AZERBAYCAN DA VE TÜRKYE DE E TOPONMLER VE ONLARIN ÖNEML ÖZELLKLER COMMON TOPONYMS AND THEIRS IMPORTANT FEATURES IN AZERBAIJAN AND TURKEY Prof. Dr. Kara BRAHMOGLU Özet Aratırmanın balıca amacı Türkiye, Azerbaycan ve dier Türk halklarının yaadıı ülkelerde varolan areal etnotoponimlerin karılatırılması, onların areal özelliklerinin örenilmesidir. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Türkiye, e toponim. Abstract In this paper, we studied that alike toponyms and their important features in Azerbaijan and Turkey. Key Words: Azerbaijan, Turkey, common toponym. nsanın oluup çeitli gruplar halinde bulunduu dönemlerde etnik mensupluk sorunları olmamı. Bu dönemde insanları genelde ilgilendiren ve zaruri olan gıda bulmak, onları yok edebilecek her türlü kuvvetlere karı çaba göstermek alıkanlıı kazanmak, bir birine yakın alanlarda aynı etnosların (grupların) bu alana yayılmaları ile balı bir çok aynı toponim adlar (yer yurt adları) da oluturuyordu. Zaman geçtikçe bu aynı adlar (eler) daha geni alanlarda rastlanmaa balıyor. tarihi veriler daha çaımızdan önce 7-8 y.y.da Türk etnoslarının Türkiye ve Azerbaycan topraklarında yaadıklarını onaylıyor. Her iki ülkedeki toponimler Azerbaycan Milli limler Akademisi. Nesimi Adına Dilçilik nstsu Bölüm Bakanı.
239 Prof. D r. Kara BRAHMOGLU arasında etnos adlarının sayısı da az deildir. Onların her biri çeitli Türk etnoslarının, özellikle, Ouzların bu alanların ilkel sakinleri olduunu kanıtlıyor. Bu yönden areal (yöresel) etnotoponimlerin tarihi, corafi, öylece de lengüistik yönden aratırılması çok önemlidir. Bu açıda yapılan aratırmalarda areal etnotoponimlerin kesin olarak hangi corafi mekanda yayılması, bu alanda hangi etnosların daha çok meskunlaması, onların tarihi, göç etmesi hakta çeitli veriler bulunabilir. Aratırmanın balıca amacı Türkiye, Azerbaycan ve dier Türk halklarının yaadıı ülkelerde varolan areal etnotoponimlerin karılatırılması, onların areal özelliklerinin örenilmesidir. Azerbaycan da, öylece de Türkiye de Türk dilli toplum ve kabilelerin meskunlaması tarihi çok eskidir. Onu da belirtmemiz gerekiyor ki, Türk topraklarındaki çada yer yurt adlarının %75 i taife ve taife yöneticilerinin adlarıdır. Toponimik adların tekrarlanması ve yaygınlaması çeitli nedenlere balı olabilir. Onimlerin (adların) tekrarlanmasının önemli nedenini göçlerde görüyorlar. Fakat bununla bile areal oniminin olumasında dier nedenler de vardır. Nüfusun göçü gönüllü ve zorunlu olabilir. Gönüllü göç daha çok corafi ve doal ortamla balıdır. Örnein, ekin yerinin azlıı, verimsiz toprak, alanın taife üyelerine azlık etmesi, yeterince olmaması ve s. gönüllü göçün balıca nedenleridir. Doal afet, sava, göçürülme vb zorunlu göçle sonuçlanıyor. Toponimin areallıı belli alanla kısıtlandırılabilir. 1 Diyelim ki, Azerbaycan da etnotoponim olması verisini kesinletirmek isteniyorsak, o zaman bir tek bu alan içinde areallık ortamının ödenilmesi denetleniyor. Dier taraftan, Azerbaycan da bir defa rastlanılan etnotoponimin bu alan dıında da kayda alınabilir ve onun areal etnotoponimliyini kanıtlıyor. Fakat etnotoponimlerin areallık özelliklerinin tam görüntüsünü amak için, bir alan sınırı ile yetinmek olmaz. Her bir etnosun ekillenmesi süreci etnosun adlanmasını etkiliyor; bu o demektir ki,, tarihi gelime sürecinde bir etnik adla bilinen etnos belli aamayı geçtikten sonra dier etnik ada sahip olabilir. Daha sonraki bir mesele bir biri ile karılıklı ilikisi olan etnosların topluluk oluturmasıdır. Bu toplulua aynı etnosun çeitli adları giriyor. Adların belli kısmı etnosa komu veya onunla ilikide olan etnoslar tarafından veriliyor. Bin senelik tarihe sahip eyalet, ehir ve köylerin adi 1 Semedova Könül, Qerbi Azerbaycanın Türk Meneli Areal Etnotoponimleri. Nam. Dis. Avtoreferatı, Bakı, 2004, s. 8.
240 Azerbaycan da ve Türkiye de E Toponimler ve Onların Önemli Özellikleri tarihi gelime sürecinde çeitli nedenlere dayanarak hem hızlı, hem de ilk bakıtan dikkat çekmeyen, yava deiime urayabilir. Bu nedenle de her bir halkın kökenini aydınlatırmak için, onun oluumuna neden olmu ve etnik sürecin tüm aamalarına katılmı katkıları belli etmek gerekiyor. Örnein, Karkın kökenli etnotoponimleri alalım. Karkın Türk taifesinin birinin adıdır, Türkiye nin birçok ehir ve köylerinde bu taifenin izleri vardır: Karkın Sivas ta 8, Kara Hisar Sahib te 6, Saru han Manisa sa 5, Karasi de 4 yerde adı geçiyor. Bundan baka Azerbaycan ın Guba, Adam, Yevlah bölgelerinde, Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinin erur bölgesinde ve dier alanlarda kendi izlerini korumutur. Bundan baka Karkın köyü Daıstan da, Türkmenistan da, Özbekistan da, Rusya nın Karakalpak vilayetinde vardır. 2 Türkiye de Karkın etnotoponiminin arealı çok genitir. 63 tane Karkın adlı köy vardır. Karkın oykonimi eski Ouzların Karkın adlı taifesinin adını koruyan yer adlarındandır. 3 Ermenistan da da birkaç Karkın köyü vardır. imdi bu Türk kökenli toponimik adlar tam deitirilmitir. Ayrum (varyantları Eymur, Arum, Ayrım, mer, Eymür, mir, Emir) eski Türk taifelerinin adıdır. Bu taife adı Türkiye nin bir çok ehir ve köyüne yayılmıtır. Emür Hudafendiyar da 10, Kastamonu da 8, Sivas ta 7, Ankara da 5, Kütahya da 5, Çorum da 4 yerde köy adı gibi kayda geçmitir. Öylece de Azerbaycan ın Tavuz, Gazah, Gedebey, Ada ve birçok dier bölgelerinde Eymur taifesinin adı ile balı bir çok köyler vardır. Bunun dıında Gürcistan, Ermenistan, Türkmenistan arazilerinde de bu taife (Eymur) adı ile balı corafi adlar vardır. Eymur corafi adının mer, mir eklinde yaygınlamasını da uygun hesap ediyoruz. Bunlar Eymur un fonetik varyantlarıdır. Türkmenistan da lyalı bölgesinde oturan mreli (varyantları; mr, Emreli, Avrum) taife adlarının da aynı Ayrum taifesinden oluması aydın görünmektedir. mir antroponiminin Türk dilli arealda yaygınlaması da gözleniliyor. Batı Azerbaycan ın (imdiki Ermenistan) sahasında Ayrım Noyenberyan ve Tumanyan bölgelerinde köy adları Büyük Ayrım Tiflis Gubernyası nın Borçalı gazasında köy adıdır. mirli revan guberniyasının Eçmiadzin gazasında köy adı olmu (imdi yoktur) Küçük Kafkasya da ve Gazah gazasında serpelenmi Ayrımlar Aaı Ayrum, Kuçu Ayrum, Baganis Ayrum, Polad Ayrum ve dier kollara ayrılmılar. 4 Afar Türkiye nin Bolu bölgesinde 17, Kastamonu da 9, Konya da 9, Kütahya da 5, Ankara da 1 köy kayda geçmitir. 2.., 1986. 3 Semedova Könül, Qerbi Azerbaycanın Türk Meneli Areal Etnotoponimleri. N. D. Bakı, 2004. s. 64. 4 Bak., Yusifov Y. B., Yer Adları Nece Emele Gelmidir, Elm ve Heyat Jurnalı, 1963, No 10, s. 14.
241 Prof. D r. Kara BRAHMOGLU Azerbaycan da da Afar, Ovar, Efar varyantlarında çeitli alanlarda vardır. Bu taife Selçuk Ouzlarının Avar taifesidir. Onun adı Mahmut Kagari nin ve Reidettin in eserlerinde, aynı zamanda Faruk Sümer in Ouzlar eserinde de geçmektedir. Sefeviler devletinin Kızılba taifelerinden biri de Afarlar olmutur. Bu toponimin Avar varyantı Azerbaycan Cumhuriyetinin Agcebedi bölgesinde de var. Bayram Ahmetov a göre bu toponim bölgede yaamı taifenin i hayatı ile ilgilidir. Yani bu taife koyunculukla uramıtır. Bizim fikrimizce bu pek inandırıcı deil. Ovar ve Avar toponimlerinin temelinde duran appelyativin (kökenin) ov sözü olması düüncesini öne sürenler de vardır. 5 Güney Azerbaycan da da Efar/Ovar taife adından olumu Afar (Efarcik) etnotoponimleri kayda geçmitir. Bayandır Türkiye nin Bolu bölgesinde 6, Hamid te 5, Hudavendiyar da 5 yerde kayda geçmitir. Azerbaycan da da (Laçın, Berde, Hanlar, Mirbeir) Bayandır taifesinin adı ile balı toponim, oykonim, hidronim vardır. Bayandır adının kökü eski Türk sözü olan bay dır ve anlamı zengin demektir. Orhon Yenisey abidelerinde de bay sözü zengin, nimetli anlamında kullanılmıtır. Ouzname de de Bayandır çok donatımlı, zengin gibi açıklanmıtır. Faruk Sümer Anadolu da Bayandır adlı 52 oykonimin olduunu vurgulamaktadır. O, daha sonra yazıyor ki, onlar da dier boyların adları gibi Anadolu nun Batı ve Orta bölgelerindendir. Bu yer adlarından baka Adana nın Naryniye gazasının batısındaki kısmı da Bayandır adlanıyor. O zamanlar bu yörenin her hangi bir oymaın adını taıması, çou hallerde orada oturanların hepsinin veya genelinin aynı adlı oymaa sahip olduunu gösteriyor. 6 Bayandır hakta F.Sümer kapsamlı konutuunu dikkate alarak biz onların ancak areal elerini kaydettik. Boyat Türkiye nin Konya bölgesinde 7, Hudavendi Bayad, dar Bursa bölgesinde 4, Kara Hisar, Sahip Afyonda 4, Karasi Balıkesir de 4 yerde meskunlamılar. Boyat//Bayat//Bayatlılar//Sincan, Royat//Kızıltepe, Boyat//Boyatansühte// Boyatlı//Kılak Bayat// Elbayat//Bogayat (Tanrı adı) vs. bu adın çeitli alanlarda, o sıradan Azerbaycan da da arealları vardır. Azerbaycan da bayat adı ile balı aaıdaki köy adları kayda alınmıtır. Acabedi bölgesinde Bayat köyü, Deveçi bölgesi Sincan Bayat ve Uzun Bayat köyleri, Göyçay bölgesinde Bayat köyü, amahı bölgesinde Bayat köyü vs. bunun yanı sıra ua ve Guba bölgesinde de Bayat köylerinin olduu kaydediliyor. 5 Bak.: K, Swmedova, gösterilen eser, s. 52 6 Bak.: F. Sümer - Ouzlar B. Yazıçı,1992, s. 302-303.
242 Azerbaycan da ve Türkiye de E Toponimler ve Onların Önemli Özellikleri Budag Budagov Boyat taifesi hakta konuurken kaydediyor ki, Boyatlar 14-15.y.y.da Sefeviler devletinin olumasında aktif katılımda bulunmular. 7 A.Ahundov ise Bayatların Azerbaycan a geliini 19. y.y. ın 2.yarısına ait ediyorlar. Bu taifenin adı ise ilgili Türkmenistan daki yerlerin, örnein Darganata, Denev, Hocambaz ve Carcon adlarını söylüyor, onların Boyat toponiminin adı ile adlandıını gösteriyor. 8 Bakı aratırmacılarımız Boyat adının kökenini çeitli dönemlere ait ediyorlar. 12. y.y. dünyanın en büyük dilcilerinden Mahmut Kagarlı Boyat kabilesinin adını yazıyor ve onun Ouz taifesinin bir kolu olduunu gösteriyor. O, bu sözün Aru dilinde Ulu Tanrı anlamı verdiini kaydediyor. 15.y.y. Türk - Uygur airi Yusuf Balasagunlu kendisinin ünlü Kutadgu Bilig eserinde Bayat adını kaydediyor. O Bayat tanrı adını yazıyor ve Bayat adı ile sözüm baladım diye onu zikrediyor. Dorudur, Boyat Azerbaycanlıların geçmite tanımadıı Tanrı adlarından biridir. Fakat bu Tanrının hangi inançla ilgili olduu belli deil. L. Gumilov belirtiyor ki, eski Türkler (o sıradan Azeriler) doanın sahipleri sanılan ve Yer Su adlandırılan eren Tanrılara inanç beslemiler. Ebülgazi Han Hiveli ise Bayatın anlamını zengin gibi açıklamıtır. E. Ferzeli Boyatla ilgili yazıyor: Boyatla ilgili eskimek anlamında boyat, boyatmak ise Bogu-Tanrıya kalma konudadır. Nasıl ki andıra kalmak da Tanrıya kalmaktır ve Tanrı dakı sözlerin yer deimesinden olumu andır (antır) sözü dünya dillerinin bir kısmında en çok Hint Avrupa dillerinde Tanrı anlamında kullanılıyor. Aslında Boyat Tanrı adı da Bayat kabile adına balı olmadan mevcut olmutur. nançlı ihtiyarlar tanrıyı böyle adlandırıyorlar: Ey bu dünyanın sahibi: Bey-Bay da ateli sulu yerin, dünyanın sahibine deilmi. Ve böyle avantaj sahibi Ouzun yaratılmasında bir tek Tanrı olabilirdi. Boy dan türemi Bag daha 5 bin yıl önce ümer kaynaklarında Tanrı anlamındadır. Bogay At varyantında da Bog hissecii de Tanrıyı temsil ediyor. Bogoyat-Bog ata, Tanrı ata, Bog-od-Tanrı... Boyat Bey ata, hem de Bey atei Tanrı odu (Tanrı atei) gibi açıklanmıtır. /Bak., E.Ferzeli. Dede Korkut Yolu. B. 1995. s.5) Konuma zamanımın kısıtlı olması nedeniyle yukarıda belirttiimiz görülere geni açıklama veremeden geçtik. Son olarak onu söylemek istiyorum ki, 22-24 Türk taifesi onların oluum soyaacı, tarihleriyle ilgili Faruk Sümer kendi Ouzlar kitabında geni, inandırıcı, deerli fikirler söylemitir. Son olarak söyleyelim ki, onomastik birimler toponim, antroponim vs. tarihi anıtlar, kitabeler deerli servet sanılıyor. Böyle bir servete yaklaım her 7 Bak.: Budagov B. - Qeybullayev Q., Ermenistan da Azerbaycan Meneli Toponimlerin zahlı Lüeti, Bakı, Ouz Eli, 1998, s. 115. 8 A. Ahundov, Torpaın Köksünde Tarihin zleri, Bakı Genclik, 1983, s. 41
243 Prof. D r. Kara BRAHMOGLU zaman düzgün olmalı, onun bakımına, aratırılmasına köklenmeli, onları tarihin yadigarı gibi korumalılar. Onomastik leksika insanın geliim tarihi hakta bilgi taıdıına göre ait olduu dilin taıyıcısı olan halkın malı sayılmalı, içerii ve konusuna göre uluslararası servet düzeyinde kabullenilmelidir. Bu yönden areal, onomastik birimlerin örenilmesi, aratırılması sonucu halkımızın tarihini ve topraklarını, eskiden meskunlama alanlarını belli etmekte önemli kanıtlar sunabilir. KAYNAKLAR Semedova Könül, Qerbi Azerbaycanın Türk Meneli Areal Etnotoponimleri. Nam. Dis. Avtoreferatı, Bakı, 2004..., 1986. Yusifov Y. B., Yer Adları Nece Emele Gelmidir, Elm ve Heyat Jurnalı, 1963, No 10. F.Sümer, Ouzlar B. Yazıçı 1992. Budagov B. - Qeybullayev Q., Ermenistan da Azerbaycan Meneli Toponimlerin zahlı Lüeti, Bakı. Ouz Eli. 1998. A.Ahundov, Torpaın Köksünde Tarihin zleri. Bakı Genclik. 1983.