İşletme Bütçeleri Gideceğiniz yeri bilmiyorsanız, vardığınız yerin önemi yoktur. Peter F. Drucker Doç. Dr. R. İlker GÖKBULUT
MALİYET MUHASEBESİ VERİLERİNİN PLANLAMA AÇISINDAN KULLANILMASI İşletme, insanların gereksinimlerin karşılamak üzere mal ve hizmet üretiminde bulunan iktisadi birimler olarak tanımlanabilir. İşletmelerin saptanmış amaçlarına ulaşabilmesi, işletmedeki tüm eylemlerin uyumlu bir biçimde yürütülmesi ile olanaklıdır. İşletmedeki eylemleri yürüten unsur ise bireydir. Birbirinden farklı amaçları bulunan bireylerin saptanmış amaca yönelmeleri; bireyleri örgütleyen ve eylemlerini düzenleyen yönetimin varlığı ile olanaklıdır. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 2
Yönetim, birbirleriyle bağlantılı bir sıra eylemleri içeren süreçtir. Yönetimin belli başlı fonksiyonlarını; Planlama Örgütleme Yürütme Denetleme (kontrol) şeklinde sıralamak olanaklıdır. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 3
Planlama; işletmenin kuruluş amacının çizdiği genel sınırlar içinde uygulamaya dönük özel amaçların ve bu amaçlara nasıl ulaşılacağını belirlenmesidir. Planlama çalışmalarının başlıca aşamaları; Öngörülen amacın belirlenmesi, Belirlenen amaca ulaşılmasını sağlayan seçeneklerin araştırılması, Seçenekler arasında en uygun olanının saptanması, Saptanan seçeneğe göre; neyin, nerede ve nasıl yapılacağını gösteren bir plânın hazırlanması aşamalarından oluşur. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 4
Kapsadığı süreye göre planlar Hazırlanan planlar kısa veya uzun vadeli olabilir. Uzun vadeli planlar; birden fazla faaliyet dönemini içeren, stratejik planlar ile yatırım projeleridir. Buna karşın, uzun vadeli planlar doğrultusunda en çok bir faaliyet dönemini içeren kısa vadeli (yıllık) plânlar hazırlanır. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 5
İşletme faaliyetlerinin yıllık planlanması; Plan amaçlarının belirlenmesi, Amaçlara yönelik programların hazırlanması, Programların gerektirdiği kaynaklara ilişkin bütçelerin düzenlenmesi, Bütçeler doğrultusunda uygulamaya konulması, Uygulamanın sürekli kontrolü, Kontrol sonuçlarına göre gerekiyorsa yeni kararların alınması aşamalarını içerir. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 6
Bilindiği gibi, işletme yönetiminin en önemli fonksiyonları planlama ve kontroldür. Esasen çok geniş kapsamlı olan planlama fonksiyonu; çok acele alınması gereken günlük kararlar dışında, bütün yönetim kararlarının temelini oluşturur. Dolayısıyla planlama fonksiyonunun yürütülmesinin birçok aşamalarında maliyet muhasebesi verilerinden yararlanılır. Ayrıca, planlama çalışmalarının hemen hemen her aşamasında sağladığı katkılar nedeniyle, sayısal planların hazırlanma sorumluluğu muhasebe departmanına verilmektedir. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 7
İŞLETME BÜTÇELERİ Bütçe; planların sayısal olarak ifade edilmesi ve işletme personelinin gelecekteki faaliyetlerini belirlenmesi olarak tanımlanabilir. İşletme bütçeleri; işletmelerin saptanmış amaçlarına ulaşmalarında gerekli eylemlerin yerine getirilmesi amacıyla gereksinim duyulan kaynakların nasıl sağlanacağını ve nerelerde kullanılacağının plânlanmasıdır. Bütçeleme; bütçelerin düzenlemesine ilişkin yöntemlerin bütünüdür. Bütçe kontrolü; bütçe ile saptanan işletme amaçlarıyla ilgili olarak ortaya çıkan sapmaların kontrol ve değerlendirilmesi işlemlerini içerir 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 8
İşletmelerin saptanmış amaçlarına ulaşılması uzun vadeli planlarla sağlanır. Uzun vadeli planların yürütülmesi ise kısa vadede yapılacak işleri gösteren yıllık planlarla sağlanır. Sözü edilen yıllık planlar, bütçelerdir. İşletme bütçeleri, planlama fonksiyonunun bir parçası olup, işletmelerin saptanmış amaçlarının gerçekleştirilmesinde ve yürütülmesinde yararlanılan araçtır. Özetle bütçe; bir işletmenin finansal faaliyetlerine ilişkin amaçlarını başarmak için izlenmesi gereken yolu belirleyen ayrıntılı finansal plandır. Bütçeler, mevcut koşullar içinde işletme faaliyetlerinin verimli bir hale getirilmesinde önemli bir yönetim aracıdır. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 9
İşletme bütçelerin hazırlanmasında dikkat edilmesi gereken hususlar; Bütçe hedefleri açık bir şekilde saptanmalıdır. Hedeflerin ve bütçe varsayımlarının gerçekçi bir şekilde saptanmış olması gerekir. Bütçeler sorumluluk merkezleri itibari ile hazırlanmalıdır. Bütçeyi uygulayacak birimlerin bütçeleme sürecine aktif katılımı sağlanmalıdır. Bütçeler üst yönetim tarafından desteklenmeli ve sahip çıkılmalıdır. Bütçesel kontrolün sağlıklı yapılabilmesi için bütçeler işletmede kullanılan hesap planı ile uyumlu olmalıdır. Uygulama döneminde bütçelerde çok zorunlu olmadıkça revizyona gidilmemelidir. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 10
Bütçelerin işletmelere sağladığı başlıca yararlar İşletmenin amaçlarını saptayarak temel politikaları belirler. İşletmenin amacına ulaşmak için gerekli üretim araçlarını belirler. İşletme yönetiminin akılcı karar alma geleneğini yerleştirir. Kesin hedefleri belirler. Bütçeler çeşitli departman yöneticilerinin eylemlerini koordine eder. Bütçeler, işletme yönetimini, üretim faktörlerini en verimli şekilde kullanılması için plan yapmaya zorlar. Bütçeler; eylemlerin dönemsel analiz ve değerlendirilmesini yaparak bütçelenmiş sonuçları, fiili sonuçlar arasındaki farkları ortaya çıkarır. Böylece yöneticilerin gerekli önlemleri zamanında almalarına yardımcı olur. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 11
BÜTÇE DÖNEMİ İşletmenin uzun dönemli stratejik hedeflerini gerçekleştirmek için hazırlanan bütçeler genellikle bir yıllık faaliyet dönemleri itibariyle hazırlanır. Yıllık hazırlanan bütçeler ilk üç ayı aylık olmak üzere üçer aylık dört dönem halinde hazırlanır. Örneğin birinci üç aylık dönem (Ocak, Şubat ve Mart) ayları itibari ile ayrıntılı olarak bütçelenirken, kalan üç dönem ise üçer aylık dönemler itibari ile bütçelenir. Birinci üçer aylık dönemin sonunda, ikinci üç aylık dönem yeni döneme girmeden aylık olarak yeniden düzenlenir. Günümüzde bütçenin yıllık olarak güncel kalabilmesi için sürekli bütçeleme anlayışı kabul görmektedir. Sürekli bütçeleme anlayışına göre; biten üç aylık dönem sonunda izleyen yılın üç aylık döneminin bütçesi hazırlanarak dördüncü üç aylık dönem olarak bütçeye eklenmektedir. Bunun sonucu olarak işletmenin elinde daima yıllık işletme bütçesi hazır olmaktadır. Bu anlayış bütçelemeyi yılda bir kez yapılan bir çalışma olmaktan çıkartarak, bütçelemeyi işletmenin sürekli bir faaliyeti haline getirmektedir. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 12
BÜTÇELEMENİN ÖRGÜTLENMESİ İşletmede bütçelerin hazırlanması, bölümler arasında koordinasyonun sağlanması, ortaya çıkacak problemlerin çözümünde ve genel işletme bütçesinin hazırlanarak onayının alınması ve bütçe sonuçlarının kontrolü aşamalarında bütçeleme ve kontrol sürecinin sağlıklı bir şekilde yürütülmesinde ayrı bir bütçeleme biriminin oluşturulması gerekmektedir. Kapsamlı bütçe kontrolü benimsemiş örgütlerde yüksek derece yöneticilerden (bazı yönetim kurulu üyeleri, genel müdür, ilgili genel müdür yardımcıları) oluşan bir bütçe komitesi oluşturulur. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 13
Bütçe komitesinin başlıca görevleri; 1. Bütçenin genel hedeflerini ve planlama varsayımlarını (ekonomik durum, enflasyon oranı, yeni mamuller vb.) belirleyerek bunları alt kademe birimlerine iletmek, 2. Birimlerin hazırladığı bütçeler arasındaki koordinasyonu sağlamak, 3. Bütçenin taslağına son şeklini vererek (yönetim kurulu veya genel müdür) onayına sunmak. şeklinde sıralanabilir. Küçük ve orta büyüklükteki işletmelerde genellikle ayrı bir bütçe komitesi oluşturulmayıp, genel müdür bütçe komitesinin görevlerini üstlenir. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 14
Bütçeleme ve kontrol sürecinde bütçe komitesi dışında teknik olarak bu süreci destekleyecek ayrı bir birime gereksinim vardır, bu görev için bütçe müdürlüğü adı verilen bir örgüt birimi oluşturulur. Bu birim doğrudan genel müdür, yönetim kurulu veya mali işler müdürlüğüne bağlı bir müdürlük olarak örgütlenebileceği gibi küçük işletmelerde müdürlük yerine muhasebe müdürlüğüne bağlı bir bütçe şefliği halinde örgütlenebilir. Bütçe müdürlüğü; birimlerin bütçelerin hazırlanmasında onlara yol göstermek, ortaya çıkacak teknik problemlerin çözümünde yardımcı olmak, birimlerin bütçe tekliflerini birleştirerek işletme bütçesini hazırlayıp bütçe komitesine sunmak ve gerekli teknik işleri yürütmek gibi görevleri üstlenerek bütçeleme sürecinde rol alır. Bütçenin uygulama sürecinde ise; gerçekleşen sonuçların bütçe bilgileri ile karşılaştırılarak hazırlayacağı sapma ve analiz raporlarını üst yönetime sunar. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 15
Bütçe müdürlüğünün başlıca görevleri şunlardır; 1. Birim yöneticilerine bütçelerin hazırlanmasında yapılacak işler hakkında gerekli teknik bilgileri aktarmak; 2. Bütçelerin hazırlanmasında birim yöneticilerine yardımcı olmak ve onlara gerekli sayısal verileri aktarmak, 3. Birimlerden bütçe önerilerini toplayarak işletme bütçesini hazırlamak, 4. Bütçe uygulama döneminde gerçekleşen sonuçlarla bütçeyi karşılaştırarak sapma ve analiz raporlarının hazırlanarak üst yönetime sunmak olarak sıralanabilir. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 16
4. BÜTÇELEMENİN SÜRECİNİN BİR TAKVİME BAĞLANMASI Genel bir işletme bütçesi birçok alt bütçenin birleşiminden oluştuğuna göre, bu bütçeler arasında yakın bir ilişki söz konusu olup, birinin hazırlanması diğer bütçenin tamamlanmasına bağlı olabilir. Örneğin satış bütçesi yapılmadan üretim bütçesi hazırlanamaz, üretim bütçesi olmadan tedarik veya üretim maliyeti bütçesi hazırlanamaz. Bu nedenle genel işletme bütçesinin zamanında tamamlanabilmesi için bütçeleme sürecinin koordineli bir şekilde yürütülebilmesi ve bu sürecin bir takvime bağlanması gerekmektedir. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 17
Her işletme için ayrı olabilecek bu takvimde sırası ile yapılacak işler genel olarak aşağıdaki gibi özetlenebilir 1. Planlama varsayımlarının belirlenmesi 2. Satış tahminlerinin yapılması 3. İlk taslakların hazırlanması 4. Bütçe tahminlerinin karşılaştırılması ve uzlaşma 5. Koordinasyon ve gözden geçirme 6. Onay 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 18
Her işletme için ayrı olabilecek bu takvimde sırası ile yapılacak işler genel olarak aşağıdaki gibi özetlenebilir 1. Planlama varsayımlarının belirlenmesi: Bütçe komitesi tarafından, işletmenin uzun vadeli planlardaki genel hedefleri doğrultusunda gelecek faaliyet dönemi için hedefleri ve bunların gerçekleştirebilmek için gerekli araç ve politikaların belirlenmelidir. Ekonomik koşullardaki beklentiler, enflasyon tahmini, ücret artışları, temel girdi fiyatları vb. bütçenin temel varsayımları saptanarak, tüm bunların bütçe rehberi ekinde alt birimlere iletilmesi gerekmektedir. 2. Satış tahminlerinin yapılması: Satış tahminleri diğer bütçe eklerinin hazırlanmasında başlangıç verisini sağladığından işletme bütçesinin temel yapısını oluşturmaktadır. Satış tahminlerinin yapılması pazarlama departmanının çalışma alanını oluşturmaktadır. Satış tahminlerinin yapılmasında istatistiksel ve istatistiksel olmayan yargıya dayalı birçok tekniklerden yararlanılmaktadır. Satış tahminleri yapıldıktan sonra, bütçe komitesine sunulan bu hedeflerde komitenin görüşleri doğrultusunda düzeltmeler yapılabilir ve böylece bütçeye esas olacak satış tahminleri yeniden saptanır. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 19
3. İlk taslakların hazırlanması: Bütçelemeye esas teşkil eden hedefler ve bütçe varsayımları belirlendikten sonra bunların alt birimlere (sorumluluk merkezlerine) iletilmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda her sorumluluk merkezi kendi tahminlerini yaparak bütçelerinin ilk taslaklarını üst yönetimlerine sunarlar. 4. Bütçe tahminlerinin karşılaştırılması ve uzlaşma: Bu aşamada; bütçe tahminlerini yapan alt birim ile onun bağlı olduğu bir üst birim, taslak bütçe üzerinde tartışmalı ve üzerinde uzlaşmaları gerekmektedir. Yüksek verimlilik düzeyini esas alan, ancak ulaşılabilir performans hedefine sahip bir bütçe üzerinde uzlaşmaya varılması halinde, tartışma ve uzlaşma aşamasının taraflar açısından başarılı geçtiği söylenebilir. Çünkü; ulaşılamaz hedefler alt birimlerin motivasyonu ve güdülemesi üzerinde olumsuz etkiye sahip olurken, kolay ulaşılabilir düşük performans hedefi ise bütçeye olan inancı zedeleyebilir ve alt birimlerin verimlilik düzeyinin düşmesine neden olur. Uzlaşmanın sağlanması; üst yönetim açısından bütçe hedeflerinin iyi bir performansı yansıttığı, alt birimler açısından ise uzlaşılan hedeflere ulaşabileceği anlamını taşır. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 20
5. Koordinasyon ve gözden geçirme: Bir alt kademede uzlaşılan bütçenin bir üst kademeye geçildiğinde, çeşitli kısımlarla uyum içerisinde olup olmadığının gözden geçirilmesi gerekir. Bu aşamada çeşitli kısımlar arasında dengesizlikler ve uyumsuzluklar söz konusu ise, kısımlar arasında koordinasyon sağlanarak uyumsuzlukların ortadan kaldırılması gerekmektedir. Doğal olarak böyle bir durum alt kademe bütçelerinin yeniden düzenlenmesini gerektirebilecektir. Ancak; bütçeleme sürecinin iyi uygulanması ve bütçe varsayımlarının tüm birimlerce kavranması halinde birimler arasında denge ve uyum sorunları daha az olacaktır. 6. Onay: Bütçenin yürürlüğe girmesi için, bütçe dönemine girilmeden üst yönetimce (yönetim kurulu veya genel müdür) onaylanması gerekmektedir. Bütçe onaylandıktan sonra çoğaltılarak alt birimlere iletilir ve yeni bütçe döneminde uygulanmak üzere yürürlüğe girer. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 21
BÜTÇELERİN DÜZENLENMESİ İşletme faaliyetlerini belli finansal sınırlar içinde; yönlendiren koordine eden ve kontrol eden bütçelerdir. Bu nedenle, işletmenin stratejik planları doğrultusunda saptanan amaçlara dönük programlarını parasal değerlere dönüştüren bütçeler düzenlenir. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 22
İşletme bütçeleri; işletmenin türlü fonksiyonlarını içine alan çeşitli bütçelerin bir araya getirilerek özetlenmesidir İşletme bütçeleri, işletmelerin planlanmış tüm faaliyetlerini özetleyen, birbirleriyle ilişkili bir çok bütçeden oluşur. Örneğin, proforma gelir tablosu ile proforma bilanço, proforma fon akım tablosu ve nakit bütçesi yıllık plânların sonuçlarım topluca gösterdiklerinden işletme bütçesi, ana bütçe veya genel bütçe deyimleri ile anılırlar. Dolayısıyla (işletme bütçeleri) bir çok alt bütçenin birleşmesinden oluşur. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 23
Faaliyet bütçeleri; işletmenin belirli faaliyet veya bölümlerini konu eden bütçe çeşididir. Faaliyet bütçeleri işlevsel temele dayanılarak düzenlenir. 1. Faaliyet Bütçeleri: a. Satış Bütçesi b. Üretim Bütçesi 1.Direkt ilk madde ve malzeme satın alma bütçesi 2.Direkt ilk madde ve malzeme kullanım bütçesi 3.Direkt işçilik bütçesi 4.Genel üretim giderleri bütçesi c. Satılan Mamullerin Maliyeti Bütçesi d. Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri Bütçesi e. Genel Yönetim Giderleri Bütçesi 2. Finansal Bütçeler: a. Yatırım Bütçesi b. Finansman Bütçesi 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 24
SATIŞ BÜTÇESİ ÜRETİM BÜTÇESİ DİREKT İLK MADDE VE MALZEME GİDERLERİ BÜTÇESİ (TEDARİK VE KULLANIM) DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ BÜTÇESİ GENEL ÜRETİM GİDERLERİ BÜTÇESİ ÜRETİM MALİYETİ BÜTÇESİ DÖNEM SONU STOK BÜTÇESİ SATILAN MAMULLER MALİYETİ BÜTÇESİ DÖNEM GİDERLERİ BÜTÇESİ YATIRIM BÜTÇESİ - GENEL (ANA) BÜTÇE PROFORMA GELİR TABLOSU NAKİT AKIM TABLOSU PROFORMA BİLANÇO Şekil 6.1. Üretim İşletmelerinde Bütçeleme Süreci 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 25
1. SATIŞ BÜTÇESİ İşletme bütçesinin başlangıç düzenlenmesiyle olanaklıdır. noktası, satış bütçesinin Satış bütçesi, işletme bütçesinin gelir yönünü oluşturur. Bu bütçenin doğru ve gerçekçi olduğu ölçüde diğer bütçeler, dolayısıyla işletme bütçesi de doğru olabilir. Öngörülen satış hacmine göre; üretim bütçeleri, satılan mamullerin maliyeti bütçesi, pazarlama, satış ve dağıtım bütçesi gibi bir dizi bütçe düzenlenecektir. Beklenen satış düzeyinin tahmini, üretimin planlanması, gelirlerin ve giderlerin bütçelenmesi için temel oluşturur. Satış düzeylerinin tahmin edilmesiyle o yıl için üretim planlanabilir ve beklenen üretim maliyetleri ile faaliyet giderleri bütçelenebilir. Satış bütçesinin düzenlenmesinden, işletmenin satış departmanı yöneticisi sorumludur. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 26
Satış tahminlerinin yapılmasında kullanılan başlıca yöntemler Yargıya dayanan yöntemler, İstatistiki yöntemler, Birleşik yöntemler. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 27
Örnek: X üretim işletmesi faaliyetlerini üçer aylık dönemler itibariyle planlamakta ve bütçelerini de bu duruma göre düzenlemektedir. Tek tip mamul üreten ve üretiminde bir cins ilk madde kullanan işletmenin, gelecek faaliyet dönemine ilişkin üçer aylık satış tahminleri ve satış fiyatları doğrultusunda düzenlenen yıllık satış bütçesi aşağıda gösterilmiştir. Mamul birim satış fiyatı 100.- TL'dır. X Üretim İşletmesi Satış Bütçesi Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü Toplam Miktar Tutar Miktar Tutar Miktar Tutar Miktar Tutar Miktar Tutar 800 80.000.- 1.500 150.000.- 2.400 240.000.- 1.400 140.000 6.100 610.000.- 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 28
2. ÜRETİM BÜTÇESİ Üretim bütçesi; bütçelenmiş satışların gerçekleştirilebilmesi için, faaliyet döneminde üretilmesi gereken mamul miktarının tahmin edilmesidir. Üretim bütçesini düzenleme yükümlülüğü üretim departmanı yöneticisinin sorumluluğundadır. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 29
Üretim bütçesinin düzenlenmesi için üretilecek mamul miktarının hesaplanmasında aşağıdaki formulden yararlanılır, Üretilecek Miktar = [ Bütçelenmiş Satış Miktarı + Arzulanan Dönem sonu Stok Miktarı ] - Dönem Başı Stok Miktarı 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 30
Üretim bütçesi genellikle aylık olarak düzenlenir. Ancak örneğimizde bütünlük ve kolaylık sağlamak amacıyla (örneğimizi) üçer aylık dönemlere göre sürdüreceğiz. Üretim bütçesine ilişkin ek bilgiler: a. Arzulanan dönem sonu stok miktarı; Birinci üç aylık dönem İkinci üç aylık dönem Üçüncü üç aylık dönem Dördüncü üç aylık dönem 300 birim 600 birim 800 birim 200 birim b. Dönem başı stok 200 birim 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 31
Söz konusu işletmenin üretim bütçesini yukarıda verilen formül yardımıyla aşağıda gösterildiği gibi düzenleyebiliriz. X Üretim İşletmesi Üretim Bütçesi (Miktar Olarak) Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü Toplam Bütçelenmiş Satış Miktarı 800 1.500 2.400 1.400 6.100 Arzulanan Dönem Sonu Stok Miktarı 300 600 800 200 200 Toplam Gereksinim 1.100 2.100 3.200 1.600 6.300 Dönem Başı Stok Miktarı (200) (300) (600) (800) (200) Üretim Miktarı 900 1.800 2.600 800 6.100 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 32
3. DİREKT İLK MADDE VE MALZEME GİDERLERİ BÜTÇESİ Üretim bütçesinin düzenlenmesinden sonra üretilecek mamul miktarına göre; satın alınması gereken direkt ilk madde ve malzeme miktarı ve maliyeti, kullanılması gereken direkt ilk madde ve malzeme miktarı ve maliyetlerinin saptanması gerekir. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 33
A. Direkt ilk madde ve malzeme satın alma bütçesi Üretim için gerekli olan direkt ilk madde ve malzeme miktarı, Dönem sonu ve dönem başı direkt ilk madde ve malzeme stoku, Birim alış maliyeti, dikkate alınmalıdır. Satın Alınacak Direkt İlk Madde ve Malzeme Miktarı = [ Üretim için Gerekli İlk Md ve Mlz. Miktarı + Dönem Sonu İlk Madde ve Malzeme Miktarı ] - Dönem Başı İlk Madde ve Malzeme Stok Miktarı 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 34
X işletmesinin direkt ilk madde ve malzeme satın alma bütçesini yukarıda verilen formül yardımıyla aşağıda gösterildiği gibi düzenleyebiliriz. Direkt ilk madde ve malzeme bütçesinin düzenlenmesine ilişkin ek bilgiler: Bir birim mamul için 2 Kg direkt ilk madde ve malzeme tüketilmektedir. Her dönem sonunda, bir sonraki dönem için bütçelenen üretimde kullanılacak direkt ilk madde ve malzeme miktarının % 10'u kadar stok bulundurulması arzulanmaktadır. Direkt ilk madde ve malzemenin birim alış fiyatı 9.-TL'dır. Direkt ilk madde ve malzemenin alış fiyatında olabilecek fiyat artışları dikkate alınmamıştır. Birinci üç aylık dönemin başındaki stok miktarı 160 kg olup toplam değeri 1.440.-TL dır. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 35
X Üretim İşletmesinin Direkt İlk Madde ve Malzeme Satın Alma Bütçesi Birinci İkinci Üç Ay Üçüncü Dördüncü Toplam Bütçelenmiş Üretim Miktarı 900 br 1.800 br 2.600 br 800 br 6.100 br Birim Başına Tüketim 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg Üretim İçin Gerekli Miktar 1.800 kg 3.600 kg 5.200 kg 1.600 kg 12.200 kg Arzulanan Dönem Sonu Stok %10 Miktarı 360 kg 520 kg 160 kg 160 kg 160 kg Toplam Gereksinim 2.160 kg 4.120 kg 5.360 kg 1.760 kg 12.360 kg Dönem Başı Stok Miktarı (160 kg) (360 kg) (520 kg) (160 kg) (160 kg) Satın Alınacak Miktar 2.000 kg 3.760 kg 4.840 kg 1.600 kg 12.200 kg Birim Alış Maliyeti 9.- TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg Alış Maliyeti 18.000.- 33.840.- 43.560.- 14.400.- 109.800.- 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 36
B. Direkt İlk Madde ve Malzeme Kullanım Bütçesi Direkt ilk madde ve malzeme satın alma bütçesi düzenlenirken, direkt ilk madde ve malzeme maliyetlerinin planlanması için, üretimde kullanılan direkt ilk madde ve malzeme maliyeti bütçesi de düzenlenmelidir. Sözü edilen bütçe ile üretim de kullanılan ve gider haline dönüşen direkt ilk madde ve malzeme giderleri planlanmış olur. Çeşitli mamul üreten ve birden fazla türde direkt ilk madde ve malzeme kullanan üretim işletmelerinde bu gibi bütçeler için gereksinim duyulan bilgiler, standart maliyet sistemi uygulayan üretim işletmelerinde (sistemin gereği olarak) esasen devamlı olarak elde bulunduğu unutulmamalıdır. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 37
X Üretim İşletmesinin Direkt İlk Madde ve Malzeme Kullanım Bütçesi Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü Toplam Üretim İçin Gerekli Miktar 1.800 kg 3.600 kg 5.200 kg 1.600 kg 12.200 kg Birim Alış Maliyeti 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg Direkt İlk Madde ve Malzeme Maliyeti 16.200.- 32.400.- 46.800.- 14.400.- 109.800.- 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 38
4. DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ BÜTÇESİ Direkt işçilik giderleri bütçeleri, üretim miktarı için gerekli işçilik saatlerinin, saat başına işçilik ücretleriyle çarpılması sonucu elde edilir. Direkt işçilik giderleri bütçesi personel departmanını yakından ilgilendirir. Çünkü üretim miktarına göre işgücü açığı olması durumunda bu açığın nasıl kapatılacağı veya işgücü fazlalığının nasıl yok edileceği önem kazanır. Ayrıca direkt işçilik giderleri bütçesi düzenlenirken işletmede uygulanan ücret sisteminin de göz önünde bulundurulması gerekir. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 39
Direkt işçilik giderleri bütçesi Direkt işçilik giderleri bütçesinin düzenlenmesinde üretim bütçesinden yararlanılır. Üretim birimi başına gerekli işçilik miktarına ilişkin teknik bilgiler genellikle mühendislik veya üretim departmanından sağlanır. Direkt işçilik saatleri belirlendikten sonra üretim bütçesinde öngörülen üretim miktarı ile çarpılarak toplam direkt işçilik saati saptanır. Toplam direkt işçilik saati ile ortalama direkt işçilik saat ücreti çarpılarak, toplam direkt işçilik giderleri bulunur. Direkt işçilik giderleri bütçesinin düzenlenmesinde; i. öngörülen üretim miktarının, ii. bir birim için gerekli standart üretim süresinin, iii. farklı ücret gruplarının olması durumunda ortalama saat ücretinin bilinmesi gerekir. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 40
Örnek işletmede direkt işçilik giderleri bütçesinin düzenlenmesine ilişkin ek bilgiler: a. Bir birim mamul 3 direkt işçilik saatinde üretilmektedir. b. Ortalama direkt işçilik saat ücreti 5.-TL'dır. X Üretim İşletmesinin Direkt İşçilik Giderleri Bütçesi Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü Toplam Bütçelenmiş Üretim Miktarı 900 br 1.800 br 2.600 br 800 br 6.100 br Birim Başına Dir. İşçilik Saati 3 s 3 s 3 s 3 s 3 s Toplam Direkt İşçilik Saati 2.700 s 5.400 s 7.800 s 2.400 s 18.300 s Ortalama Saat Ücreti 5.-TL/s 5.-TL/s 5.-TL/s 5.-TL/s 5.-TL/s Toplam Direkt İşçilik Gideri 13.500.- 27.000.- 39.000.- 12.000.- 91.500.- 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 41
5. GENEL ÜRETİM GİDERLERİ BÜTÇESİ Genel üretim giderleri bütçesi, direkt ilk madde ve malzeme giderleri ile direkt işçilik giderleri dışında kalan, üretimle ilgili ve üretilen birimlerle doğrudan doğruya ilişkisi kurulamayan giderlerin bilinmesini içerir. Genel üretim giderlerinin bütçelenebilmesi için gider yerlerine ilişkin esnek bütçe fonksiyonlarından yararlanılır. Genel üretim giderleri bütçesinin düzenlenebilmesi için; Planlanan çalışma hacminin, Giderlerin sabit ve değişken olarak ayrılması, Her bir gider için değişken oranının hesaplanarak toplam değişken giderlerin öngörülmesi, sabit giderlerin de aylık tutarının öngörülmesi gerekir. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 42
Örnek işletmenin genel üretim giderleri bütçesini (varsayıma dayanarak) aşağıdaki gibi düzenleyebiliriz. X Üretim İşletmesinin Genel Üretim Giderleri Bütçesi Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü Toplam Beklenen Çalışma Hacmi 2.700 s 5.400 s 7.800 s 2.400 s 18.300 s Değişken GÜG Endirekt Malzeme 6.075.- 12.150.- 17.550.- 5.400.- 41.175.- Endirekt İşçilik 3.861.- 7.722.- 11.154.- 3.432.- 26.169.- Dış. Sağ. Fyd. ve Hizmetler 864.- 1.728.- 2.496.- 768.- 5.856.- Toplam 10.800.- 21.600.- 31.200.- 9.600.- 73.200.- Sabit GÜG Amortismanlar 13.500.- 13.500.- 13.500.- 13.500.- 54.000.- Vergi, resim ve harç. gid. 1.500.- 1.500.- 1.500.- 1.500.- 6.000.- Toplam 15.000.- 15.000.- 15.000.- 15.000.- 60.000.- Toplam GÜG 25.800.- 36.600.- 46.200.- 24.600.- 133.200.- 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 43
Üretimle ilgili tüm giderler bütçelendikten sonra; üretim maliyeti bütçesini hazırlayarak üretilen mamullerin bütçelenmiş toplam ve birim üretim maliyetlerini saptayabiliriz. Birinci X Üretim İşletmesinin Üretim Maliyeti Bütçesi İkinci Üçüncü Dördüncü Toplam Direkt İlk Madde ve Malzeme 16.200.- 32.400.- 46.800.- 14.400.- 109.800.- Direkt İşçilik 13.500.- 27.000.- 39.000.- 12.000.- 91.500.- Genel Üretim Giderleri 25.800.- 36.600.- 46.200.- 24.600.- 133.200.- Üretim Maliyeti 55.500.- 96.000.- 132.000.- 51.000.- 334.500.- Dönem Başı Yarı Mamul Stoku - - - - - Dönem Sonu Yarı Mamul Stoku - - - - - Tamamlanan Mamul Maliyeti 55.500.- 96.000.- 132.000.- 51.000.- 334.500.- Üretim Miktarı 900 br 1.800 br 2.600 br 800 br 6.100 br Birim Üretim Maliyeti 61,67 TL 53,33 TL 50,77 TL 63,75 TL 54,84 TL 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 44
6. DÖNEM SONU STOK BÜTÇESİ Bütçe dönemi stoklarının izlenmesini sağlamak üzere stok düzeylerinin de tahmininin yapılması ve bütçe düzenlenmesi gereklidir. Dönem sonu stok bütçesi; bir yandan bilançoda yer alan stok bölümünün oluşturulmasına, diğer yandan ise stokların planlanmasına ve kontrolüne yardımcı olur. Çünkü, stokların eksik veya fazla olmasının işletme için bir maliyeti olduğu unutulmamalıdır. Söz konusu maliyetin en düşük düzeyde tutulması, etkin bir stok plânlama ve kontrol ile sağlanabilir. Bu yaklaşımla stok bütçesi dönem sonu için plânlanan; direkt ilk madde ve malzemeleri yarı mamulleri ve mamulleri gerek miktar, gerekse tutar olarak ifade eder. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 45
Örnek işletmemizin stok bütçesini de aşağıdaki gibi düzenlememiz olanaklıdır. İşletmenin stok değerleme yöntemi olarak ilk giren ilk çıkar yöntemini benimsediği varsayılmıştır. X Üretim İşletmesinin Stok Bütçesi Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü Direkt İlk Madde ve Malzeme (Miktarı) 360 520 160 160 Birim Alış Maliyeti 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg Dönem Sonu İlk Madde ve Malzeme Stok Maliyeti 3.240.- 4.680.- 1.440.- 1.440.- Dönem Sonu Mamul Miktarı 300 600 800 200 Mamul Birim Maliyeti 61,67TL/br 53,33TL/br 50,77TL/br 63,75TL/br Dönem Sonu Mamul Stok Maliyeti 18.500.- 32.000.- 40.615.- 12.750.- 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 46
7. SATILAN MAMULLERİN MALİYETİ BÜTÇESİ Satılan mamullerin maliyeti bütçesi, proforma gelir tablosunun düzenlenmesine yardımcı bir bütçedir. Sözü edilen bütçe ile ayrıca bütçe döneminde satılacağı öngörülen mamullerin maliyetinin tahmini yapılır. Üretim ve satış miktarları ile çeşitli maliyetler bütçelendikten sonra, bunların birleştirilmesiyle satılan mamullerin maliyeti bütçesinin düzenlenmesi daha kolaylaşır. Satılan mamullerin maliyeti bütçesinde yer alan; direkt ilk madde ve malzeme giderlerine direkt işçilik giderlerine genel üretim giderlerine dönem başı ve dönem sonu yarı mamul stoklarına dönem başı ve dönem sonu mamul stoklarına ilişkin veriler, düzenlenir. düzenlenen diğer bütçelerden yararlanılarak 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 47
Örnek işletmemizin üretilen ve satılan mamullerin maliyeti bütçesini aşağıdaki gibi düzenlememiz olanaklıdır. X Üretim İşletmesinin Satılan Mamullerin Maliyeti Bütçesi Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü Toplam Direkt İlk Madde ve Malzeme 16.200.- 32.400.- 46.800.- 14.400.- 109.800.- Direkt İşçilik 13.500.- 27.000.- 39.000.- 12.000.- 91.500.- Genel Üretim Giderleri 25.800.- 36.600.- 46.200.- 24.600.- 133.200.- Üretim Maliyeti 55.500.- 96.000.- 132.000.- 51.000.- 334.500.- Dönem Başı Yarı Mamul Stoku - - - - - Dönem Sonu Yarı Mamul Stoku - - - - - Tamamlanan Mamul Maliyeti 55.500.- 96.000.- 132.000.- 51.000.- 334.500.- Dönem Başı Mamul Stoku 12.000.- 18.500.- 32.000.- 40.615.- 12.000.- Satılabilir Mamul Maliyeti 67.500.- 114.500.- 164.000.- 91.615.- 346.500.- Dönem Sonu Mamul Stoku (18.500.-) (32.000.-) (40.615.-) (12.750.-) (12.750.-) Satılan Mamul Maliyeti 49.000.- 82.500.- 123.385.- 78.865.- 333.750.- * Birinci üç aylık dönem başı mamul stok miktarı 200 birim olup, toplam maliyeti 12.000.-TL'sı olarak varsayılmıştır. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 48
8. PAZARLAMA SATIŞ VE DAĞITIM GİDERLERİ BÜTÇESİ İşletmelerde mamullerin üretilmesi kadar, üretilen mamullerin pazarlanması da büyük önem taşır. Üretilen mamullerin pazarlanması için katlanılması gereken fedakarlıkların planlanması ve kontrol edilmesi gerekir. Bu nedenle pazarlama, satış ve dağıtım giderleri bütçesi vurgulanan amacın gerçekleştirilmesinde önemli katkı sağlayacaktır. Ayrıca sözü edilen bütçe, proforma gelir tablosunun düzenlenmesinde de yararlanılan bir bütçedir. Pazarlama, satış ve dağıtım giderleri bütçesi pazarlama eyleminin yerine getirilmesinde oluşacak giderlerin öngörülmesini içerir. Bu nedenle bu bütçede giderlerin değişik şekillerde (örneğin satış bölgelerine göre, giderlerin sabit ve değişken ayrımına göre veya her iki ayırımı dikkate alarak) sınıflandırılması halinde, yönetim kararlarında kullanılacak verilerin elde edilmesini de kolaylaştırılacağı unutulmamalıdır. 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 49
Örnek işletmemizin pazarlama, satış ve dağıtım giderleri bütçesini aşağıdaki gibi düzenlememiz olanaklıdır. X Üretim İşletmesinin Pazarlama Satış ve Dağıtım Giderleri Bütçesi Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü Toplam Aylık ücretler 8.250.- 8.250.- 8.250.- 8.250.- 33.000.- Yolluklar 2.875.- 4.200.- 3.800.- 4.125.- 15.000.- Sigorta Giderleri 1.400.- 1.400.- 1.400.- 1.400.- 5.600.- Reklâm Giderleri 1.000.- 1.800.- 3.200.- 4.500.- 10.500.- Satış Komisyonları 1.500.- 1.900.- 2.500.- 4.900.- 10.800.- Amortismanlar 3.600.- 3.600.- 3.600.- 3.600.- 14.400.- Haberleşme Giderleri 850.- 1.600.- 1.950.- 2.100.- 6.500.- Toplam 19.475.- 22.750.- 24.700.- 28.875.- 95.800.- 2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 50