim yönü K Doğrultu açısı 45 o K K Eğim 30 Doğrultu Eğim yönü K45D / 30GD Doğrultu ve eğimin harita görünümü ir tabaka konumunun ifadesi ve harita görünümü

19 ir tabaka konumu harita üzerine işaretlenirken yukarıda da görüldüğü gibi T harfine benzer bir şekil kullanılır u T harfinin uzun kolu doğrultuyu, kısa kolu ve ucundaki açı değeri ise eğim yönünü ve eğim açısını ifade eder Doğrultu ve eğim birbirine diktir Not: Tabaka konumunu harita üzerine işaretlerken belirli bir standart oluşturulmuştur una göre, T harfinin uzun kolu 9 mm, kısa kolu 3 mm olacak şekilde çizilir Tabaka konumunun ifade şekilleri 1 Azimuth Yöntemi Doğrultu Eğim 45 / 30 GD K Doğrultu açısı 45 o K Doğrultu açısı Eğim açısı Eğim yönü Doğrultu Eğim Eğim yönü Doğrultu ve eğimin harita görünümü 2 Eğim Doğrultusu Yöntemi Doğrultu Eğim 135 / 30 K 45 o K Eğim Doğrultusunun Saatin dönme yönünde Kuzey ile yaptığı açı 135 o Eğim doğrultusunun saatin dönme yönünde kuzey ile yaptığı açı Eğim açısı Doğrultu Eğim doğrultusu Doğrultu ve eğimin harita görünümü 3 Kadran Yöntemi Doğrultu Eğim K45D / 30 GD K Doğrultu açısı K Doğrultu açısı Eğim açısı Eğim yönü Doğrultu G 45 o Eğim Eğim yönü D Doğrultu ve eğimin harita görünümü K45D / 30GD = 45 / 30 GD = 135 / 30

20 UYGULAMA: 1 Aşağıda verilmiş tabaka konumlarının harita görünümlerini çiziniz (Standartlara uyunuz) K65D / 26GD K15 / 36G K70 / 85KD D / 35K KG / 6 D / 90 YATAY K45D / 6K (Devrik) D / 85G (Devrik) 2 Aşağıda harita görünümleri verilen tabakaların konumlarını yazınız 32 68 44 8 3 Aşağıda boş bırakılan yerleri doldurunuz KADRAN YÖNTEMİ AZİMUTH YÖNTEMİ EĞİM DOĞRULTUSU YÖNTEMİ K40 / 70 G 89 / 85 K 284 / 12 KG / 60 120 / 36 G 180 / 46

21 4 DÜZLEMLERİN TOPOĞRAFYA İLE ARAKESİTİ (V-KURALI) Tabaka sınırları, haritaya geçirildiği zaman topoğrafyanın morfolojik yapısından dolayı V harfine benzer şekiller oluştururlar Tabaka sınırlarının oluşturduğu bu V şekilleri ile vadilerin oluşturduğu V şekilleri arasında, tabakaların konumlarını belirleyici özellikler vardır u özellikler aşağıdaki gibi bir dizi kural ile ifade edilir 1 Kural: ir jeolojik haritadaki bir vadide eş yükseklik eğrilerinin oluşturduğu V ler ile, tabaka sınırlarının oluşturduğu V ler birbirine zıt yönlü ise, bu durumda; tabakaların eğim yönü, vadi tabanının eğim yönü ile aynı yönlüdür K A 200 300 400 500 600 D 400 200 A 2 Kural: ir jeolojik haritadaki bir vadide eş yükseklik eğrilerinin oluşturduğu V ler ile, tabaka sınırlarının oluşturduğu V ler aynı yönlü ise, bu durumda; tabakaların eğim yönü vadi tabanının eğim yönü ile zıt yönlüdür K A 200 300 400 500 600 D 400 200 A

22 3 Kural: ir jeolojik haritada eş yükseklik eğrileriyle tabaka sınırları kesişmiyorsa, ya da bir başka deyişle, eş yükseklik eğrileriyle tabaka sınırları birbirlerine paralel uzanıyorsa, bu durumda; tabakalar yataydır K A 200 300 400 500 600 D 400 200 A 4 Kural: ir jeolojik haritada tabaka sınırları birbirlerine paralel ise ve eş yükseklik eğrilerini yukarıda belirtilen kurallar dışında kesiyorsa, bu durumda; tabakalar düşeydir K A 200 300 400 500 600 D 400 200 A

23 Özel Kural: ir jeolojik haritada tabaka sınırları kesit hattını birden fazla defa kesiyorsa aynı sınıra ait olan bu noktalar topoğrafya üzerine indirildikten sonra aynı çizgi üzerinde birleştirilir A K 200 300 400 K 500 600 GD 600 400 A Not: Jeolojik kesit nasıl cıkartılır? Topoğrafik kesit çıkartıltıktan sonra kesit doğrultusunun kestiği jeolojik unsurlar teker teker topoğrafik profil üzerine izdüşürülür En genç yapıdan başlanarak jeolojik unsurlar kurallar çerçevesinde topoğrafik kesite aktarılır öylece jeolojik kesit çıkartılmış olur

24 Jeolojik Haritada Litolojilerin ve azı Ölçümlerin Gösterimi Tabaka Foliasyon Çatlak 22 22 22 SEDİMANTER Kyç MAGMATİK Kyç METAMORFİK Kyç Çakıltaşı Derinlik kyç Kumtaşı Yüzey kyç Kiltaşı Şeyl Kireçtaşı Fosilli Kireçtaşı

25 UYGULAMA 1 Aşağıda verilen jeolojik haritada; a) Vadi tabanını belirleyerek, haritada vadi tabanı eğim yönünü (VTEY) işaretleyiniz b) V kuralı uygulayarak tabakaların eğim yönünü (TEY) bulunuz Uyguladığınız V kural(lar)ını açıklayınız c) Tabakaları yaş ilişkisine göre sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz d) Tabakaların harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz e) Tabakaların konumunu yazınız f) A-, C-D, E-F doğrultularında jeolojik kesit çiziniz Not: A- doğrultusunda çizilecek kesitte tabakaların eğim açılarını 45 o, C-D doğrultusunda 0, E- F doğrultusunda 25 o alınız

26 2 Aşağıda verilen jeolojik haritada; a) Vadi tabanını belirleyerek, haritada vadi taban eğim yönünü (VTEY) işaretleyiniz b) V kuralı uygulayarak tabakaların eğim yönünü (TEY) bulunuz Uyguladığınız V kural(lar)ını açıklayınız c) Tabakaları yaş ilişkisine göre sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz d) Tabakaların harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz e) Tabakaların konumunu yazınız f) A-, C-D, G-H doğrultularında jeolojik kesit çiziniz Not: A- doğrultusunda çizilecek kesitte tabakaların eğim açılarını 40 o alınız g) C-D ve G-H doğrultularında çizilen jeolojik kesitlerde tabakaların görünür eğim açılarını bulunuz

27 3 Aşağıda verilen jeolojik haritada; a) V kuralı uygulayınız Uyguladığınız V kural(lar)ını açıklayınız b) Tabakaları ve daykları yaş ilişkisine göre sıralayınız Lejand üzerinde gösteriniz c) Tabakaların, aplit ve dolerit dayklarının konumlarını harita üzerine işaretleyiniz Dolerit Aplit d) Tabakaların, aplit ve dolerit dayklarının konumlarını yazınız e) A- doğrultusunda jeolojik kesit çiziniz f) Kumtaşı ve kiltaşı tabakalarının kalınlıkların bulunuz A K Lejand 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 Ölçek:1/10000

28 5 KIVRIMLAR Kıvrımlı yapılar Tabakalı kayaçların dalga şekilli deformasyonlarına kıvrım adı verilir Kıvrımlar kubbe şekilli bir antiklinal ile tekne şekilli senklinallerden meydana gelir Antiklinal Senklinal ir kıvrımın iki tane kanadı vardır unlara kıvrımın kanatları denir Kıvrım kanatları da birer düzlemsel yapıdır ve bu iki düzlemin kesişmesiyle bir çizgi oluşacaktır Kıvrım kanatlarının kesiştiği yere kıvrım ekseni adı verilir Kıvrımı oluşturan tabakanın kıvrılarak oluşturduğu kıvrım ekseni bir çizgisel yapıdır Her bir tabakaya ait kıvrım eksenlerini içine alan düzleme ise kıvrım eksen düzlemi adı verilir Kıvrım ekseni yatayla belirli miktarda bir açı yaparsa bu durumda kıvrım dalımlıdır Kıvrımın dalım açısı, kıvrım eksenini içine alan düşey düzlemde ölçülür ve yatay düzlemle yaptığı dar açıdır u durumda kıvrım ekseninin dalımlı olduğu yön kıvrımın dalım yönüdür Kıvrım eksen düzlemi Kıvrım ekseni Kıvrım kanadı Kıvrım çeşitleri: Kıvrımlar geometrik olarak sınıflandırılabilirler u sınıflamada kıvrımın ekseninin, eksen düzleminin ve kanatlarının konumları dikkate alınır una göre; a) Simetrik kıvrım: Kanatlar eksen düzlemine nazaran simetriktir u durumda kanatlardaki tabakaların eğim açıları eşittir ve eksen düzlemi diktir b) Asimetrik kıvrım: Kanatlar eksen düzlemine göre asimetriktir u durumda kanatlardaki tabakaların eğim açıları eşit değildir Eksen düzlemi dik veya eğimli olabilir Eksen düzlemi eğimli olduğu durumlarda devrik kıvrımlar oluşur Devrik kıvrımlarda, kanatlardan birisine ait tabakalar devriktir Simetrik kıvrım Dik Asimetrik kıvrım Eğik Asimetrik kıvrım (Devrik kıvrım)

29 Antiklinal ve senklinalin arazideki kesit (profil) görüntüsü Dalımlı bir antiklinalin kuşbakışı görüntüsü Antiklinalin petrol aramalarındaki önemi

30 UYGULAMA 1 Aşağıda verilmiş olan kıvrımlara ait harita görünümlerini kanatlarındaki tabaka konumlarıyla birlikte çiziniz Antiklinal Senklinal Devrik Antiklinal Devrik Senklinal Dalımlı Antiklinal Dalımlı Senklinal Asimetrik Senklinal Asimetrik Antiklinal 2 Aşağıda verilmiş jeolojik haritada; a) V kuralını uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptayınız ve harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz b) Kayaçları yaş ilişkisine göre sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz c) Jeolojik yapıların türlerinin belirleyip, konumlarını yazınız d) A- doğrultusunda jeolojik kesit çiziniz Not: Her bir kanat için tabakaların eğim açılarını 45 o alınız

31 3 Aşağıda verilmiş jeolojik haritada; e) V kuralını uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptayınız ve harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz f) Kayaçları yaş ilişkisine göre doğru sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz g) Jeolojik yapıların türlerinin belirleyip, konumlarını yazınız h) X-Y doğrultusunda jeolojik kesit çiziniz i) Düşey ölçek: 1/10000 Not: Her bir kanat için tabakaların eğim açılarını 50 o alınız

32 6 UYUMSUZLUKLAR VE GÖRECELİ YAŞ KAVRAMI Diskordans nedir? Kayaçların stratigrafik dizilimleri her zaman kesiksiz bir seri (konkordan seri) oluşturmaz azen, kayaçların çökelimleri sırasında duraklamalar, aşınmalar ve boşluklar olabilir elirli bir bölgede, belirli bir zaman aralığı boyunca hüküm sürmüş olan sedimantolojik veya tektonik rejimlerdeki değişiklikler nedeni ile, stratigrafik dizide duraklamalar, aşınmalar ve boşlukların ortaya çıktığı tabakalar arasında uyumsuzluk (diskordans) meydana gelir u tip serilere uyumsuz seri (diskordan seri) adı verilir u iki seriyi ayıran yüzeye ise uyumsuzluk düzlemi (diskordans yüzeyi) denir Diskordanslar hiyatüs ve lakün ile tanımlanır Hiyatüs u uyumsuz stratigrafik dizilimde eksilmiş bulunan tabaka veya tabaka gruplarının aşınmalarına karşılık gelen zaman aralığına hiyatüs adı verilir Lakün: Aşınmış tabaka veya tabaka gruplarına ise lakün denir Yaş Litoloji HİYATÜS Triyas Permiyen Karbonifer Kretase Jura Devoniyen Silüriyen Ordovisyen Kambriyen 9 8 4 3 2 1 1 Konkordan seri 2 Konkordan seri YAŞLI SERİ GENÇ SERİ Diskordan seri LAKÜN 7 6 5 Diskordans çeşitleri nelerdir? a) Uyumsuz seri (Nonkonformite) Sedimanter kayaç serilerinin daha yaşlı magmatik ve/veya metamorfik kayaçları üzerlediği durumlarda ortaya çıkar u durumda daha genç olan sedimanter birimlerde, daha yaşlı magmatik veya metamorfik kayaçlara ait kayaç parçacıkları bulunur b) Açılı diskordans ir diskordans yüzeyinin farklı eğimlere sahip iki konkordan sedimanter seriyi ayırdığı durumlarda ortaya çıkar u durumda iki seri arasında belirgin bir konum farklılığı bulunur c) Diskonformite ir erozyon yüzeyiyle birbirinden ayrılan, konumları aynı iki farklı sedimanter seri arasında meydana gelir u durumda hem aşınmış birimler hemde zaman boşluğu vardır d) Parakonformite u iki seri arasında sadece sedimanter süreçlerin duraklamasıyla meydana gelmiş bir çökelmemezlik varsa bu durumda parakonformite oluşur Sadece zaman boşluğu söz konusudur

33 Sedimanter birimler (a) UYUMSUZ SERİ (Nonkonformite) 7 6 5 4 3 2 1 Magmatik veya metamorfik birimler 10 9 (b) AÇILI DİSKORDANS 5 4 8 3 2 1 (c) DİSKONFORMİTE 7 6 5 2 1 Hiyatüs ve Lakün var (d) PARAKONFORMİTE 7 6 5 2 1 Hiyatüs var Lakün yok Göreceli yaş kavramları Sedimanter kayaçlar: - Süper pozisyon ilkesine göre alttaki daha yaşlıdır (Tabakalar devrik değillerse) - Şekil 1 - Genellikle eğimli tabakalar yatay tabakalardan daha yaşlıdır Şekil 2 - Kıvrımlanmış kayaçlar kıvrımlanmamış kayaçlardan daha yaşlıdır Şekil 3 - Antiklinalin çekirdeğinde yaşlı birimler, - Şekil 4, Senklinalin çekirdeğinde genç birimler bulunur Şekil 5 - Komşu kayaçlara ait çakıl parçaları içeren kayaçlar daha gençtir Şekil 6 Magmatik kayaçlar: - Yerel kayaçlara sokulum yapan bir derinlik kayacı daha gençtir u durumda (1) magmatik kayaç içinde çevre kayaçlara ait asimile edilmiş kayaç parçacıkları (anklav) bulunur, Şekil 7 (2) Magmatik kayaç çevresinde çevre kayaçların kontak metamorfizmaya uğradığı kontak zonu bulunur Şekil 8 - Lav akışları tabanlarındaki yaşlı kayaçlarda pişme zonu oluştururlar Şekil 9 - Dayklar kestikleri kayaçlardan daha gençtirler Şekil 10 Metamorfik kayaçlar: - Genellikle çevrelerindeki metamorfik olmayan magmatik veya sedimanter kayaçlardan daha yaşlıdır(eğer bir fayla yerleşmemişlerse) Şekil 11 Faylar: - Faylar, yerdeğişimlerine sebep oldukları kayaçlardan daha gençtirler Kesmedikleri kayaçlardan daha yaşlıdırlar Şekil 12 Not: Aşağıdaki şekiller için kayaçların ve yapıların oluşum yaşları, yaşlıdan gence; A--C-D-E-F-G şeklindedir

34

35

36 UYGULAMA 1 a) Aşağıdaki jeolojik kesitte harflerle belirtilen kayaçları ve yapıları oluşum sırasına göre yaşlıdan gence doğru sıralayarak yandaki lejanda yazınız b) ölgede etkili olmuş jeolojik evrimi sırasıyla açıklayınız 2 EK 1-A da verilmiş jeoloji haritasında; a) V-kurallarını uygulayarak tabaka serilerinin konumlarını saptayınız b) elirlediğiniz tabaka serilerini lejand üzerinde göstererek, aralarındaki stratigrafik ilişkileri belirtiniz c) A- ve C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz Yatay ve Düşey ölçek 1/20000 Not: C-D doğrultusunda yaşlı serinin görünür eğim açısını 32 o alınız d) A- doğrultusunda yaşlı serinin görünür eğim açısını bulunuz e) ölgenin jeolojik gelişimini (jeolojik tarihçeyi) oluşum sırasıyla yazınız 3 EK 1- de verilmiş jeoloji haritasında; a) V-kurallarını uygulayarak tabaka serilerinin konumlarını saptayınız b) elirlediğiniz tabaka serilerini lejand üzerinde göstererek, aralarındaki stratigrafik ilişkileri belirtiniz c) A- ve C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz (Yatay ölçek: 1/20000, Düşey Ölçek: 1/10000) Not: A- doğrultusunda yaşlı serinin görünür eğim açısını 39 o, genç serininkini 21 o alınız C-D doğrultusunda genç serinin görünür eğim açısını 14 o alınız d) C-D doğrultusunda yaşlı serinin görünür eğim açısını bulunuz e) ölgenin jeolojik gelişimini (jeolojik tarihçeyi) oluşum sırasıyla yazınız

EK 1-A 37

38 ÖDEV 1 a) Aşağıdaki jeolojik kesitte harflerle belirtilen kayaçları ve yapıları oluşum sırasına göre yaşlıdan gence doğru sıralayarak yandaki lejanda yazınız b) ölgede etkili olmuş jeolojik evrimi sırasıyla açıklayınız 2 Jeoloji çalışması yapılan bir bölgede kırıntılı sedimanter, metamorfik ve granitik magmatik kayaçlardan oluşan birimler gözlenmektedir Saha çalışmaları sırasında aşağıdaki veriler elde edilmiştir - Magmatik kayaçların çevresinde kontak zonu bulunmaktadır - Sedimanter kayaçlar hem metamorfik, hemde magmatik kayaç parçaları içermektedir - ölgede herhangi bir fay verisine rastlanmamıştır una göre aşağıdakilerden hangisi veya hangileri doğrudur a) En yaşlı kayaçlar sedimanter kayaçlardır b) Metamorfik kayaçlar kesinlikle magmatik kayaçlardan daha yaşlıdır c) Sedimanter kayaçlar magmatik kayaçlardan daha yaşlıdır d) Magmatik kayaçlar kesinlikle sedimanter kayaçlar içine sokulum yapmıştır e) ölgede bir uyumsuz seri (nonkonformite) söz konusudur

39 7 FAYLAR Yeryuvarında etkili olan tektonik kuvvetler kayaçların şekillerini, hacimlerini ve yerlerini değiştirirler u deformasyon etkileriyle kayaçlar kırılırlar, kıvrılırlar Kırıklı yapılar (faylar ve çatlaklar) Faylar Kayaçlarda kırılma yüzeyleri boyunca gözle fark edilebilecek miktarda bir yer değiştirme,(kayma, hareket) meydana geldiği zaman faylar oluşurlar Çatlaklar Çatlaklarda ise kırılma yüzeyleri boyunca bir yer değiştirme, bir kayma olmaz Faylarda kayma hareketi bir düzlem boyunca oluşmaktadır u düzleme fay düzlemi (=fay aynası) adı verilir u düzlem üzerinde sürtünme sebebiyle kayma çizikleri (fay çizikleri) bulunur u fay çizikleri bize kaymanın doğrultusunu bulmamıza yardımcı olur Faylar da tabakalar gibi birer düzlemsel yapı elemanıdırlar Dolayısıyla fayların da doğrultuları ve eğimleri vardır Fay düzlemleri iki bloğu birbirinden ayırır u iki blok, fay düzlemi üzerinde birbirine nazaran hareket ederler u bloklardan fay düzleminin üzerinde bulunan bloğa tavan bloğu, fay düzleminin altında bulunan bloğa ise taban bloğu adı verilir Fay düzlemi Fay çizikleri Fayın doğrultusu Fayın eğim yönü TAAN LOK TAVAN LOK Atım nedir? İki blok arasında meydana gelen yer değiştirmeye atım adı verilir eş çeşit atım türü vardır unlar; b d c a e a) eğim atım b) doğrultu atım c) net atım d) düşey atım e) yatay atım

40 Fay çeşitleri Faylar oluşum mekanizmalarına göre üçe ayrılırlar unlar; b) Normal faylar: u tür faylarda tavan bloğu taban bloğuna göre, fay düzlemi üzerinde aşağıya doğru hareket etmiştir u faylara gravite fayı da denilmektedir c) Ters faylar: u tür faylarda tavan bloğu taban bloğuna nazaran yukarıya doğru hareket etmiştir d) Doğrultu atımlı faylar: Yırtılma fayı olarak da adlandırılan bu tür faylarda fay blokları birbirlerine göre fayın doğrultusu boyunca hareket etmişlerdir Eğer hareket karşıdaki bloğun sağa doğru yer değiştirmesiyle meydana gelmişse sağ yönlü doğrultu atımlı fay, karşıdaki bloğun sola doğru yer değiştirmesiyle meydana gelmişse sol yönlü doğrultu atımlı fay oluşur Faylar atımlarına göre de sınıflandırılabilirler una göre; a) Eğim atımlı faylar: u tür faylarda fayın hareket doğrultusu fayın eğim doğrultusu ile çakışır Yani fay eğim doğrultusu boyunca hareket etmiştir b) Doğrultu atımlı faylar: u tür faylarda yukarıda da anlatıldığı gibi hareket fayın doğrultusu boyuncadır c) Oblik atımlı faylar: u tür faylarda hareket ne fayın eğimi boyunca ne de doğrultusu boyunca gelişmiştir Fay, doğrultusunun ve eğiminin bileşkesi şeklinde hareket etmiştir Normal Faylar TersFaylar Eğim Atımlı Faylar Eğim atımlı normal fay Eğim atımlı ters fay OblikAtımlı Faylar Oblik atımlı normal fay Oblik atımlı ters fay Doğrultu Atımlı Faylar Sağ yönlü doğrultu atımlı fay Sol yönlü doğrultu atımlı fay

41 Normal fay Ters fay ve sürüme kıvrımı (Drag fold)

42 Kıvrım ve normal fay Fay çizikleri

43 Sol yönlü doğrultu atımlı fay Sağ yönlü doğrultu atımlı fay

44 UYGULAMA: 1 Aşağıda verilmiş olan fay türlerinin harita görünümlerine birer örnek veriniz Verdiğiniz örneklerin konumlarını yazınız Eğim atımlı faylar Doğrultu atımlı fay Normal fay Ters fay Sağ yönlü Sol yönlü 2 EK 1 de verilmiş jeoloji haritasında; a) V kuralını uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptayınız ve harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz b) Kayaçları yaş ilişkisine göre sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz c) Fayın türünü belirleyiniz d) A-, C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz Not: Fayın konumu D / 78 G, Tabakaların gerçek eğim açıları 37 o A- doğrultusunda tabakaların eğim açılarını 33 o fayın eğim açısını 60 o alınız e) C-D doğrultusunda tabakaların eğim açılarını bulunuz f) Fayın düşey atımını bulunuz 3 Eğim atımlı normal bir faya ait atım türleri nelerdir? lok diyagram üzerinde çizerek gösteriniz 4 EK 2 de verilen jeolojik haritada; a) V kuralını uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptayınız ve harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz b) Kayaçları yaş ilişkisine göre sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz c) Haritada bulunan yapıların türünü belirleyiniz d) Yapıların harita görünümlerini harita üzerine işaretleyiniz e) A-, C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz f) Fayın düşey atımını bulunuz Not: Fayın konumu K56 / 73 G, Tabakaların gerçek eğim açıları 37 o A- doğrultusunda tabakaların eğim açılarını her iki kanat için de 27 o alınız A- doğrultusunda fayın eğim açısını 65 o alınız C-D doğrultusunda tabakaların eğim açılarını her iki kanat için de 33 o alınız C-D doğrultusunda fayın eğim açısını 50 o alınız

EK 1 45

46 EK 2

47 8 KARMAŞIK HARİTALAR EK 1 de verilen jeolojik haritada; a) V kuralını uygulayarak tabaka serilerinin konumlarını yazınız ve harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz b) Kayaçları yaş ilişkisine göre sıralayarak aralarındaki ilişkilerle birlikte lejand üzerinde gösteriniz c) Haritada bulunan yapıların türünü belirleyiniz d) Yapıların harita görünümlerini harita üzerine işaretleyiniz e) Fayın türünü belirleyiniz f) A-, C-D, E-F ve G-H doğrultularında jeolojik kesit çiziniz g) Fayın düşey atımını bulunuz (kesitten) Not: Fayın konumu D / 70K, yaşlı serinin gerçek eğim açıları 34 o, genç serinin gerçek eğim açıları 10 0 dir G-H doğrultusunda yaşlı serinin eğim açısını 25 o genç serinin eğim açılarını 5 o olarak alınız C-D doğrultusunda tabakaların eğim açılarını her iki kanat için de 33 o alınız EK 2 de verilen jeolojik haritada; a) V kuralını uygulayarak tabaka serilerinin konumlarını yazınız ve harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz b) Kayaçları yaş ilişkisine göre sıralayarak aralarındaki ilişkilerle birlikte lejand üzerinde gösteriniz c) Fayın türünü belirleyiniz d) A-, C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz Not: Fayın konumu K55 / 90, tabaka serilerinin gerçek eğim açıları yaşlıdan gence doğru sırasıyla 45 o, 35 0, 15 0 ve 0 0 dir

48

49

50 9ARAZİYE HAZIRLIK VE PUSULA KULLANIMI Arazi Çalışmasına Hazırlık Nasıl Yapılır? Jeolojik çalışmalarda, çalışılan konuya (Genel Jeoloji, Mühendislik Jeolojisi, Maden yatakları, Mineraloji-Petrografi, Hidrojeoloji vb) bağlı olarak araziye çıkmadan önce hazırlık çalışmaları yapılmaktadır Yapılan hazırlıklar ortak olarak şu şekildedir: 1 Çalışılacak bölgeyle ilgili literatür çalışması - Daha önce bölge ve civarında yapılmış olan çalışmaların incelenmesi ve derlenmesi (Rapor, makale, tez vb) - Topoğrafik ve jeolojik haritaların incelenmesi - Hava fotoğrafları ve uydu görüntülerinin incelenmesi 2 Amaca uygun olarak saha için gerekli donanımın (Araç, gereç vb) hazırlanması - Jeolog çekici: Genellikle bir ucu sivri veya keski şeklinde bir çekiç olup, kayaçları kırmak, kazmak, temizlemekte, ve alınacak numuneleri düzeltmek için kullanılır - Jeolog pusulası: Yerkürenin manyetik özelliğine dayanılarak yapılmış, yön belirlemeye, çizgisel ve düzlemsel yapıların konumlarının ölçülmesine, yer tayinine vb yarayan araçtır - Harita altlığı: Aluminyum veya plastikten yapılmış, arazide haritaların ve kağıtların düzenli bir şekilde muhafaza edilmesini sağlar - Fotoğraf makinası: Jeolojik yapıların görüntülenmesi ve bu görüntülerin büro çalışmalarında kullanımını sağlar Arazide amaca yönelik fotoğraf çekiminde ölçeklendirme mutlaka yapılmalıdır - Altimetre: Hava basıncına bağlı olarak yüksekliği gösteren alettir Kalibrasyonu arazide yapılmalıdır - Hidroklorik asit (%10 HCl): Saha çalışmalarında karbonatlı kayaçların tespitinde kullanılır - Saha defteri: Saha çalışmalarında tüm ölçüm ve gözlemlerin lokasyon belirtilerek kaydedildiği defterdir - Lup: Kayaçlardaki mineralleri, mikrofosilleri vb görmekte zorlanılan ayrıntıları büyütmekte kullanılan mercektir - Şerit metre: Çelikten yapılmış, özel amaçlı çalışmalarda (Ölçülü stratigrafik kesit, yamaç eğiminin saptanması, kalın tabakaların ölçümü vb) kullanılan araçtır - GPS: Küresel yerbulma sistemi (Global Position System) En az 3 veya 4 uydu yardımıyla yeryüzünde herhangi bir noktanın enlem, boylam ve yükseklik değerlerini veren elektronik alet Pusula tanımı ve çeşitleri Pusula, yerkürenin manyetik özelliğine dayanılarak yapılmış, yön belirlemeye yarayan bir ölçü aletidir Pusulalar kullanım yerlerine göre değişik isimler alabilirler (Jeolog pusulası, madenci pusulası, gemici pusulası vb)

51 Jeolog Pusulası Jeolog pusulası esasta klinometre (eğimölçer) ve el düzecinden oluşmuştur Jeolojik çalışmalarda çok değişik amaçlarda kullanılsa da yaygın olarak düzlemsel ve çizgisel yapı unsurlarının konumunun saptanmasında kullanılır ir jeolog pusulasının ana unsurları şunlardır: - Pusula ibresi (Ağırlıklı taraf güneyi gösterir Eğer ağırlıklı uç yoksa, işaretli uç veya N yazılı uç kuzeyi gösterir) - Klinometre düzeci (Eğim ölçer düzeci) - Nişan delikleri ve nişan kolu - Dereceli daire - Ayna - Kabarcıklı düzeçler Pusula tabanı üzerinde yön harfleri vardır (N:Kuzey, S:Güney, E:Doğu, W:atı) Taban üzerinde E-W yer değiştirmiş olarak yazılır Çünkü; pusula tabanını saat ibresi yönünde döndürdüğümüzde pusula ibresi saat ibresinin tersi yönünde dönme hareketi yapar Arazide Pusula Kullanımı Düzlemsel elemanların konumlarının ölçülmesi Tabakalanma, klivaj, şistozite, kıvrım eksen düzlemleri, fay düzlemleri, eklemler ve damarlar gibi düzlemsel yapıların konumları aşağıda belirtilen yollarla ölçülür a Doğrultu yönü ve doğrultu açısının ölçümü b Eğim yönü ve eğim açısının ölçümü u iş için pusulanın E veya W kenarı ölçülecek düzlemsel yapıya yaslanır (yandaki şekil) Eğer düzlemin üzeri düzgün değilse çekiçle temizlenebilir veya düz bir yüzey elde etmek için jeolog defterinden yararlanılabilir Pusula tabanı, tabaka düzleminden kaldırılmadan, yuvarlak kabarcıklı düzeç yardımıyla yataylanır Doğrultunun değeri, pusula kadranının üst kısmında bulunan dereceli (0-360) kadrandan okunur Doğrultunun tanımından da anlaşılacağı üzere (kz Ders 3) doğrultu açısı, pusula ibresinin kuzeyle yapmış olduğu dar açıdır (E-N-W aralığında pusula ibresinin hangi ucu kalırsa kalsın) Doğrultunun değerini gösteren pusula ibresinin yönü ise bize doğrultunun yönünü vermektedir Pusulanın N veya S kenarı pusulanın doğrultusuna paralel bir şekilde yaslanır Pusulanın N kenarı yaslanırsa, pusula ibresinin S ucunun (Ağırlıklı uç), S kenarı yaslanırsa, pusula ibresinin N ucunun gösterdiği yön bize eğim yönünü verir Eğim açısını ölçerken runton jeolog ve reithaupt Jeolog pusulalarında farklılıklar bulunmaktadır

52 runton jeolog pusulası için; pusulanın klinometreli tarafı (W kenarı) düzlemin doğrultusuna dik ve düşey bir şekilde yaslanır (Yandaki şekil) Daha sonra pusulanın arkasında bulunan sarkaç sağa-sola çevrilerek silindirik kabarcıklı düzeç (Klinometre düzeci) yataylanır ve eğim açısı, pusula tabanındaki dereceli (90-0-90) bölmeden okunur reithaupt Jeolog pusulası için; pusulanın kenarı (Oynar sarkaçlı kenar) düzlemsel elemanın doğrultusuna dik şekilde yaslanır (Üstteki şekil) Pusulanın içinde bulunan, oynar sarkacın gösterdiği değer, eğim açısı olarak okunur Çizgisel elemanların konumlarının ölçülmesi Çizgisel elemanlar; kıvrım eksenleri, mineral lineasyonları, fay çizikleri vb yapılardır Tüm çizgisel yapıların doğrultuları, dalım yönleri ve dalım açıları aşağıda anlatılan yolla ölçülür a Doğrultu yönü ve doğrultu açısının ölçümü Harita altlığının veya defterin kenarı çizgisel yapı boyunca yerleştirilir ve düşey konuma getirilir Pusula kenarı (E veya W), düşey konumda bulunan deftere yaslanarak doğrultu yönü ve doğrultu değeri düzlemsel yapılarda olduğu gibi bulunur b Dalım yönü ve dalım açısı Pusulanın W kenarı (klinometreli olan kenar), çizgisel yapıya paralel şekilde yaslanarak dalımın değeri, düzlemsel yapılarda eğimin değerini bulurken izlediğimiz yolla aynı şekilde bulunur Dalımın yönü ise çizgisel yapı elemanının dalımlı olduğu yöndür u yön ya doğrultu ile aynı yönlü ya da tam zıttı olan yöndür Yer Tayin yöntemleri Morfolojisi belirgin olmayan düz arazilerde veya görüş alanının çok sınırlı olduğu derin vadilerde, omanlıklarda yer tayini oldukça güçleşmektedir u gibi durumlarda jeolog pusulasından yararlanarak bulunduğumuz yeri kesin olarak belirleyebiliriz u yöntemler; Geriden kestirme yöntemi Yerini saptamak istediğimiz noktanın üzerinde bulunuyorsak, harita ve arazi üzerinde yerini kolaylıkla belirleyeceğimiz iki nokta (Örn: A tepesi, çeşmesi) seçilir Pusula A tepesi hizasında tutularak, A tepesinin doğrultusu ve çeşmesi hizasında tutularak, çeşmesinin doğrultusu ölçülür u ölçüler harita üzerinde A ve noktalarına yerleştirildiğinde, A ve den geçen doğruların kesişim noktaları arazide bulunduğumuz yeri verir Daha sağlıklı bir yöntem için atış yapılan nokta sayısı arttırılabilir İleriden kestirme yöntemi Yerini saptamak istediğimiz noktaya çeşitli nedenlerle (derin vadilerin olması, ormanlık olması vb) ulaşamıyorsak, harita ve arazi üzerinde yerini kolaylıkla saptayabildiğimiz iki noktaya (A tepesi ve çeşmesi) gidilerek pusula ile önce A tepesinden ulaşamadığımız yere atış yaparız ve A tepesi ile yeri saptanmak istenen nokta arasındaki doğrultu ölçülür Aynı işlemleri çeşmesine giderekte tekrarlarız u ölçüler, harita üzerinde A ve noktalarına yerleştirildiğinde A ve den çizilen doğruların kesişim noktaları arazide ulaşamadığımız noktanın harita üzerinde yerini verir Daha sağlıklı bir yöntem için atış yapılan nokta sayısı arttırılabilir

53 Pusula-Altimetre yöntemi ir çeşit geriden kestirme yöntemi olan pusula altimetre yöntemi ile yeri bilinen A tepesine atış yapılır ve ölçülen doğrultu haritaya çizilir Altimetreden bulunduğumuz yükseklik tespit edilir Haritaya çizdiğimiz doğrultu üzerinde bu eşyükseklik eğrisinin değeri bize bulunduğumuz noktayı verir Arazi Dersleri İçin Gerekli Malzemeler: Arazi çantası Jeolog çekici Arazi defteri Harita altlığı Açıölçer Kurşun kalem ve silgi 30 cm lik cetvel Hava şartlarına uygun giysi Yiyecek ÖNEMLİ NOT Arazi defterlerinizin ilk sayfasına mutlaka kan grubunuzu ve varsa alerjilerinizi, kronik rahatsızlıklarınızı ve acil durumda sağlık personeli için önemli olabilecek sağlık bilgilerinizi yazınız Sürekli kullandığınız ilaç vb mutlaka yanınızda bulundurunuz

54