Bu ki tap, Mil lî Eği tim Ba kan lı ğı Ta lim ve Ter bi ye Ku ru lu Baş kan lı ğı nın 29 Kasım 2013 ta rih ve 150 sa yı lı ka ra rıy la 2014-2015 öğ re tim yı lın dan iti ba ren, beş yıl sü rey le ders ki ta bı ola rak ka bul edil miş tir. Celal ARSLAN Dr. Erol ERDOĞAN Bah çe ka p Mah. 2460 Sok. No.: 7 06370 fiafl maz/an KA RA tel.: (0-312) 278 34 84 belgeç: (0-312) 278 30 46
Bu kitabın tamamının ya da bir kısmının, kitabı yayınlayan şirketin izni olmaksızın elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır. Bu kitabın tüm hakları, TUNA MATBAACILIK AŞ ye aittir. Haberleşme Adresi TUNA MATBAACILIK AŞ Bahçekapı Mah. 2460. Sok. Nu.: 7 06370 Şaşmaz/ANKARA tel.: (0-312) 278 34 84 (pbx) belgeç: (0-312) 278 30 46 www.tunamatbaacilik.com.tr e-posta: tuna@tunamatbaacilik.com.tr SERTİFİKA NO: 16102 ISBN: 978-975-8198-66-5 Editör Şennur KILINÇ Dil Uzmanı Riyazi CANBOLAT Görsel Tasarımcı Serkan AVCI Program Geliştirme Uzmanı Türkan YILDIRIM Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı Hasan PEKTAŞ Rehberlik Uzmanı Filiz KONCA Baskı ve Cilt tel.: (0-312) 278 34 84 (pbx) belgeç: (0-312) 278 30 46 www.tunamatbaacilik.com.tr e-posta: tuna@tunamatbaacilik.com.tr Baskı Yeri ve Yılı Ankara, 2014 2
İSTİKLÂL MARŞI Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın; Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif ERSOY 3
GENÇL E H TABE Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur. Mustafa Kemal Atatürk 4
Mustafa Kemal ATATÜRK 5
İÇİNDEKİLER ORGANİZASYON ŞEMASI... 10 1. ÜNİTE: SAĞLIKLI YAŞAM... 11 A. SAĞLIK VE SAĞLIKLA İLGİLİ KAVRAMLAR... 12 1. Sağlığın Tanımı... 12 2. Sağlıkla İlgili Kavramlar... 12 B. SAĞLIĞA ETKİ EDEN ETMENLER... 16 1. Bünyesel Etmenler... 16 2. Çevresel Etmenler... 16 3. Sosyoekonomik ve Kültürel Etmenler... 18 C. SAĞLIK HİZMETLERİ VE YARARLANMA YOLLARI... 19 1. Temel Sağlık Hizmetleri... 19 2. Sağlık Hizmetleri Sınıflandırılması ve Yararlanma Yolları... 19 a. Koruyucu Sağlık Hizmetleri... 20 b. Tedavi Hizmetleri... 20 c. Rehabilitasyon Hizmetleri... 21 Ç. HASTA HAKLARI VE UYULMASI GEREKEN KURALLAR... 23 1. Hasta Hakları... 23 2. Hasta ve Yakınlarının Uyması Gereken Kurallar ve Sorumluluklar... 27 D. SAĞLIKLA İLGİLİ ÖLÇÜTLER... 29 1. Toplumun Sağlık Düzeyini Belirlemede Yararlanılan Ölçütler... 29 a. Ana ölüm hızı... 29 b. Bebek ölüm hızı... 29 c. Kaba doğum hızı... 29 ç. Kaba ölüm hızı... 30 d. Nüfus artış oranı... 30 e. Beklenen yaşam süresi...30 2. Atatürk ün Toplum Sağlığının Geliştirilmesine Yönelik Çalışmaları... 30 1. Ünite Sonu Değerlendirme...32 2. ÜNİTE: BÜYÜME VE GELİŞME... 34 A. BÜYÜME VE GELİŞME DÖNEMLERİ... 35 1. Büyüme ve Gelişme... 35 2. Büyüme ve Gelişmenin Dönemleri... 36 a. Bebeklik Dönemi... 36 b. Çocukluk Dönemi... 37 c. Ergenlik Dönemi... 38 ç. Yetişkinlik Dönemi... 40 d. Yaşlılık Dönemi... 40 B. BÜYÜME VE GELİŞMEYİ ETKİLEYEN ETMENLER... 42 1. Genetik... 42 2. Hormonlar... 42 3. Beslenme... 42 4. Fiziksel Çevre... 42 2. Ünite Sonu Değerlendirme... 44 PERFORMANS GÖREVİ... 46 DERECELİ PUANLAMA ANAHTARI... 47 6
3. ÜNİTE: SAĞLIĞIN GELİŞTİRİLMESİ VE KORUNMASI... 48 A. SAĞLIKLI OLMANIN KOŞULLARI... 49 1. Sağlığın Geliştirilmesi ve Korunması... 49 2. Sağlığın Korunması İçin Kazanılması Gereken Davranışlar... 50 3. Sağlık Eğitimi ve Spor... 50 4. Dinlenme... 52 B. YETERLİ VE DENGELİ BESLENME... 53 1 Beslenme, Yeterli ve Dengeli Beslenme... 53 2. Yiyeceklerin İçerdikleri Besin Ögelerine Göre Sınıflandırılması... 53 C. ŞİŞMANLIK VE SAĞLIKLI ZAYIFLAMA... 56 1. Şişmanlık... 56 2. Şişmanlığı Belirlemek İçin Kullanılan Beden-Kütle İndeksinin Hesaplanması... 56 3. Şişmanlığın Nedenleri... 57 4. Şişmanlığın Tedavisi... 57 Ç. KİŞİSEL TEMİZLİK VE ÖNEMİ... 59 1. El, Tırnak Temizliği ve Bakımı... 59 2. Yüz, Boyun, Burun, Kulak ve Koltuk Altı Temizliği... 60 3. Saç Temizliği ve Bakımı... 60 4. Ayak Temizliği ve Bakımı... 61 5. Üreme Organları Temizliği... 61 6. Tuvalet Alışkanlığı ve Temizliği... 61 7. Banyo Yapma ve Giyecek Temizliği... 62 D. GİYECEK SEÇİMİ VE ÖNEMİ... 63 E. AĞIZ VE DİŞ SAĞLIĞININ ÖNEMİ... 65 1. Ağız ve Diş Sağlığı... 65 a. Ağız ve Diş Sağlığının Önemi... 65 b. Diş Çürümesi... 65 c. Diş Eti Hastalıkları... 66 ç. Diş Çürüğü ve Diş Eti Hastalıklarının Genel Vücut Yapısı ile İlişkisi... 66 d. Dişlerin Gelişim Bozuklukları... 67 2. Dişlerin Korunması ve Bakımı... 67 3. Diş Fırçalama Tekniği... 68 3. Ünite Sonu Değerlendirme... 70 4. ÜNİTE: AKIL VE RUH SAĞLIĞI... 73 A. SAĞLIKLI YAŞAM İÇİN AKIL VE RUH SAĞLIĞI... 74 1. Akıl ve Ruh Sağlığı... 74 2. Ruh Sağlığını Etkileyen Faktörler... 75 a. Kişisel Faktörler... 75 b. Çevresel Faktörler... 76 3. Doğal Afetlerin Ruh Sağlığına Etkisi... 76 4. Ruh Sağlığının Korunması... 77 B. STRESLE BAŞA ÇIKMANIN YOLLARI... 79 1. Stres ve Etkileri... 79 2. Sınav Kaygısı ve Belirtileri... 80 3. Sınav Kaygısı ile Başa Çıkmanın Yolları... 81 7
C. ETKİLİ İLETİŞİM... 83 1. İletişimin Temel Koşulları ve Ögeleri... 84 a. Kaynak... 85 b. Mesaj... 85 c. Kanal... 85 ç. Alıcı... 85 d. Geri Bildirim... 85 2. İletişimin Sınıflandırılması... 85 a. Sözlü İletişim... 85 b. Sözsüz İletişim... 85 3. İletişimi Etkileyen Engeller... 86 4. Gençlerle İletişim Kurmanın Önemi... 87 Ç. ŞİDDET VE İSTİSMAR... 88 1. Şiddet ve Çeşitleri... 88 2. İstismar ve Biçimleri... 89 3. Şiddet ve İstismarın Önlenmesi... 89 4. Ünite Sonu Değerlendirme... 90 5. ÜNİTE: ZARARLI ALIŞKANLIKLAR... 92 A. BAĞIMLILIK YAPAN MADDELERİN KULLANIMI... 93 1. Bağımlılık, Yoksunluk ve Tolerans... 93 2. Ülkemizde Madde Bağımlılığını Önleyici Çalışmalar... 93 B. TÜTÜN VE SİGARA BAĞIMLILIĞI... 96 1. Tütün ve Sigara Bağımlılığı... 96 2. Tütün ve Sigaranın Zararları... 96 3. Pasif İçicilik ve Zararları... 97 4. Sigarayı Bırakma ve Tedavi Olma... 98 C. ALKOL VE UYUŞTURUCU MADDE BAĞIMLILIĞI... 100 1. Alkol Bağımlılığı ve Etkileri... 100 2. Uyuşturucu Madde Bağımlılığı ve Etkileri... 102 3. Alkol ve Uyuşturucu Madde Bağımlılığında Tedavi... 104 5. Ünite Sonu Değerlendirme... 106 6. ÜNİTE: AİLE HAYATI VE ANA ÇOCUK SAĞLIĞI... 108 A. AİLE HAYATI VE ANA ÇOCUK SAĞLIĞI... 109 1. Aile ve Aile Yapıları... 109 2. Koruyucu Aile Hizmeti... 111 3. Evlat Edinme... 112 B. AİLE PLANLAMASI VE GEBELİK... 114 1. Aile Planlaması... 114 2. Aile Planlamasının Amaçları... 115 3. Ana Sağlığı... 115 4. Gebelik, Belirtileri, Kontrolleri ve Sorunları... 116 5. Doğum... 118 6. Lohusalık, Emziklik Dönemi ve Bakım... 119 8
C. ANNE, ÇOCUK VE TOPLUM SAĞLIĞI... 120 1. Anne ve Çocuk Sağlığı... 120 2. Anne Sütü ve Önemi... 121 3. Aşı Yaptırılması... 122 6. Ünite Sonu Değerlendirme... 123 PROJE GÖREVİ... 125 PROJE DEĞERLENDİRME FORMU... 126 7. ÜNİTE: HASTALIKLARLA İLGİLİ TEMEL KAVRAM VE İLKELER... 127 A. KANSER VE KORUNMA YOLLARI... 128 1. Kanser, Türleri ve Nedenleri... 128 2. Kanserin Belirtileri ve Erken Tanının Önemi... 129 3. Kanserden Korunma... 129 B. ŞEKER HASTALIĞI... 131 1. Şeker Hastalığı ve Belirtileri... 131 2. Şeker Hastalığının Tipleri... 131 3. Gizli Şeker ve Belirtileri... 132 4. Şeker Hastalıklarının Dikkat Etmesi Gereken Hususlar... 132 C. KALP VE DAMAR HASTALIKLARI... 134 1. Kalp ve Damar Hastalıkları... 134 2. Nedenleri ve Türleri... 134 3. Hipertansiyon... 135 4. Kolesterol ve Stres... 135 5. Kalp ve Damar Sağlığının Korunmasında Alınacak Önlemler... 136 Ç. KALITSAL KAN HASTALIKLARI... 137 1. Kalıtsal Hastalıklar ve Türleri... 137 a. Akdeniz Anemisi (Talasemi)... 137 b. Akdeniz Ateşi... 138 c. Hemofili... 139 D. KRONİK AKCİĞER HASTALIKLARI... 140 1. Kronik Akciğer Hastalığı ve Belirtileri... 140 2. Astım, Nedenleri ve Tedavisi... 141 E. BULAŞICI HASTALIKLAR VE KORUNMA YOLLARI... 142 1. Bulaşıcı Hastalıklar... 142 2. Bulaşıcı Hastalıkların Bulaşma Yolları... 143 a. Su ve Besinlerle Bulaşan Hastalıklar... 144 b. Solunum Yoluyla Bulaşan Hastalıklar... 144 c. Temas Yoluyla Bulaşan Hastalıklar... 146 ç. Vektörlerle Bulaşan Hastalıklar... 146 d. Hayvanlardan İnsanlara Bulaşan Hastalıklar... 147 e. Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar... 148 F. İLAÇ KULLANIMI... 151 G. VÜCUT SICAKLIĞININ ÖLÇÜMÜ... 153 H. EVDE HASTA BAKIMI... 155 7. Ünite Sonu Değerlendirme... 157 ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRMELERİNİN CEVAP ANAHTARLARI... 160 SÖZLÜK... 161 KAYNAKÇA... 165 9
ORGANİZASYON ŞEMASI Ünitenin Kazanımları Ünitede geçen kazanımların listesi Üniteye Hazırlık Çalışmaları Ünitede yapılacak hazırlık çalışmaları Derse Hazırlık Konuya girerken öğrenciyi derse motive etmeyi amaçlayan sorular, gazete haberleri, afişler ve metinlerin yer aldığı derse hazırlanalım bölümü Konuyla İlgili Çalışma Metinler içindeki önemli noktaların irdelenmesini sağlayan ve konuyu desteklemeye yönelik soruların yer aldığı bölüm Gelecek Derse Hazırlık Gelecek derse getirilmesi ya da hazırlanılması amacıyla yapılması gereken görevlerin yer aldığı bölüm Ek Bilgi Konuyu destekleyen ek bilgilerin yer aldığı bölüm Etkinlik Kazanıma ilişkin etkinliklerin yer aldığı bölüm Değerlendirme Kazanıma ilişkin ölçme ve değerlendirme sorularının yer aldığı bölüm Ünite Sonu Değerlendirme Öğrenilenlerin değerlendirilmesi için hazırlanmış sorular Ünite numarası ve adı Konu başlığı Üniteyle ilgili kazanımlar Üniteye yönelik hazırlık çalışmaları 2. ÜNİTE: BÜYÜME VE GELİŞME Ünitenin Kazanımları Bu ünite ile öğrenciler; 1. Büyüme ve gelişmeyi açıklar. 2. Büyüme ve gelişme dönemlerinin özelliklerini açıklar. 3. Büyüme ve gelişmeyi etkileyen etmenleri açıklar. Üniteye Hazırlık Çalışmaları 1. Büyüme ve gelişmenin hangi faktörlerden etkilendiğini araştırarak öğreniniz. Öğrendiklerinizi sınıfınızda arkadaşlarınıza anlatınız. 2. Büyüme ve gelişme dönemlerinin özelliklerini öğreniniz. Öğrendiklerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 3. Hormonların büyüme ve gelişmedeki etkilerini araştırınız. Edindiğiniz bilgileri sınıfınızda arkadaşlarınıza anlatınız. 4. Serbest zamanlarınızı nasıl değerlendirmeniz gerektiğini arkadaşlarınızla tartışınız. Ç. ŞİDDET VE İSTİSMAR Derse Hazırlık 1. Aşağıdaki soruyu cevaplayınız. Şiddet ve istismar denilince neler anlıyorsunuz? Bunların kişilik gelişimine etkileri nelerdir? 2. Aşağıdaki gazete haberini okuyunuz ve soruları cevaplayınız. Ankara Barosu taraf ndan 15 ay önce hayata geçirilen Gelincik Projesi kapsam nda 15 bin kad n, irtibat bürosuna gelerek ve telefonla mdat diyerek yard m istedi. Erkeklerin iddette s n r tan mad gelen telefonlar ve ihbarlarla bir kez daha ortaya ç kt. Aç lan davalar ve gelen telefonlardaki ihbarlarda iddet de il âdeta vah etler anlat l yor. Gelen imdat telefonlar yla yakla k 500 ki iyi ölümden kurtaran Gelincik Projesi avukatlar yard m ettikleri kad nlar n e leri taraf ndan sald r ya u ruyorlar. Dövülen, ezilen, tecavüz edilen, psikolojik ve sosyolojik GELİNCİK PROJESİ iddete u rayan kad nlara destek amaçl yola ç kan Gelincik Projesi k sa süre içerisinde binlerce kad n n imdad na yeti ti. 200 avukat n gönüllü olarak çal t - projede 15 ay içerisinde 15 bin kad n arayarak imdat ça r s nda bulundu. 1100 kad n psikolojik tedaviye al nd. 500 kad n E im beni öldürüyor, yeti in! imdad na yeti ilerek kurtar ld. Yurt d - ndan da yüzlerce telefon alan avukatlar konsolosluklar arac l yla gereken yard m sa lamaya çal yorlar. 24 saat avukatlar n gelen ihbarlar de erlendirdi ini belirten Gelincik Projesi yetkilileri K sa sürede binlerce kad na ula t k. Son aylartda Almanya, Hollanda, sviçre gibi ülkelerdeki iddet ma duru kad nlardan telefonlar al yoruz. Yurt d ba vurular n konsolosluklar arac l yla çözmeye çal yoruz. Ba vurular n yüzde 90 cinsel istismara u rayan kad nlardan olu uyor. Bize ula anlar n yüzde 70 i çocuklar için e leriyle tekrar bar mak zorunda kal yor. stanbul, Bursa ve Artvin barolar da merkezler açt. 14 bölgede büro aç lmas planlan yor. Belediyelerle ortak çal malar yap larak bölgelerde kad nlara bilgilendirme seminerleri düzenliyoruz. dedi. Gazete haberi (4) Uygulamaya konulan projeye nasıl destek verilerek daha da yaygınlaşması sağlanabilir? Kadınlara karşı şiddet ve istismarın sebepleri nelerdir? 1. Şiddet ve Çeşitleri Şiddet, güç ve baskı uygulayarak insanların bedensel ve ruhsal açısından zarar görmesine neden olan bireysel veya toplu hareketlerin tümüdür. Özellikle son yıllarda aile içi, kadın ve çocuklara yönelik şiddet artış göstermiştir. Şiddet çeşitli şekillerde ortaya çıkmaktadır. Şiddetin çeşitleri örnekleri şunlardır: Fiziksel şiddet: İteklemek, yumruklamak, vurmak. Sözel şiddet: Küfretmek, dalga geçmek, lakap takmak, dedikodu çıkarmak. Psikolojik şiddet: Eziyet etmek, aşağılamak, gruptan ya da yapılan bir etkinlikten dışlamak, alay etmek, küsmek. Cinsel şiddet: İstenmeyen cinsel davranışları yapmaya zorlamak, istemediği hâlde cinsel ilişkiye zorlamak, taciz. Ekonomik şiddet: Ekonomik özgürlüğü kısıtlamak, eve para bırakmamak veya çok az bırakmak, sürekli hesap sormak, parayı kullanarak aşağılamak. Şiddet, içgüdüsel olarak var olan ve çevresel etkenlerden kaynaklanan bir davranış olarak görülür. Şiddete yol açan temel etkenler anne, baba, çocuk ve aile ilişkisinden kaynaklanan davranışlardır (Resim 4.10). Sosyal, kültürel ve ekonomik etkenler şiddet oluşumunda önemli rol oynamaktadır. Bununla birlikte kişinin saldırgan tavırları da şiddeti doğuran nedenler olarak ortaya çıkmaktadır. Şiddet mağdurları 155 Polis İmdat, 156 Jandarma telefonlarına, savcılık veya Aile Mahkemelerine başvurabilirler. Ayrıca aileler Ailenin Korunmasına Dair Kanun gereğince tedbir alınmasını isteyebilirler. Eğer yaşlı ve çocuklara yönelik şiddet varsa Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığına ya da bu bakanlığın İl Resim 4.10: Şiddet, kişilerde ruhsal bozukluklara neden olur. Müdürlüklerine başvurularak yardım istenebilir. Konuyla İlgili Çalışma Aile ortamında şiddet varsa önlenmesi için neler yapılmalı, hangi kuruluşlardan yardım istenmelidir? Kazanıma yönelik derse hazırlık Konuyla ilgili metin ve konuyu destekleyen görsel Kazanımla ilgili çalışma 34 88 10
1. ÜNİTE: SAĞLIKLI YAŞAM Ünitenin Kazanımları Bu ünitenin sonunda öğrenciler; 1. Sağlık, hastalık ve engellilik kavramlarını açıklar. 2. Bünyesel, çevresel, sosyoekonomik ve kültürel etmenlerin sağlık üzerindeki etkilerini açıklar. 3. Sağlık hizmetlerini sınıflandırarak yararlanma yollarını açıklar. 4. Sağlık kuruluşlarından yararlanırken sahip olduğu hakları sıralar. 5. Toplumun sağlık düzeyinin belirlenmesinde yararlanılan ölçütleri açıklar. 6. Sağlık göstergelerini kullanarak toplumun sağlık düzeyini değerlendirir. Üniteye Hazırlık Çalışmaları 1. Dünya Sağlık Örgütünün sağlık alanındaki faaliyetlerinin neler olduğunu araştırarak öğreniniz. Öğrendiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Toplum kalkınmasında sağlığın etkilerini araştırınız. 3. Engellilerin sosyal hayatta karşılaştıkları sorunların neler olduğunu araştırınız. Edindiğiniz bilgileri aileniz ve arkadaşlarınızla paylaşınız. 4. Atatürk ün sağlık alanında yapmış olduğu reformların neler olduğunu araştırınız. Araştırma sonuçlarını sınıfta arkadaşlarınıza anlatınız. 11
A. SAĞLIK VE SAĞLIKLA İLGİLİ KAVRAMLAR Derse Hazırlık 1. Aşağıdaki soruları cevaplayınız. Size göre sağl kl olmak nedir? Sağl kl olmak niçin temel bir insanl k hakk d r? Sağlıkla ilgili bildiğiniz atasözü ve deyimleri söyleyiniz. 2. Aşağıdaki metni okuyarak soruları cevaplayınız. Sağlıklı bir yaşam için alınması gereken önlemlerin pek çoğunu günlük yaşamımızda uyacağımız birtakım kurallarla alabiliriz. Günlük yaşamı düzenleyen bazı temel kuralların bilinerek uygulanması, sağlığın korunmasını ve diğer bireylerle paylaştığımız yaşamı kolaylaştırır. Bu kuralların en önemlileri; temizlik, sağlıklı beslenme, bedensel ve zihinsel çalışma, düzenli yaşam; sigara, alkol, uyarıcı ve uyuşturucu maddelerden uzak durma, kazalardan korunma, sorunlarla başa çıkmada doğru ve uygun yöntemler kullanmadır. İnsan sağlığına verilen önem her geçen gün artarak devam etmektedir. Bunun önemli nedenleri ise toplumun ve dolayısıyla toplumu oluşturan bireylerin eğitim seviyesinin ve ekonomik olarak refah düzeyinin artmasıdır. Günümüzde toplumların gelişmişliği insan sağlığına verilen önemle ölçülmektedir. (Bu kitap için yazılmıştır.) Sağlıklı yaşam için neler yapılmalıdır? Sağlık için uyulması gereken kurallar nelerdir? Sağlık sorununun giderilmesi için neler yapılmalıdır? 1. Sağlığın Tanımı Sağ l k, mut lu bir ha ya t n ge rek li li ği dir. Sağlıklı olmak ile ilgili algı top lum la r n eği tim du ru mu, ge le nek ve gö re nek le ri, eko no mik dü zey le ri ne gö re de ğifl mek te dir. Ör ne ğin, yok sul ve eği tim dü ze yi dü flük bir top lum da saç bit len me si önem li bir so run ola rak al g lan maz. Özel lik le, bu du rum top lum da yay g n ola rak gö rü lü yor sa hiç önem sen mez. Top lumun eği tim se vi ye si yükseldikçe ve eko no mik gü cü art t k ça sağ l ğa verilen önem de artar. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) (İng.:WHO, World Health Organization) sağ l ğ flöy le ta n m la m fl t r: Sağ l k, sa de ce has ta ve ya engelli ol ma mak de ğil; be de nen, ru hen ve sos yal yön den tam bir iyi lik hâ lidir. Bu ta n m Dün ya Sağ l k Ör gü tü nün te mel ya sas n da da yer ala rak ke sin lik ka zan m fl t r. Böy le lik le top lum lar ara s n da fark l sağ l k ta n m la r n n yer al ma s da en gel len mifl tir. 2. Sağlıkla İlgili Kavramlar Sağlık tanımında geçen hastalık ve engellilik kavramları ile anlatılmak istenilen şudur: Hastalık: Organizmada birtakım değişikliklerin ortaya çıkması sonucu, fizyolojik görevlerin yerine getirilememesi ya da ruh sağlığının bozulmasıdır. Engellilik: Vücudun duyu organları ya da uzuvlarından birinde kaza veya hastalık sonucu oluşan fonksiyon kaybıdır. Kişilerde görülen engellilik türleri; zihinsel, görme, işitme ve ortopedik engellilik olarak sınıflandırılabilir. Zihinsel engellilik: Doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrasında çeşitli nedenlere bağlı olarak zihinsel işlevlerin normalden önemli derecede gerilik ve buna bağlı olarak uyumsal davranışlarda yetersizlik gösterme durumudur. Zihinsel engellilikte üç temel özellik vardır: 12 Ek Bilgi Dünya Sağlık Örgütü: Birleşmiş Milletlere bağlı olarak 1948 yılında kurulmuştur. Örgütün merkezi Cenevre dedir. Amacı bütün halkları en yüksek sağlık düzeyine kavuşturmak tır. 192 devletin üye olduğu örgütün temel görevleri, sağlık konusunda bilgi iletişimini sağlamak, ulusların sağlık düzeylerini yükseltmek, sağlığın düzeltilmesi için araştırmalar yapmak, ülkelere teknik yardım sağlamaktır.
Genel zekâ işlevinin belirgin derecede normalin altında olması Kişinin kendi yaş grubu ile kıyaslandığında beceri, sorumluluk, iletişim kurma, kendi kendine yeterlilik gibi alanlarda geriliğinin olması Zihinsel engelliliğin doğum öncesi, doğum sonrası ve doğum sırasında başlaması Konuşma, dikkat, düşünme gibi zihinsel işlevlerde bozukluk görülmekle birlikte bellekte ve dikkatte görülen bozukluk oldukça belirgindir. Ayrıca zihinsel engelli kişide uyumsal davranışlarda yetersizlik görülür. Yemek yeme, banyo yapabilme, okuma yazma, iş bulup çalışma ve iletişim kurmada önemli sıkıntılar yaşanır. Bu kişilerin gerekli rehberlik yapılarak sosyal hayata katılımları sağlanmalıdır. Konuyla İlgili Çalışma Zihinsel engelliliğin nedenleri nelerdir? Görme engelliliği: Görme duyusunda görevli herhangi bir merkezin fonksiyon kaybıdır. Göz rahatsızlığı genel olarak retinaya kanın dolması veya gerekli kanın sağlanamaması nedeniyle retinanın bozulması ve göz merceğinin netliğini yitirmesi sonucu oluşur. Görme engelliliğinin; kısmen görememe, az görme ve hiç görememe şeklinde türleri vardır. Görme engelliler beyaz baston ya da bazı evcil hayvanlardan yararlanarak yaşamlarını sürdürmektedirler. İşitme engelliliği: Kulak ve beyindeki işitme merkezleri tarafından sesin algılanmasına işitme denir. İşitmeyi meydana getiren yapı ve organlardan birinin ya da birden fazlasının görevini yerine getirmemesine ise işitme engelliliği adı verilir. İşitme engeli bulunan kişi, iletişim kurmada çeşitli zorluklarla karşılaşır. İşitme engelliliği; akraba evliliği, kan uyuşmazlığı, kulak zarının zarar görmesi, ateşli hastalıklar (menenjit, kabakulak, kızamık vb.) ve yaşlılık gibi nedenlerle oluşabilmektedir. Günümüzde işitme cihazları kullanılarak kısmi işitme bozukluğu olan kişilerde işitme gücü artırılmakta ve kişilerin sosyal hayata katılımı sağlanabilmektedir (Resim 1.1). Resim 1.1: İşitme cihazı ve kullanımı Ortopedik engellilik: Doğuştan veya daha sonradan oluşan, tüm tedavi ve önlemlere karşın sinir sistemi, kas, eklem ya da iskelet sisteminin normal çalışmasının sağlanamadığı durumdur. Ortopedik engel, kişinin eğitim ve iş yaşamındaki performans ve başarısını olumsuz etkilediği gibi günlük gereksinimlerini karşılamada da sorunlar oluşturmakta, engelli kişi bir başkasının yardımına ihtiyaç duyabilmektedir. Ortopedik engeller; kalça çıkıklığı, ayak çarpıklığı; el, kol, ayak ve bacak eksikliği, omurga sorunları ve felçlerle meydana gelmektedir. Ayrıca ateşli hastalıklar, kazalar ve yeterli beslenememe de ortopedik engel oluşmasına neden olabilmektedir. Ortopedik engellerin büyük kısmı ileriki yaşlarda ortaya çıkmaktadır. Trafik ve meslek kazaları; deprem, yangın, nükleer kaza gibi toplumsal felaketler; felçler, lepra, verem, kalp ve damar ile romatizma hastalıkları ortopedik engel oluşmasına neden olabilmektedir. Ortopedik engelliler, özel rehabilitasyon ve fizik tedavileri ile daha iyi duruma getirilebilmekte, psikolojik terapiler ile önemli başarılar elde edebilmeleri ve çeşitli sosyal etkinliklere katılımları sağlanmaktadır (Resim 1.2). Ortopedik engel tüm engellerde olduğu gibi bireyin ve ailesinin sorunu olmaktan çok toplumu ilgilendiren bir durumdur. Çevre düzenlemeleri, platform uygulamaları gibi engelli bağımsızlığını daha da çok artıracak uygulamalar duyarlı toplum kesimlerince düşünülmeli ve bu konuda harekete geçilmelidir. 13 Resim 1.2: Spor yapan ortopedik engelliler
Konuyla İlgili Çalışma Ortopedik engellilerin sosyal yaşama kazandırılması için sivil toplum kuruluşlarınca yapılabilecek çalışmalar neler olabilir? Tartışınız. Bedensel iyilik hâli, kişinin hasta veya engelli olmaması durumudur. Kişilerin bedence hasta veya engelli olmaması sağlıklı olmaları için yeterli değildir. Ruhsal, zihinsel ve sosyal yönden de sağlıklı olmaları gereklidir. Ruhsal iyilik hâli, kişinin kendisiyle ve çevresiyle uyum içinde yaşamasıdır. Değişen koşullara ve güçlüklere karşı koyabilmek ruh sağlığı açısından önemlidir. Başarılarından mutluluk duyabilen, üzüntü ve sıkıntılarını giderebilme gücünü kendinde gören kişiler ruhen sağlıklı olarak değerlendirilirler. Zihinsel iyilik hâli, kişilerin akıl ve irade yönünden yeterli; anlama, düşünme, mantık yürütme, hafıza gibi zihinsel yeteneklerinden her birinin yeterli olmasıdır. Sosyal iyilik hâli, kişilerin toplum içinde olumlu ve yapıcı ilişkiler kurması, yaşam standartlarının yeterli düzeye ulaşmasıyla sağlanabilmektedir. Bununla birlikte kişiyi; meslek sahibi olması, buna bağlı olarak gelir elde etmesi; ailesi, akrabaları ve arkadaşlarıyla iyi iletişim kurabilmesi de mutlu eder (Resim 1.3). Kişilerin bedenen, ruhen ve sosyal yönden sağlıklı olması, eğitim ve kültür seviyesinin artması toplumların sağlıklı olabilmesi için gereklidir. Resim 1.3: Arkadaşlık ilişkileri bireyleri sosyalleştirir. Sağlıklı bir toplum, sağlıklı bireylerden oluşur. Toplumların en önemli zenginliği sağlıklı insan gücüne sahip olmalarıdır. Çünkü sağlıklı insanlar verimli çalışır, iyi düşünür ve çok üretirler. Böylece toplumun kalkınmasına yardımcı olurlar. Sağlıklı olmak tarih boyunca tüm insanlar için en büyük zenginlik ve temel bir insanlık hakkı olarak kabul edilmiştir. Sağlıklı toplumların oluşmasında bireylerin kendi sağlıklarını koruma bilincine erişmelerinin büyük önemi vardır. Bu da sağlık konusunda eğitim çalışmalarına katılmak ve bilimsel yöntemlerle kendi sağlığını korumakla mümkün olabilmektedir. Tüm dünyada kabul edilen Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi nde herkesin sağlıklı olma hakkı başta gelmektedir. Sağlık hakkının, yaşama hakkının bir bütünleyicisi ve ayrılmaz bir parçası olduğu tüm dünya ülkeleri tarafından kabul edilmektedir. Bunların sağlanması devletlerin temel görevleri arasında sayılmıştır. Bunun yanı sıra sağlık hizmeti sunmanın devletin bir yükümlülüğü olduğu, sağlıktan tasarruf edilemeyeceği, devredilemeyeceği ve özelleştirilemeyeceği de belirtilmiştir. Günümüzde sağlığın sosyal boyutu iki yönlü değerlendirilmektedir. Birincisi, toplumun tüm bireylerine sağlıklı yaşam hakkı sunulması yani Herkese Sağlık boyutudur. Bu anlayış doğrultusunda sağlık düzeyini koruyucu ve geliştirici nitelikteki politika ve uygulamalarda, hastalığın yalnızca hasta olan kişinin sorunu olmadığı anlayışının benimsenmesidir. İkinci boyut ise bir bireyin ya da 14
toplumun sağlık düzeyinin, sosyokültürel ve ekonomik çevreden bağımsız olarak ele alınmasının mümkün olmamasıdır. Sağlık hakkıyla ilgili olarak ülkemizde de önemli çalışmalar yapılmakta ve bu hakka duyarlı davranılmaktadır. T.C. Anayasası nda Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların görevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak iş birliğini geliştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlardan yararlanarak onları denetleme yoluyla yerine getirir. Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi için kanunla Genel sağlık sigortası kurulabilir. denilmektedir. Yine T.C. Anayasası nda Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamakla yükümlüdür. şeklinde hüküm de bulunmaktadır. Sağlık bir yaşam hakkıdır. Bu hakka eğitim, beslenme, konut, sosyal güvenlik ve sosyal refah ile ulaşılmaktadır. Ülkemizde kişilere sağlık hizmeti sunulurken şu ilkelere uyulmaktadır: Bedenî, ruhi ve sosyal yönden tam iyilik hâli içinde yaşama hakkının en temel insan hakkı olduğu hizmetin her safhasında daima göz önünde bulundurulur. Herkesin yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahip olduğu ve hiçbir merci veya kimsenin bu hakkı ortadan kaldırma yetkisinin olmadığı bilinerek hastaya insanca muamelede bulunulur. Sağlık hizmetinin verilmesinde hastaların ırk, dil, din ve mezhep, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, ekonomik ve sosyal durumları gibi farklılıkları dikkate alınmaz. Sağlık hizmetleri herkesin kolayca ulaşabileceği şekilde planlanıp düzenlenir. Tıbbi zorunluluklar ve kanunlarda yazılı hâller dışında, rızası olmaksızın kişinin vücut bütünlüğüne ve diğer kişilik haklarına dokunulamaz. Kişi, rızası ve Sağlık Bakanlığının izni olmaksızın tıbbi araştırmalara tabi tutulamaz. Kanun ile müsaade edilen durumlar ile tıbbi zorunluluklar dışında, hastanın özel ve aile hayatının gizliliğine önem verilir. Etkinlik Kanuni Sultan Süleyman ın Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi, olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi. sözünü söylemesinin nedenlerinin neler olabileceğine ilişkin beyin fırtınası yapınız. Daha sonra toplumda herkesin sağlık hakkına sahip olmasının ve devletin de bu yönde çalışmalar yapmasının neden gerekli olduğunu tartışınız. Değerlendirme 1. Sağlık, Dünya Sağlık Örgütü tarafından nasıl tanımlanmaktadır? 2. Sosyal yönden sağlıklı bir insan nasıl olmalıdır? 3. Ruhsal iyilik hâli nedir? Açıklayınız. 4. Engellilik nedir? Türlerini belirtiniz. 5. Sağlıklı olmak niçin temel bir insanlık hakkıdır? Açıklayınız. Gelecek Derse Hazırlık Koruyucu ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini anlatmak üzere sınıfa bir sağlık personeli davet ederek bu konuda bilgi edininiz. 15
B. SAĞLIĞA ETKİ EDEN ETMENLER Derse Hazırlık Toplumsal bir varlık olan insan, yaşamında bazı sağlık sorunlarıyla karşılaşabilmektedir. 21. yüzyılda, sanayileşmenin getirdiği olumsuzluklar ile teknolojinin olumsuz yanlarının kullanılması nedeniyle sağlık sorunlarında bir artış meydana gelmiştir. İnsanların sağlık sorunları yaşamalarında bünyesel ve çevresel etmenler etkilidir. Bilinçli insanlar olarak yaşanan ortamın sağlıklı olmasına dikkat etmemiz de önemli hâle gelmiştir. Bu nedenle gerekli tedbirler alınmalı ve bu doğrultuda çalışmalar yapılmalıdır. (Bu kitap için yaz lm flt r.) Bu bağlamda aşağıdaki soruları cevaplay n z. Nasıl bir ortamda yaşamak istersiniz? Neden? İnsan sağlığını etkileyen bünyesel ve çevresel etmenler nelerdir? Sağlığa etki eden etmenler; bünyesel, çevresel, sosyoekonomik ve kültürel etmenler olmak üzere üç grupta incelenebilir. 1. Bünyesel Etmenler Bünyesel etmenler genetik, hormonal ve metabolik bozuklukları içine alır. Genetik özellikler, kalıtım yoluyla anne babadan çocuklara geçen hastalıklara neden olabilir. Renk körlüğü, hemofili bu tür hastalıklardandır. İç salgı bezlerinin hormon dediğimiz salgılarının azlığı, çokluğu veya yapı bozukluğu; cücelik, devlik, guatr gibi hormonal hastalıklara yol açabilir (Resim 1.4). Metabolizmadaki bozukluklar sonucunda bazı hastalıklar ortaya çıkar. Örneğin protein metabolizmasındaki bozukluk gut hastal ğ na neden olur. 2. Çevresel Etmenler Resim 1.4: Guatr, hormonal bozukluklardan kaynaklanan hastalıklardandır. Çevre, canlı ve cansız bütün doğal varlıklar ile doğada insanın yaptığı bina, köprü, baraj vb. ögelerin bütünü olarak tanımlanır. Sağlığa etki eden çevresel etmenleri şöyle inceleyebiliriz: Resim 1.5: Çöpler sağlığı etkileyen fiziksel etmenlerdendir. Fiziksel etmenler: İçme ve kullanma suları, atıklar, konutların özellikleri (ısıtma, aydınlatma, havalandırma vb.), iklim, gürültü, radyasyon, elektromanyetik alanlar, cep telefonları, mikrodalga fırınlar, çöpler, sanayi tesisleri, toplumsal kullanıma açık lokanta, sinema vb. genel alanlar ile giyim eşyaları, mezarlıklar, iş yerleri, çalışma şartları vb. fiziksel çevreyi oluşturur (Resim 1.5). 16
Konuyla İlgili Çalışma Su gibi aziz ol. sözünden neler anl yorsunuz? Kimyasal etmenler: Tarımda kullanılan gübreler, böcek öldürücü ilaçlar, kanserojen maddeler, gıda katkı maddeleri, hava kirliliği vb. sağlığa etki eden etmenlerden bazılarıdır. Biyolojik etmenler: Mikroorganizmalar, vektörler, mantarlar, alerjenler ile hayvansal ve bitkisel zehirler biyolojik çevreyi oluşturur. Bu ögeler şu şekilde açıklanabilir: Mikroorganizmalar: Mikroskopla görülebilen canl lard r. Bakteriler, mantarlar vb. bu grup içerisindedir. Mikroorganizmalar her yerde yayg n olarak bulunur. Bazı mikroorganizmalar tıp alanında, endüstride, tarımda ve gıda sanayisinde kullanılır. Yoğurt, turşu, ekmek gibi ürünler yararlı mikroorganizmalardan faydalanılarak yapılır (Resim 1.6). Bunun yanı sıra insan vücudunda B grubu vitaminlerin emilimi ve K vitamini sentezi de yararlı mikroorganizmalar tarafından gerçekleştirilir. Ölmüş hayvan ve bitki hücrelerini parçalayarak içindeki elementlerin tekrar doğaya dönmesini de bu mikroorganizmalar sağlar. Etkinlik Vitamin: Genellikle taze besinlerde bulunan, vücutta eksikliği çeşitli hastalıklara yol açan, organizmaya besin veya ilaç olarak dışarıdan sağlanan maddelere verilen genel addır. Resim 1.6: Sirke, yoğurt, ekmek, peynir ve turşu bazı mikroorganizmalar sayesinde üretilir. Bazı mikroorganizmalar ise insanların ölümüne neden olabilecek tifo, kolera, sıtma ve AIDS gibi hastalıklara yol açar. Vektörler: Hastalık yapan mikroorganizmaları insanlara taşıyan eklem bacaklılar ve kemiricilerdir. Örneğin insanlara bitle ve fareyle tifüs, anofel cinsi dişi sivrisinekle sıtma, bazı keneler ile Kırım Kongo Kanamalı Ateşi hastalıkları geçer (Resim 1.7). Mantarlar: Tek veya çok hücreli canlılardır. Silindir bir gövde ve üst tarafı şapka biçiminde olan mantarların küf, maya gibi çeşitleri vardır. Mantarlar dünyanın her yerinde bulunur. Özellikle nemli yerlerde daha çok yetişir. Mantarların bazıları zehirsiz bazıları da zehirlidir. Zehirli mantarların çok küçük bir miktarı bile insanı öldürebilir. Bu nedenle mantarlar doğadan toplanırken ve yenirken dikkatli olunmalıdır. Alerjenler: Kişilerde alerjiye sebep olan maddelerdir. Alerji; birtakım yiyecek, içecek, ilaç, toz, koku vb.ne hastalık derecesinde gösterilen aşırı tepkidir. Kişilerin, bünyelerine göre farklı maddelere alerjisi olabilmektedir. Hayvansal ve bitkisel zehirler: Bazı hayvanların gücünden yararlanılırken, bazı hayvanların da et, süt, yumurta gibi ürünlerinden besin maddesi olarak yararlanılır. Ancak hayvanlar bazı hastalıklara neden olabilir. Örneğin kuduz, şarbon ve kuş gribi bunlardan bazılarıdır. Bitkilerin yararlı olanlarının yanında zararlıları da vardır. Örneğin karakafes ya da eşekkulağı olarak bilinen bitki karaciğerde hasara neden olabilir. 17 Resim 1.7: Kene, hastalık etkeni taşıyan vektörlerdendir.
Psikolojik etmenler: Depresyon, travma gibi ruhsal gerginlikleri içerir. Örneğin bireylerin sosyal rolleri, çalışma koşulları, beklentilerinin gerçekleşmemesi gibi nedenler depresyona neden olabilir (Resim 1.8). Resim 1.8: Çalışma koşulları kişilerde depresyona neden olabilir. 3. Sosyoekonomik ve Kültürel Etmenler Bir toplumun inanışları, gelenek ve görenekleri, eğitim düzeyi, gelir durumu, okunan kitap sayısı vb. sosyoekonomik ve kültürel etmenlerden bazılarıdır. Bireylerin ekonomik durumunun yetersizliği dengesiz ve yetersiz beslenme ile sağlıksız barınma koşullarına neden olabilmektedir. Ek Bilgi Gelenek: Bir toplumda, bir toplulukta eskiden kalmış olmaları dolayısıyla saygın tutulup kuşaktan kuşağa iletilen, yaptırım gücü olan kültürel kalıntılar, alışkanlıklar, bilgi, töre ve davranışlardır. Görenek: Bir şeyi eskiden beri görüldüğü gibi yapma alışkanlığıdır. Konuyla İlgili Çalışma Çok gürültülü bir ortamda neler hissedersiniz? Gürültüyü azaltmak için önerileriniz nelerdir? Etkinlik Çöplerin geri dönüşümünün sağlanması ile ilgili neler yapılabileceğine ilişkin beyin fırtınası yapınız. Alınan cevapları tahtaya yazarak bir liste oluşturunuz. Daha sonra çöplerin yeniden kazandırılmasının ülke ekonomisine ve çevreye nasıl katkı sağlayacağını tartışınız. Değerlendirme 1. Sağlığa etki eden bünyesel etmenler nelerdir? 2. Mikroorganizma nedir? Açıklayınız. 3. Sağlığa etki eden fiziksel etmenler nelerdir? Belirtiniz. 4. Sağlığı koruma ve geliştirmede sosyoekonomik ve kültürel etmenler nelerdir? Belirtiniz. 18
C. SAĞLIK HİZMETLERİ VE YARARLANMA YOLLARI Derse Hazırlık 1. Aşağıdaki soruları cevaplayınız. Sağlık hizmeti denilince ne anlıyorsunuz? Ülkemizde sağlık hizmetleri hangi kuruluşlarca yerine getirilmektedir? 2. Aşağıdaki metni okuyarak soruları cevaplayınız. Tüm hükûmetler geniş çaplı ulusal sağlık sisteminin bir parçası olarak temel sağlık hizmetlerini başlatmak, yürütmek ve aynı zamanda diğer sektörlerde iş birliği yapmak için gerekli ulusal politika, strateji ve çalışma planlarını yapmalıdır. Böyle bir sonuç için politik amaçları kullanmak, memleketin kaynaklarını harekete geçirmek ve mevcut dış kaynaklardan yeterince yararlanmak gereklidir. BM Almatı Deklarasyonu 1978, Madde VIII. Bütün devletlerde görev yapan hükûmetler niçin ulusal sağlığı planlamalıdır? Temel sağlık hizmetlerini yürütmek için hangi kaynaklardan yararlanılır? 1. Temel Sağlık Hizmetleri Te mel sağ l k hiz met le ri, toplumun ge ne li ta ra f n dan ka bul gö re cek fle kil de tam ka t l m sağla na rak dev let ve top lum ca ödenebilir bir üc ret karşılığında ve ri len hiz met ler dir. Bu ta n m, 1978 y l n da, Bir lefl mifl Mil let ler Te mel Sağ l k Hiz met le ri Kon fe ran s n n so nun da toplanan 134 ülke ve 67 uluslararası kuruluş tem sil ci si ta ra f n dan im za la nan Almatı bil dir gesiy le bi çim len di ril mifl tir. Al ma t Bil dir ge si n de yer alan te mel sağ l k hizmet le ri flun la r kap samaktadır: Ek Bilgi Te mel sağ l k hiz met le ri tüm top lu mu il gi len di rir. Almatı Bildirisi: 1978 yılında Kazakistan ın Almatı şehrinde toplanan te- Te mel sağ l k hiz met le ri, sağ l k hiz met le ri nin ör güt len me sin de anah tar d r. Top lu mun da sağ l k mel sağlık hizmetleri konulu uluslararası konferansta, dünyadaki tüm insanların hiz met le ri ne ka t lmas, bu hiz met le ri n bir bü tün olarak ele al n ma s, sü rek li ve ül ke nin ko flul la r na uy gun sağlıklarını korumak ve daha iyi duruma ol ma s ge rek li dir. getirmek için hükûmetlerin, tüm sağlık ve Te mel sağ l k hiz met le ri, sağ l k hiz met le ri nin ilk kalkınmada görevli kişi ve kurumlar ile ba sa ma ğ d r. Ön ce lik le bi rin ci ba sa mak sağ l k ku rulufl la r na; bu ba sa mak ye ter siz se sevk le ikin ci, üçünrekli işlemleri yapmalarına ilişkin yayım- dünya toplumlarının en kısa zamanda gecü ba sa mak sağ l k ku ru lufl la r na gi dil me li dir. lanmış bildiridir. Bu bildiri 134 ülke ve 67 Te mel sağ l k hiz met le ri, aşağıdaki ba k m hizmet le ri ni içe rir: imzalanmıştır. uluslararası teşkilat temsilcisi tarafından Hal k n sağ l k eği ti mi Yeterli ve dengeli beslenme du ru mu nun ge lifl ti ril me si Ye ter li ve te miz iç me su yu sağ lan ma s Ana ço cuk sağ l ğ ve ai le plan la ma s Bu la fl c has ta l k la ra kar fl ba ğ fl k la ma En de mik (sık görülen) has ta l k la r n kon tro lü S k gö rü len has ta l k ve ya ra lan ma la r n uy gun te da vi si Te mel ilaç la r n sağ lan ma s 2. Sağlık Hizmetlerinin Sınıflandırılması ve Yararlanma Yolları Te mel sağ l k hiz met le rin de amaç, sağ l ğ n ko run ma s ve sağ l k dü ze yi nin yük sel til me si dir. Bu amaçla sağlık hizmetlerinden yeterince ve zamanında, gereksiz harcama yapmadan yararlanılması önemlidir. Bu nedenle hangi durumlarda, hangi sağlık kuruluşundan hizmet alınacağı bilinmelidir. Sağ l k hiz met le ri; a. Ko ru yu cu sağ l k hiz met le ri, b. Te da vi hiz met le ri, c. Re ha bi li tas yon hiz met le ri olmak üzere üç grupta incelenebilir. 19
Resim 1.9: Çocuklar, aşılama ile koruyucu sağlık hizmetlerinden yararlandırılır. a. Ko ru yu cu Sağ l k Hiz met le ri Sağlık hizmetlerinin ilk basamağını koruyucu sağlık hizmetleri oluşturur. Ko ru yu cu sağ l k hiz met le ri, ge le cekte or ta ya ç ka bi le cek has ta l k ve sa kat l k la rı ön le ye cek ve ya en aza in di re cek hiz met le ri kap sar. Bu ne den ler le ko ru yu cu sağ l k hiz met le ri hem bi rey hem de top lum sağlığı aç s n dan çok önem li dir. Ko ru yu cu sağ l k hiz met le ri, ki fli ye ve çev re ye yö ne lik hiz met ler ola rak iki ana gru ba ay r l r. Ki fli ye yö ne lik hiz met ler; has ta l k ta ra ma prog ramla r, ana ço cuk sağ l ğ, ba ğ fl k la ma (Re sim 1.9), ilaç la ko ru ma, yeterli ve dengeli beslenme, sağ l k eği ti mi, ki fli sel hij yen ön lem leri al ma, sağ l k dü ze yi ni yük selt me ve ai le plan la ma s hiz met le rin den olu flur. Bu hiz met ler doktor, hem fli re gi bi eği tim li sağ l k per so ne li ta ra f n dan yü rü tü lür. Çev re ye yö ne lik hiz met ler, çevrede sağlığı olumsuz etkileyen etmenleri zararsız hâle getirmeyi ya da yok etmeyi amaçlayan uygulamaları kapsar. Hayvanların sağlık kontrolleri; iç me su yu, g da, at k vb.nin de ne ti mi bu uygulamalardan bazılarıdır. Çev re ye yö ne lik hiz met ler, has ta l k ris ki ta fl yan çev re flart la r n n kon tro lü için ge rek li fa ali yet lerin uy gu lan ma s n amaç lar. Bu ko nu da kim ya ger, ve teri ner hekim, çev re mü hen di si vb. mes lek men sup la rı hiz met ve rir (Re sim 1.10). Ko ru yu cu sağ l k hiz met le ri ül ke miz de Sağ l k Ba kanl ğ na bağ l, aile sağlığı merkezleri (Re sim 1.11), ana ço cuk sağ l ğ ve ai le plan la ma s mer kez le ri, ve rem sa vafl dis pan ser le ri ile halk sağ l ğ la bo ra tu var la r ta ra f n dan ve ril mek te dir. Ki fli yi has ta l k lar dan ko ru mak için al nan ön lem ler bi rin cil ko ru ma y olufl tu rur. Bi rin cil ko ru ma da; sağ l k eği ti mi ve bu eği ti min ge rek li li ğiy le il gi li bi linç len dir me, sağlığa uygun bir çev re sağ la ma, ai le plan la ma s uy gu la ma la r gi bi ön lem ler al nır. Has ta l k be lirtileri bafl lar bafl la maz er ken ta n ve uy gun te da viy le ikin cil ko ru ma ya p lır. kin cil ko ru ma da ise hastalığın ilerlemesinin engellenmesi he def le nir. Has ta l k la r n olum suz so nuç la r n n s n r lan d r l ma s ve has ta l k nedeniyle ortaya çıkabilecek sa katl k la r n ön len me si için al nan ön lem ler üçün cül ko ru ma y olufl tu rur. Bun lar re ha bi li tas yon hiz met le ri ni kap sar. b. Te da vi Hiz met le ri Te da vi, ilaç la ve ya çe flit li t b bi yön tem ler le has ta l k la r n iyi lefl ti ril me si için ya p lan ça l fl malar d r. Te da vi hiz met le ri, ki fli nin sağ l k du ru munun bo zul ma s y la bir lik te her han gi bir sağ l k ku ru lu flu na bafl vur ma s n dan iti ba ren hastalığının iyileştirilmesi için ki fli ye su nu lan her tür lü sağlık hiz me tini kap sar. Te da vi hiz met le ri; bi rinci, ikin ci ve üçün cü ba sa mak te da vi hiz met le ri ol mak üze re üçe ay r l r. Resim 1.11: Aile sağlığı merkezi, ko ru yu cu sağ lık hiz met le ri nin ve ril di ği yer ler dendir. 20 Resim 1.10: Ve te ri ner hekim, hay vanların sağlık denetimini yapar. Bi rin ci ba sa mak te da vi hiz met le ri ül ke mizde; res mî ku rum he ki mi, mu aye ne ha ne ler, po likli nik ler, aile sağlığı merkezleri, dis pan ser ler, ana