2008-2010 DÖNEMĐNDE DÜNYA HUBUBAT PĐYASALARINDA YAŞANAN GELĐŞMELER Elif Haçkalı 1 Hububat, beslenmede taşıdığı büyük önem nedeniyle dünyanın en stratejik ürün grubunu oluşturmaktadır. Hububat üretiminde ve fiyatlarda yaşanan gelişmeler, küresel düzeyde ekonomik sonuçlar doğurmakta, ülkelerin hububat arzında karşılaştığı problemler, mali sıkıntıların ötesinde sosyal sıkıntılara neden olabilmektedir. Bu kapsamda, hububat fiyatlarında yaşanan dalgalanmalara karşı piyasalarda istikrarın sağlanması, gıda arzı güvenliğinin sürdürülebilirliği açısından çok önemlidir. Özellikle 2006 yılından başlayarak 2008 yılının ikinci yarısına kadar devam eden gıda krizi sonucunda birçok ülkede açlık sorunu derinleşmiştir. 2000 yılı sonrasında başlayan süreçte, gıda fiyatlarının düşük ve istikrarlı seyretmesi, hükümetlerin yedek stok miktarlarını azaltmasına neden olmuştur. 2002 den sonra ABD dolarının değer kaybetmeye başlamasıyla genel olarak hububat ithalat maliyetleri düşmeye başlamıştır. Bu durum, birçok tarım ürününde önde gelen üreticilerden olan ABD nin ihracatını arttırmış olup, artan talep sonucunda hem ABD hem de farklı ülke menşeli tarım ürünlerinin fiyatlarında artış yönünde baskı oluşturmuştur. 2 2004 yılında enerji fiyatlarına bağımlı olan gübre, mazot ve böcek ilacı girdilerinin fiyatlarındaki artışa bağlı olarak tarımsal üretim maliyetleri yükselmiştir. Aynı dönemde ABD, AB, Arjantin ve Brezilya da etanol üretimi artmıştır. Rusya ve Ukrayna, AB nin etanol üretimi için hammadde olarak ihraç edilmek üzere kolza üretimini arttırırken, Brezilya ve Arjantin de biyoyakıt üretiminde hammadde olarak kullanılan soya fasulyesi küspesi yağına olan talep yükselmiştir. ABD de de etanol üretimi için mısır kullanımı artmış olup, bu ülke dünyanın en büyük mısır ihracatçısı olduğundan, yurt içi talebin fiyatlara baskısı yurt dışı piyasalara da yansımıştır. 2006 yılında Rusya, Ukrayna, Avustralya ve Güney Afrika da devam eden kuraklıklar sonucu dünya hububat ve yağlı tohum üretiminde düşüş başlamış olup, Eylül 2006 dan itibaren mısır fiyatları yükselişe geçmiştir. 2007 de Kuzey Avrupa da yaşanan kurak bahar ve hasat döneminde görülen seller, Güneydoğu Avrupa, Ukrayna ve Rusya da devam eden kuraklık, ABD de sert kırmızı kışlık buğday üretim alanlarında görülen uzun süreli don olayı, yine Avustralya da yüzyılın en uzun kuraklığının yaşanması, Arjantin de mısır ve arpa üretimini azaltan don gibi olumsuz hava şartlarına bağlı olarak 2006 ve 2007 de küresel üretimin azalması, hububat stoklarının düşmesine neden olmuştur. Buna bağlı olarak, hububat ithalatçısı ülkelerde, hububatın gelecekte bulunulabilirliği konusunda şüpheler artmıştır. 2007 yazının sonunda, 3-4 aylık ihtiyaçları için sözleşme yapan ithalatçı ülkeler, 5-10 aylık ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik ithalat yapmaya başlamıştır. Đthalatçı ülkelerin sahip olduğu yüksek döviz rezervleri, yüksek fiyattan gıda almalarını sağlamıştır. 2007 Mayıs ayında zaten rekor seviyelere ulaşan mısır fiyatlarının yanı sıra, soya fasulyesi fiyatları yükselmeye başlamıştır. 3 Bu kapsamda, başlıca hububat üreticisi ülkeler, yükselen fiyatlar karşısında bazı ticari kısıtlamaları uygulamaya koyarak önlem almaya başlamıştır. Çin, hububat ihracatına vergi uygulamasına başlamış, Arjantin, buğday, mısır, soya fasulyesi, soya fasulyesi küspesi ve 1
soya yağı ihracat vergilerini arttırmış, ayrıca buğday ihracatına miktar kısıtlaması koymuştur. Hindistan ve Vietnam pirinç ihracatına miktar kısıtlaması getirirken, Ukrayna, Sırbistan ve Hindistan buğday ihracatını yasaklamıştır. Rusya ve Kazakistan, buğday ihracatı vergilerini yükseltmiştir. Bu önlemlere bağlı olarak, ithalatçı ülkeler açısından hububat tedariki oldukça sınırlanmıştır. 4 Net ithalatçı konumunda bulunan Mısır, Meksiko, Bangladeş, Yemen, Endonezya gibi ülkelerde, artan gıda fiyatları sonucunda protesto ve gösteriler gerçekleşmiştir. Genel olarak emtia fiyatları ve paralel şekilde başta hububat olmak üzere gıda fiyatları 2008 yılının ikinci yarısına kadar önemli oranlarda yükselmiştir. 2008 yılının ikinci yarısından 2010 yılının Ağustos ayına kadar olan dönemde ise gıda fiyatları azalarak nispeten istikrarlı bir seyir izlemiştir. Ancak, önemli hububat tedarikçisi ülkelerde yaşanan olumsuz iklim şartları sonucu azalan stoklar ve ürün kalitesinin kötüleşmesine dair beklentiler nedeniyle, 2010 yılının ikinci yarısından itibaren söz konusu fiyatlarda yeniden artış görülmüştür (Grafik 1). Özellikle hububat ürünlerinde net ithalatçı konumunda olan ülkeler 2006-2008 dönemi ve Ağustos 2010 tarihinden sonra yaşanan fiyat artışlarından olumsuz yönde etkilenmiştir. Grafik 1: Başlıca Hububat Ürünleri Đtibariyle Dünya Fiyatları FOB ABD$/ton Kaynak: Reuters 5, IGC 6 (*) Buğday için ABD HRW 2, arpa için Fransız yemlik, mısır için ABD YC3, pirinç için ABD uzun tane ve soya fasulyesi için ABD sarı soya no:2 fiyatları esas alınmıştır. Sağdaki eksen pirinç fiyatlarını göstermektedir. Yine bu dönemde başlıca gıda ürünleri olan buğday, arpa, mısır, pirinç ve soya fasulyesinin FOB bazlı ihracat fiyatları incelendiğinde; ABD HRW2 buğdayının 2008 yılı ortalama fiyatının 2007 yılına göre %30 oranında artarak 347 ABD$/ton a, ABD uzun tane pirincin ortalama fiyatının bir önceki yıla göre % 66 oranında artarak 2008 yılında 764 ABD$/ton a yükseldiği görülmektedir (Grafik 1). Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) tarafından hazırlanan Gıda Fiyatları Endeksi nin (FPI) 2005-2006 döneminde yıllık ortalama artış oranı % 9 iken, 2006-2007 döneminde bu oran % 25 olarak gerçekleşmiştir. Mart 2007-Mart 2008 arasındaki bir yıllık dönemde endeks % 59 oranında yükselmiştir. Aynı dönemde Hububat Fiyatları Endeksi (CPI) de yaklaşık % 83 oranında artmıştır (Tablo 1). 7 2
Tablo 1: FAO Gıda ve Hububat Fiyatları Endeksi Tarih 2005 2006 2007 2008 Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıllık Oca Şub Mar Yıllık FPI 117 127 137 141 145 154 160 166 175 178 185 191 159 200 215 218 200 CPI 104 122 148 144 146 155 155 166 188 194 196 216 167 231 271 272 238 Tarih 2009 2010 2011 Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıllık Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Yıllık FPI 157 172 183 194 205 213 223 185 231 238 232 235 231 233 231 230 230 CPI 174 163 185 208 220 223 238 183 245 259 251 265 261 259 247 252 252 Kaynak: FAO, Food Price Index (*) FPI (Food Price Index): Gıda Fiyat Endeksi, CPI (Cereals Price Index): Hububat Fiyat Endeksi, (2002-2004=100) 2011 yılı ortalaması Ekim ayı itibariyledir. 2008 yılının ikinci yarısından itibaren iyileşen stok beklentileri ve başlıca üretici ülkelerde görülen elverişli hava koşulları nedeniyle hububat fiyatları normalleşmiş, 2009 yılı ve 2010 yılının ilk yarısında istikrarını korumuştur. 2010 yılının ikinci yarısından itibaren olumsuz iklim koşullarına bağlı olarak dünyanın önde gelen buğday üreticilerinden Avrupa Birliği, Kanada ile büyük ölçüde Rusya ve Ukrayna nın üretim beklentileri azalmıştır. Bu durum, dünya piyasasındaki fiyatlarda yeni bir dalgalanmaya neden olmuştur. Yaşanan kuraklık ve tarım alanlarında görülen yangınlar sonrasında Rusya, 5 Ağustos 2010 tarihinde yaptığı açıklamayla, 15 Ağustos 2010 dan itibaren 31 Aralık 2010 a kadar tüm hububat ihracatını durdurduğunu ilan etmiştir. Aynı nedenlerden ötürü Ukrayna 8 Ekim 2010 tarihinde ihracata kota uygulanmasına başlanacağını duyurmuştur. Söz konusu açıklamalar ve kötüleşen beklentiler nedeniyle hububat fiyatlarında ani yükselişler yaşanmıştır. Aynı yılın son çeyreğinde ABD de ve Karadeniz de devam eden olumsuz iklim koşulları, Avustralya da buğday kalitesindeki önemli düşüşler, uluslararası piyasalarda yüksek proteinli buğdaya olan güçlü talep ve AB deki arz daralması, yüksek seyreden fiyatları desteklemiştir. Grafik 2: Dünya Buğday Fiyatları FOB ABD$/ton Kaynak: Reuters Rusya nın ihracat yasağını Ağustos 2010 tarihinde uygulamaya koymasının ardından ABD HRW2 buğdayı fiyatının Eylül 2010 aylık ortalaması, bir önceki senenin aynı ayına göre yaklaşık % 53, Ekim ayı ortalaması % 38, Kasım ayı ortalaması % 29 ve Aralık ayı ortalaması da bir önceki yılın aynı ayına göre % 47 oranında artış göstermiştir (Grafik 2). 3
FAO Gıda Fiyatları Endeksi 2009 yılı için 157 iken 2010 yılında 185 ve aynı yılın son üç ayında ortalama 214 olmuştur. Hububat Fiyatları Endeksi Aralık 2010 da, Temmuz ayına göre % 46 oranında artarak 238 e yükselmiştir. Grafik 3: Başlıca Ürünlerde Üretim, Ticaret ve Fiyat Durumu 2.500 2.000 290 270 250 Milyon ton 1.500 1.000 230 210 190 Endeks 500 170 0 2007/08 2008/09 2009/ 10 2010/11* Üretim Ticaret Fiyat Endeksi (*) Üretim ve ticaret değerleri; temel hububat, pirinç ve soya fasulyesinin toplam üretim ve ticaret değerleridir. Fiyat endeksi IGC tarafından temel tahıllar, pirinç, soya fasulyesi ve kolza/kanola fiyatlarının ağırlıklı ortalamaları alınarak hesaplanmış olup Ocak 2000=100 dür. 2010/11 dönemi tahmini veridir. Grafik 3 te 2008-2010 döneminde hububat, pirinç ve soya fasulyesi toplam üretim ve ticaret miktarları ile Uluslararası Hububat Konseyi (IGC) tarafından hububat ürünleri, pirinç, soya fasulyesi ve kanola fiyatlarının ağırlıklı ortalamaları alınarak oluşturulan Hububat ve Yağlı Tohumlar Fiyat Endeksi (GOI) değerleri yer almaktadır. 8 Grafik incelendiğinde toplam üretim ve ihracat değerlerinde ciddi oranlarda düşüş yaşanmamasına rağmen, endekste önemli artışlar olduğu görülmektedir. 2008/09 döneminde hububat ürünleri, pirinç ve soya fasulyesinin toplam üretim miktarı bir önceki döneme göre yaklaşık %5 ve ticaret miktarı da % 3 oranında artış göstermiştir. 2010/11 döneminde ise üretim bir önceki döneme göre %1 oranında azalmış, ticaret ise yaklaşık %1 oranında artış göstermiştir. IGC Hububat ve Yağlı Tohumlar Fiyat Endeksi (GOI) 2008 yılında, bir önceki yıla göre % 42 oranında artarak 267 ye yükselmiştir. Endeks, 2010 yılında da bir önceki yıla göre % 5 ve 2011 yılında 2009 yılına göre % 37 oranında artış göstermiştir. Özellikle 2010 yılının ikinci yarısından itibaren endeksin aylık ortalamalarında belirgin artış görülmektedir. Temmuz 2010 ortalaması 200 olan endeks değeri, Ağustos 2010 da 224, Eylül 2010 da 242, Ekim 2010 da 253, Kasım 2010 da 261 ve Aralık 2010 da 276 olmuştur (Grafik 3). Küresel hububat arzının ve buna bağlı olarak fiyat istikrarının değerlendirilmesinde stok durumu çok önemli yer tutmaktadır. Üretim beklentilerinde iyileşme olmasına rağmen stoklarda aynı düzeyde artış beklenmemesi, fiyatlar üzerinde baskı oluşturabilmektedir. Bu kapsamda dünyanın önemli hububat ihracatçı ülkeleri olan Arjantin, Avustralya, Kanada, AB, Kazakistan, Rusya, Ukrayna ve ABD nin 2008/09 döneminde toplam hububat üretim miktarlarında bir önceki döneme göre % 10 ve ihracat miktarlarında da yaklaşık % 6 oranında görülen nispeten marjinal sayılabilecek artışlara rağmen, fiyatların bu dönemde belirgin şekilde azalışı, kapanış stoklarındaki önemli artış beklentisiyle açıklanabilir. 2008/09 döneminde söz konusu ülkelerin toplam kapanış stokları, 2007/08 dönemine göre % 31 oranında artış göstermiştir. 150 4
Tablo 2: Başlıca Hububat Đhracatçısı Ülkelerin Değerlendirmesi Milyon ton 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 Tahmin Üretim 906 998 981 908 Đthalat 39 21 17 21 Toplam Arz 1.060 1.141 1.158 1.101 Toplam Tüketim 723 751 760 748 Đhracat 216 230 225 216 Kapanış stokları 121 159 172 137 (*) Arjantin, Avustralya, Kanada, AB-27, Kazakistan, Rusya, Ukrayna ve ABD ye ait hububat verilerinin toplamını yansıtmaktadır. Pirinç verileri dahil değildir. Anılan ülkelerin 2010/11 dönemi üretim ve ihracat miktarları incelendiğinde, 2010/11 döneminde toplam üretimin bir önceki döneme göre % 7 ve ihracatın % 4 oranında azalması beklendiği görülmektedir. Ancak, kapanış stoklarında bir önceki döneme göre % 20 oranında olması tahmin edilen düşüş, bu dönemde fiyatların artışında rol oynamıştır (Tablo 2). Bölgesel düzeyde ele alındığında olumsuz hava şartlarına bağlı olarak Rusya, Ukrayna ve Kazakistan ın başta buğday olmak üzere temel tahıl ürünlerinin üretimlerinde önemli düşüşler yaşanmıştır. 2009/10 döneminde 62 milyon ton olan Rusya buğday üretiminin 2010/11 döneminde yaklaşık % 33 oranında azalarak 42 milyon ton olması beklenmektedir. Benzer şekilde 2010/11 dönemi için Ukrayna buğday üretiminin, bir önceki döneme göre % 20 oranında azalarak 17 milyon tona, Kazakistan ın buğday üretiminin de % 39 oranında azalarak 10 milyon tona düşmesi tahmin edilmektedir. 2011 yılı başından itibaren düzelen iklim şartları ve bu nedenle iyileşen beklentilere bağlı olarak 2010/11 döneminde bu üç ülkenin 69 milyon ton olan toplam buğday üretiminin 2011/12 döneminde yaklaşık % 43 oranında artarak 98 milyon tona yükseleceği öngörülmektedir. Grafik 4: Rusya, Ukrayna ve Kazakistan Buğday Đhracatı, Milyon ton 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11* UKRAYNA RUSYA KAZAKĐSTAN (*)Tahmin Rusya nın buğday ihracatının 2010/11 döneminde bir önceki döneme göre % 79 oranında azalarak 4 milyon ton olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. Aynı şekilde 2010/11 döneminde Ukrayna buğday ihracatının % 54 oranında ve Kazakistan buğday ihracatının %30 oranında azalacağı tahmin edilmektedir (Grafik 4). 5
Grafik 5: ABD, AB, Avustralya, Kanada ve Arjantin Buğday Đhracatı, Milyon ton (*)Tahmin 2010/11 döneminde ABD, AB, Avustralya ve Arjantin in buğday ihracatlarında bir önceki döneme göre sırasıyla % 49, % 7, % 35 ve % 49 oranında artış beklenirken Kanada buğday ihracatının % 10 oranında azalacağı tahmin edilmektedir (Grafik 5). SONUÇ 2006-2008 döneminde küresel ekonomik kriz beraberinde yaşanan gıda krizi neticesinde açlık sınırının altında yaşayan insan sayısına 115 milyon insan daha eklenmiştir. 9 2010 yılının ikinci yarısında yaşanan gıda krizinde de net hububat ithalatçısı olan çok sayıda az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkenin gıda konusunda dışa bağımlılığı artmıştır. Özellikle başlıca hububat ihracatçısı ülkelerin getirdiği ticari kısıtlamaların emtia piyasalarında yarattığı olumsuz hava ve spekülasyonlar sonucunda gıda fiyatlarında kısa dönemde ani yükselişler yaşanmıştır. Toplam hububat arzından ziyade stoklara dair beklentiler fiyatlar üzerinde ciddi baskı oluşturmuştur. 6
KAYNAKLAR: 1 Uzman Yardımcısı, Ticaret Dairesi Başkanlığı 2 Trostle, Ronald, Global Agricultural Supply and Demand: Factors Contibuting to the Recent Increase in Food Commodity Prices, WRS-0801, Mayıs 2008, gözden geçirilmiş Temmuz 2008, USDA, http://www.ers.usda.gov/publications/wrs0801/, sayfa 13-14 3 Trostle, a.g.e., sayfa 22 4 Trostle, a.g.e., sayfa 23-24 5 Reuters, https://portal.hpd.global.reuters.com/site/applist.aspx 6 IGC, http://www.igc.int/en/members/igcmembers/marketinformation/datasets/datasets.aspx 7 FAO, FAO Food Price Index, 26/11/2011, http://typo3.fao.org/fileadmin/templates/worldfood/reports_and_docs/food_price_indices_data.xls 8 IGC Hububat ve Yağlı Tohumlar Fiyat Endeksi (GOI), http://www.igc.int/en/members/igcmembers/igclogin.aspx 9 Viatte, Gérard, Jacques De Graaf, Mulet Demek, Takashi Takahatake ve Maria Rey de Arce, Responding to the Food Crisis: Synthesis of Medium-Term Measures Proposed in Inter-agency Assessments, http://www.fao.org/fileadmin/user_upload/isfp/sr_web.pdf 7