TESİS PLANLAMA 6. BAKIM PLANLAMASI 6.1. Bakım Kavramı 6.2. Bakım Planlamasını Gerektiren Nedenler 6.3. Bakım Faaliyetlerinin Amaçları 6.4. Bakım Faaliyetlerinin Sınıflandırılması 6.5. Bakım Maliyetleri 6.6. Bakım Organizasyonu 6.7. Bakım Verimliliği ve Üretime Etkileri 6.8. Bakım Planlaması ve Programlaması 6.9. Bakım Faaliyetlerinde İş Akışı 6.10. Bakım Politikaları 6.11. Bakım Gücü Büyüklüğü 6.12. Bakım Hizmetlerinin Yürütülmesi 6.13. Bakım Hizmetlerinin Kontrolü
6.1. Bakım Kavramı Bütün endüstriyel işletmelerde parçaların eskimesi, makinaların bozulması veya kırılması, binaların ve tesislerin aşınması söz konusudur. Bu nedenle, bakım planlarının hazırlanması ve uygulanması kaçınılmaz bir faaliyettir. Bakım, bir makina elemanının istenilen ömür çevrimi içerisinde gerekli fonksiyonlarını yerine getirebilecek şekilde korunması ve muhafaza edilmesi amacıyla yapılan teknik eylemlerin bir bütünü olarak tanımlanabilir Bakım, tesis sistemini belirli koşular içinde tutmak ya da kabul edilebilir üretim koşullarını sağlayacak şekilde tamirini içeren koruyucu ve düzeltici faaliyetlerdir. Optimum bakım politikaları, sistem güvenilirliğini ve sağlamlığını mümkün olan en düşük maliyetle sürdürmeyi amaçlar. 6.2. Bakım Planlamasını Gerektiren Nedenler 1) Yüksek mekanizasyon ve otomasyon, kazancın bir kısmının bakım için harcanmasını gerektirmiştir. 2) İşçilere kesinti süreleri için de ücret ödenir. Bu nedenle, kesintilerin önlenmesi için bakım planlaması kaçınılmazdır. 3) İşlemlerde ortaya çıkan kesintiler ürünün zamanında teslim edilememesine neden olur. 4) Hatalı durumların zamanında düzeltilmesi, tamir masraflarını azalttığı gibi makinalardan miktar ve kalite bakımından aynı verimin elde edilmesi sağlanır. 5) Sürekli yapılan bakım ile buhar, elektrik, hava, su vb. girdilerin masrafları azalır. 6) Bakım hizmetlerinin uygun sınırlar içinde uzmanlık haline getirilmesi, yapılan işin güvenilirliğini artırır, genel giderleri azaltır. 6.3. Bakım Faaliyetlerinin Amaçları Bakım faaliyetlerinin ana amacı, makinaları koruyarak üretim aksamalarını önlemektir. Bu ana amacı gerçekleştirmek iki yolla sağlanabilir: a) Sistemin işleyişinde bozulma ve başarısızlıkların önlenmesi. b) Ortaya çıkan bozulma ve başarısızlıkların meydana getirdiği zararların en aza indirilmesi. Ana amacı gerçekleştirecek yan amaçlar: 1) Tesis içi yerleşim düzenini iyileştirmek 2) Tesis olanaklarının faydalı ömrünü uzatmak ve kalite seviyelerini yükseltmek 3) Bakım ve yenilenmesi kolay makine tasarımı geliştirmek 2
4) Hazırda tutulan atıl kapasite ve ara stoklar yoluyla bozulmalardan ileri gelen zararı en alt düzeye indirmek 5) Hızlı bakım ve yenileme yapabilmek için gerekli düzeni kurumak, uygun araç gereç ve malzemeleri bulundurmak 6) Düzenli gözlem ve kritik parçaların değerlendirilerek önemli maliyetlere yol açabilecek bozulma ve kırılmaları önlemek. 6.4. Bakım Faaliyetlerinin Sınıflandırılması 1) Plansız bakım 2) Planlı bakım a) Koruyucu bakım b) Düzetici bakım Plansız Bakım: Sistemde makina/tesis arıza yaptığında müdahale edilir. Bu sistemde planlama ve kırtasiye işleri az olduğundan bakım servisinin genel masrafları asgari seviyede tutulabilir. Planlı Bakım: Makina veya tesise belirli bir plan ve program çerçevesinde işlem yapılarak, normal işletme isteklerine göre çalışmasını temin etmektir. Planlı bakımın yararları: 1) Daha az makina arızası, daha yüksek makina kullanma süresi, daha yüksek üretim miktarı; daha garantili teslim zamanı. 2) Yüksek verim; iyi ürün kalitesi. 3) Etkin bakım işgücü ve teçhizat kullanımı. 5) Daha uzun makine ve tesis faydalı ömrü. 6) Daha az yedek makina ve teçhizat ihtiyacı; tesis yatırımında tasarruf. 7) Daha az bakım masrafları; işçi ve malzeme masraflarında tasarruf. 8) Daha iyi yedek parça kontrolü; daha az stok miktarı ve masrafı. 9) Daha uygun bir çalışma ortamı; makinaların arıza ihtimallerinin ve aşırı yıpranmaların giderilmesi. 10) Üretim işçileri için daha az prim kaybı. 11) Daha iyi iş güvenliği ve tesis koruma; daha az tazminat ve sigorta masrafları. 12) Daha düşük birim üretim maliyeti. 3
Koruyucu Bakım: Herhangi bir arızaya veya üretim aksamasına yol açacak bir olay meydana gelmeden önce, böyle bir ihtimali ortadan kaldırmak amacıyla yapılan bakım hizmetleridir. Koruyucu bakımda aşağıdaki faaliyetler yerine getirilir: 1) Makina teçhizatın tesis içinde uygun şekilde yerleştirilmesi 2) Makina teçhizatın, binaların ve donanımın periyodik bakımı, temizlenmesi, yağlanması ve boyanması 3) Makina teçhizatın çalışma süresince denetlenmesi ve performansının değerlendirilmesi 4) Eskiyen ve görevlerini gereği gibi yapamayan parçaların yenilenmesi. Düzeltici (Acil) Bakım: Üretim aksamasına yol açan bir arıza, bozulma veya kırılma durumlarında makina teçhizatı eski haline getirme ve yeniden çalıştırma amacıyla yapılan bakım, onarım ve yenileme çalışmalarıdır. Düzeltici bakım faaliyetinin yürütülmesi sırasında temel ilke, bakım işini en kısa sürede tamamlamak ve bu iş için ayrılan işgücü, araç gereç, yedek parça ve malzeme gibi kaynakları en etkin biçimde kullanmaktır. Koruyucu ve düzeltici bakım çeşitlerinden hangisine ağırlık verileceği, sistemin yapısına ve üst yönetimin kararlarına göre önceden planlanır. Bu konuda genel maliyetler önemli bir kriter olarak ele alınabilir. Makine-teçhizat arızaları: çatlaklar, kırılmalar, deformasyonlar, aşınma, korozyon, malzeme yorgunluğu, eskime, kesilme, birleşme yerlerindeki gevşemeler vb. Makina-teçhizat arızalarının nedenleri: fazla yük altında çalışma, titreşimler, olumsuz çevre faktörleri, yetersiz yağlama, kirlilik, hatalı kontrol cihazları, yanlış kullanım. 6.5. Bakım Maliyetleri Bakım maliyeti, tipik olarak birbirine zıt yönde hareket eden, bozulma maliyeti ile bakım faaliyeti maliyetleri arasındaki karşılaştırmaya dayanır. Bozulma maliyeti, genellikle bakım faaliyeti artarken azalma gösterir. Bakım yöneticisinin görevi, bu iki maliyet bileşenini dengeleyen bakım karışımını geliştirmek ve böylece bakım programının toplam maliyetini minimize etmektir. 4
Şekil 6.1. Bakım seviyesi maliyet ilişkisi 6.6. Bakım Organizasyonu Bakım (B) faaliyetlerini üretim yönetiminin bir fonksiyonu olan Bakım Mühendisliği (BM) yürütür. Bakım Mühendisliğinin temel görevleri: 1) Makina teçhizatın korunması ve muhafazası 2) Mevcut bina ve arazinin korunması ve bakımı 3) Makina teçhizatın periyodik kontrolü, bakımı, yağlanması 4) Yardımcı tesislerin bakımı 5) Mevcut makina teçhizatın ve binaların değiştirilmesi 6) Yeni makina teçhizat tesisi ve binaların inşası Tesis Müdürü ÜPK Bakım Mühendisliği Üretim Endüstri Mühendisliği Tesis bakım İş Hazırlama TB Planlama Tamir - Bakım Temizlik - Koruma Ustabaşı Makina Tamircisi Yağcı Ustabaşı Elektrikçi Sargıcı Ustabaşı Marangoz Boyacı Kaynakçı Ustabaşı Borucu Tesisatçı Kaloriferci Ustabaşı Motor Taşıt Aracı Vinç Şekil 6.2. Bakım organizasyonu yapısı 5
6.7. Bakım Verimliliği ve Üretime Etkileri Bakım verimliliği, arızaların önlenmesine veya en aza indirilmesine bağlıdır. Bu amaçla optimum bakım ekibi belirli bir standart çaba ile arıza halindeki atıl zamanı en aza indirmelidir. Arızalar rastgele zamanlarda meydana gelir. Bu sebeple çok sayıda ekipman bulundurulacağından, masraflar artarak verimliliği diğer faktörler açısından olumsuz yönde etkiler. 1- Tek Çalışan Makina: Tek çalışan makinanın durması işi durdurmaz. Ancak, üretim azalır, sipariş gecikir ve tazminat ödenir. 2- Grup Halinde Çalışan Makinalar: Makina grupları paralel bağlıdır. İş istasyonlarının birinde herhangi bir makinanın durması o iş istasyonunun durmasına sebep olur, ancak diğer iş istasyonları çalışmalarına devam ederler. Üretim miktarı azalır, fakat üretim kısmen devam eder. 3- Komple Tesisler: Demir çelik, kağıt, çimento, şeker, un, vb. tesisleri ile rafineri gibi proses endüstrilerinde tesisin bir yerindeki arıza bütün tesisin durmasına ve büyük üretim kayıplarına sebep olur. Makina teçhizatın arızalanması dışında enerji, su, buhar, vb. ihtiyaçların karşılanamaması durumunda da üretim durur. Zamanında yapılamayan bakım faaliyetleri verimlilik, üretim akışı ve maliyetler üzerinde bazı olumsuz etkiler yaratır: 1) Makinaların ve bunları çalıştıran işçilerin boş kalması 2) Dolaylı işçilik ve üretim maliyetlerinin artması 3) Satışlarda düşmeler ve müşteri talebinin karşılanamaması 4) Arızanın meydana geldiği üniteden dolayı boş kalan diğer üniteler 5) Kalitenin düşmesi, ıskarta oranının artması 6) Siparişlerin gecikmesi nedeniyle müşteriye ödenen tazminatlar 7) Eksik bakım yüzünden arıza oranının artması. Toplam verimli bakım kavramı bakımı, makina tasarımı, üretim ve işletmelerin bakım geliştirme süreçlerine dahil etmiştir. Toplam verimli bakım, makina kullanılabilirliğini geliştirir, ürün döngü zamanını azaltır, kalite seviyesini yükseltir ve bütün verimliliği artırır. 6.8. Bakım Planlaması ve Programlaması Etkin bir bakım faaliyetinin sağlanabilmesi planlama, programlama ve kontrol sisteminin iyi işleyebilmesine bağlıdır. 6
1. Ana Bakım ve Muayene Planı: Uzun dönemli koruyucu bakım planlarıdır. Hangi makina ve tesislerin periyodik olarak servisten çıkarılacağı, revizyona alınacağı veya muayene edileceği zamanlarıyla bu plan üzerinde gösterilir. 2. Haftalık Bakım Planları: Ana plan daha genişletilerek haftalık bakım planları hazırlanır. Bu plan, her bakım işçisinin ve bakım bölümü makinalarının bir sonraki hafta içindeki günlerde hangi işleri yapacakları açık bir şekilde gösterilir. 3. Günlük Bakım Programları: Bakım bölümü haftalık bakım programlarına paralel olarak bakım personelinin ertesi gün yapacağı işleri bir program halinde belirler. Günlük iş emirlerinde işin başlama ve bitiş saatleri, işi yapacak kişi, kullanacağı alet ve makinalar açıkça gösterilir. Bakım bölümü plan ve programların etkin bir şekilde yürütülmesi için aşağıdaki formları kullanır ve gerekli kayıtları tutar; makina sicil kartı, iş dağıtım kartı, arıza bildirim kartı, periyodik bakım onarım teknik güvenlik raporları, arıza grafikleri, teknik güvenlik grafikleri. Periyodik bakım onarım ve teknik güvenlikle ilgili hususlar periyodik olarak üç ayda bir genel raporlar halinde düzenlenir; üretim planlama, üretim ve muhasebe bölümlerine gönderilir. Arızalanan makinalara ait bilgiler bir grafik halinde gösterilir. Bir makinanın arıza özelliğini tanımlayan arıza dağılım eğrisi, belirli çalışma saatleri içerisindeki arızasız çalışma yüzdesini veren bir grafiktir. Dağılım eğrisinin şekli makinanın cinsine, çalışma koşullarına, parça sayısına vb. faktörlere bağlıdır. Şekil 6.3. Makinaların arıza dağılım eğrileri 7
6.9. Bakım Faaliyetlerinde İş Akışı Bakım bölümü, üretim ve ÜPK bölümleri arasında anlaşmazlıklara yol açan belirsizlikleri önlemek için bakım faaliyetlerini standart bir prosedüre göre düzenlemelidir. Bakım faaliyetlerinde uygulanan iş akışı Şekil 6.4 de gösterilmiştir. Bakım işlemleri için İş Emri Formu üzerine başlangıç ve bitiş zamanı ile malzeme gibi bilgiler yazılır. Bu formun ilgili kısmı, iş bittikten sonra ustabaşı tarafından doldurulur ve amire iade edilir. Bu iş emri bölüm şeflerine kadar gider. Şekil 6.4. Bakım faaliyetlerinde iş akış 6.10. Bakım Politikaları Bakım politikaları, üretimi bütünüyle aksatmadan sürdürmek, beklenmedik arızaları en alt düzeyde tutmak, kısaca tesisin güvenilirliğini artırmak amacıyla izlenecek yollardır. 1- Geniş bir bakım ekibi kurmak ve çok sayıda araç gereç bulundurmak: Yüksek bakım ekibi ve araç gereç masraflarına karşılık, hızlı müdahale ile makinaların durma süresi kısaltılır. 2- Koruyucu bakıma ağırlık vermek: Yüksek maliyetine karşılık, üretimin aksama ihtimalini en aza indirir. 3- Yedek üretim kapasitesi (makina) bulundurmak: Durma anındaki kayıplar ile yedek makina maliyeti göz önüne alınmalıdır. 4- Makinaların güvenilirlik derecesini artırmak: Yüksek kaliteli, uzun ömürlü, fazla bakım gerektirmeyen ve güvenilir makine-teçhizat seçilerek arıza masrafları azaltır. 8
5- İş istasyonları arasında yarı ürün stokları bulundurmak: Ortaya çıkabilecek makina arızalarının üretim sisteminin tamamını etkilememesi ve belirli bir süre iş akışının kesilmemesi için yarı ürün stokları bulundurulur. 6.10. Bakım Politikaları Bakım politikaları, üretimi bütünüyle aksatmadan sürdürmek, beklenmedik arızaları en alt düzeyde tutmak, kısaca tesisin güvenilirliğini artırmak amacıyla izlenecek yollardır. 1- Geniş bir bakım ekibi kurmak ve çok sayıda araç gereç bulundurmak: Yüksek bakım ekibi ve araç gereç masraflarına karşılık, hızlı müdahale ile makinaların durma süresi kısaltılır. 2- Koruyucu bakıma ağırlık vermek: Yüksek maliyetine karşılık, üretimin aksama ihtimalini en aza indirir. 3- Yedek üretim kapasitesi (makina) bulundurmak: Durma anındaki kayıplar ile yedek makina maliyeti göz önüne alınmalıdır. 4- Makinaların güvenilirlik derecesini artırmak: Yüksek kaliteli, uzun ömürlü, fazla bakım gerektirmeyen ve güvenilir makine-teçhizat seçilerek arıza masrafları azaltır. 5- İş istasyonları arasında yarı ürün stokları bulundurmak: Ortaya çıkabilecek makina arızalarının üretim sisteminin tamamını etkilememesi ve belirli bir süre iş akışının kesilmemesi için yarı ürün stokları bulundurulur. 6.11. Bakım Gücü Büyüklüğü İyi bir bakım için her meslekten ve bütün istekleri karşılayacak sayıda işgücünün bulundurulması gerekir. Bu amaçla ayrılan bütçe de yeterli seviyede tutulmalıdır. Gerektiğinde üretim işçilerinin geçici olarak bakım işinde kullanılması büyük bakım ekibi kurulması gereğini ortadan kaldırır. Bakım gücü büyüklüğünün belirlenmesi için en çok aşağıdaki yöntemler kullanılır: 1. Bakım ve Tesis Gücü Arasındaki Oran: Bu yöntemde tesislerdeki bakım personeli ile üretimde çalışan toplam personel arasındaki oran dikkate alınmaktadır. Tesis büyüdükçe ve karmaşıklaştıkça bakım işçilerinin oranı artar. 2. Bakım Giderlerinin Tesis Maliyetine Oranı: Bazı durumlarda, bakım işçiliği giderlerinin tesis donatımının değerine oranı daha uygun bir ölçü verebilir. Uygun bir oran belirlenirse, bakım personelinin ayarlanması kolaylaşır. 6.12. Bakım Hizmetlerinin Yürütülmesi Bakım hizmetlerinin üst yönetim tarafından belirlenen ilke ve politikalara uygun biçimde hazırlanacak plan ve programlara bağlı kalınarak yürütülmesi esastır. 9
Yapılan hizmetlerin teknik sonuçlarının ve maliyet bilgilerinin raporlanması bilgi akışını ve denetimi kolaylaştırır. Bakım hizmetlerinin yürütülmesinde uyulacak kurallar: 1) Bütün bakım talepleri yazılı olarak tek ve merkezi bir kontrol birimine iletilmelidir. 2) Çok acil durumlar dışında üretimde çalışanlar hiç bir bakım işinde görevlendirilmemelidirler. Ancak, bakım ustalarının gözetiminde bakım işinde çalıştırılabilirler. 3) Bakım malzeme raporları, diğer depolar gibi özenle kontrol edilmeli, malzeme stokları, miktar ve nitelik yönünden eksiksiz bulundurulmalıdır. 4) Yapılan bütün işlerin kayıtları tutulmalıdır. 6.13. Bakım Hizmetlerinin Kontrolü Bakım programlarının düzenli olarak yürütülmesi için bakım kayıtlarının özenle ve ayrıntılı bir şekilde tutulması gerekir. 1- İş Emirleri: İşin yapılmasından doğrudan sorumlu orta kademe yöneticisi tarafından işi yapacak kişiye verilen ve işyeri niteliği, zaman vb. bilgileri kapsayan emir formlarıdır. İş emirleri genellikle işletmenin diğer bölümlerince onaylandıktan sonra yürürlüğe konulur. 2-Malzeme Maliyetleri: Gerekli yedek parça ve malzemelerin satınalma veya depo çıkış kayıtları tutulur. 3- İşçilik Giderleri: Bakım hizmetleri için kullanılan işçilik giderleri hesaplanır ve kaydedilir. 4- Bütçeler: Bakım hizmetlerine ayrılan işletme kaynakları ve bunların kullanım durumları işletme bütçesinin incelenmesi ile belirlenir. 5- Makina Teçhizat Kayıtları: Bu kayıtlar genellikle makina seri numarası, başlangıç durumu, satın alma maliyeti, önceki bakım ve arıza bilgileri, yenilenen kısımlar ve çalışma sürelerini içerir. 10