ÇİFTÇİLERİN TARIMSAL DESTEKLEME POLİTİKALARINDAN FAYDALANMA İSTEKLİLİĞİNDE ETKİLİ FAKTÖRLERİN ANALİZİ: ERZURUM İLİ ÖRNEĞİ

AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ DERGİSİ, 2008, 21(2), 205 212 ÇİFTÇİLERİN TARIMSAL DESTEKLEME POLİTİKALARINDAN FAYDALANMA İSTEKLİLİĞİNDE ETKİLİ FAKTÖRLERİN ANALİZİ: ERZURUM İLİ ÖRNEĞİ Yavuz TOPCU a Atatürk Ünverstes, Zraat Fakültes, Tarım Ekonoms Bölümü, 25240 Erzurum Kabul Tarh: 10 Ekm 2008 Özet Tarım şletmelernn yapısal problemlernden dolayı tarımda kş başına gelr dğer sektörlere göre daha düşüktür. Dünyadak bütün ülkeler, tarımsal ürünlern stratejk önemnden dolayı tarım sektörlern herhang br şeklde desteklemektedrler. Tarımsal destekler şletmelern üretm ve gelr sevyelernde öneml br role sahptr. Tarımsal desteklemeler ürün çeştlğ oluşturma, üretmde stkrar, kaltede yleşme ve vermllğn artırılması vasıtasıyla tarımsal gelrn artırılmasında öneml br role sahptr. Erzurum dak 125 tarım şletmesnden anket yoluyla elde edlen verler, sınırlı bağımlı değşkenl probt regresyon modelnde analz edlmştr. Bu araştırmayla, üretclern tarımsal destekleme poltkalarından faydalanma stekllklernde etkl olan sosyoekonomk ve demografk faktörlern etklernn belrlenmes ve poltka yürütücülerne yerel bazda oluşturacakları tarımsal destekleme poltkaları hakkında fkr sunmak amaçlanmıştır. Regresyon analz sonuçlarına göre; yaş lerledkçe ve sosyal güvence karşılığı elde edlen sabt aylık gelr arttıkça tarım destekleme poltkalarına stekllk azalmaktadır. Fakat eğtm düzey lerledkçe, tarımsal faalyet dışı ve tarımsal gelrler arttıkça, çftç ale büyüklüğü, şlenen araz büyüklüğü ve hayvan sayısı arttıkça ve destekleme dönemnn car üretm dönem başına denk getrlmes durumunda tarımsal desteklemelerden faydalanma stekllğ artmaktadır. Böylece alternatf kıt kaynaklar en etkn br şeklde üretme tahss edleblr, üretcler üzerndek malyet baskısının olumsuz etkler bertaraf edleblr, şletmelern rekabet edeblen br yapıya kazandırılması sağlanablr ve çftçlern yaşam standartları yükseltleblr. Anahtar Kelmeler: Probt regresyon, Sosyoekonomk faktörler, Tarım şletmes, Tarımsal destekleme poltkası Effectve Factors Analyss on Wllngness to Utlze from Farmers Agrcultural Support Polces: The Case Study of Erzurum Provnce Abstract Due to structural problems n farms, ncome per capta n agrcultural sector s lower than n other sectors. All countres n the world support ther agrcultural sectors n varous ways because of strategc mportance of agrcultural products. Agrcultural supports play an mportant role n producton and ncome level of farmers. Incentves and supports can lead to product dversty, stable producton, qualty mprovement and productvty ncrease, and hence ncrease n farm ncome. The data obtaned from 125 farms n Erzurum provnce through survey study were analyzed wth probt regresson model. Ths study ams to determne socoeconomc and demographc factors affectng farmers wllngness to utlze from agrcultural support polces and to put forth the current local stuaton for the consderaton of the polcy makers. Accordng to regresson results; as age gets older and retrng penson ncreases, farmers wllngness to adopt agrcultural support polces decreases. However, as educaton level, off-farm and on-farm ncome, farmers famly and cultvated land sze, the number of anmals ncrease and when the farmers receve agrcultural support premums at the begnnng of producton perod, farmers wllngness to adopt agrcultural support polces ncreases, as well. For ths end, alternatve scarce sources must be allocated effcently for the producton, negatve effects on producton costs can be mnmzed, farmers competton power can be ncreased, and farmers lfe standards can be mproved by agrcultural support polces. Keywords: Probt regresson, Socoeconomc factors, Farm, Agrcultural support polcy 1. Grş Tarımsal faalyet byolojk, doğal ve nsan faktörlerne bağlı olarak yürütülen, dğer sektörlere göre rsk oranı yüksek ve yatırım cazbes düşük br faalyet alanıdır. a İletşm: Y. Topcu, e-posta: ytopcu@ataun.edu.tr 205

Çftçlern Tarımsal Destekleme Poltkalarından Faydalanma İstekllğnde Etkl Faktörlern Analz: Erzurum İl Örneğ Tarımsal üretm faalyetnn ekolojk faktörlere bağımlılığı üretmde rsk ve belrszlğn yüksek, tarımsal ürün arz ve talebnn nelastk olmasına sebep olurken, tarımsal pyasaların stkrarsız ve yatırım sermayesnn dönüşüm hızının yavaş ve ürünlern muhafaza ve pazarlama olanaklarının kısıtlı olmasına neden olmaktadır. Bu tür olumsuzluklara neden olan sosyoekonomk, demografk ve byolojk faktörler tarımın en öneml dezavantajlarını teşkl etmektedr. Fakat gelşmekte olan ülkelerde tarım sektörü dğer sektörler çn gerekl olan sermaye, ntelkl şgücü, sanayye hammadde temn, hracat ve mll gelre katkısı, sthdam mkânı sunması nedenyle de öneml br görev üstlenmektedr. Ayrıca nsan metabolzmasının sürekllğ çn gıda gereksnmn karşılaması, doğal kaynakların kıtlaşması ve çevre krllğ le bozulan ekolojk denge bu sektörün ne kadar öneml olduğunun dğer br kanıtıdır (Albayrak ve ark., 2004). Tarım sektörünün yapısal özellklernden dolayı, tarımsal gelrn dğer sektörlere göre düşük fakat tarımsal ürünlern stratejk br öneme sahp olması, bu sektörün destekleme poltkaları le desteklenmesn gerekl kılmaktadır. Destekleme poltkaları le üretm yönlendrme ve üretmde devamlılığı ve kaltede yleştrme sağlama, üretmde vermllğ artırma ve alternatf üretm yöntemleryle yen ürün çeştllğn özendrme amaçlanmaktadır (Yavuz ve ark., 2004). Tarım sektörünün sürekl, stkrarlı ve yeterl sevyede desteklenmes le bu sektördek üretclern yaşam şartlarının yleştrlmes, ülkenn ekonomk gelşmşlk düzey le yakından lşkldr. Cumhuryet dönemnden günümüze kadar destekleme poltkalarının kapsamını pazar fyat desteğ, grd desteğ, teşvk ve prm ödemeler, vermllk ve ıslah poltkaları ve dış tcaret poltkaları oluştururken; Dünya Tcaret Örgütü (DTÖ) Anlaşması nın yürürlüğe grmesnden sonra pyasaya müdahale edc olmayan destekleme poltkaları terch edlmeye başlanmıştır (Yavuz, 2001). Avrupa Brlğ (AB) ne tam üyelk çabalarının yoğunlaştığı son dönemlerde, Gündem 2000 ve reform hareketler le Ortak Tarım Poltkası (OTP) nın kapsamı daha da genşletlmştr. Ürün güvenlğnn sağlanması ve ürün kaltesnn artırılması, çevre koruma poltkalarının yaygınlaşması, alternatf ş olanaklarının yaratılması, tarım mevzuatının sadeleştrlmes gb önlemler çermektedr (Sayın ve Tufan, 2004). Hem DTÖ ve hem de OTP nın amaçları doğrultusunda ülkemzde oluşturulan tarımsal destekleme poltkalarının uygulanmasında hedef ktlenn sosyoekonomk, demografk ntelklerne lave olarak bölgesel tarımsal yapı farklılıklarının da y br şeklde analz edlmes oldukça önemldr. Böylece poltka yapan ve yürütenler le bu poltkaları benmseyecek ve hayata geçrecek üretcler arasında öneml br bütünleşme sağlanablr. Bütünleşme sonucunda üretcler, projeler benmseyerek sürdürüleblrlk, kaltel üretm, çevrey koruma gb amaçlar doğrultusunda yönlendrleblrler. Bu amaçlar doğrultusunda, Türkye de ve araştırma bölges olan Erzurum lnde tarımsal yapının proflne göz atmak, araştırmaya yön vermek açısından önem arz etmektedr. Ülkemzde yaklaşık 3.02 mlyon tarım şletmes mevcut olup, şletme başına ortalama 6.1 ha tarım arazs düşmekte ve bu arazlerde de yaklaşık 4-5 parçadan oluşmaktadır. 10 ha dan küçük köylü şletmeler toplam şletmelern %85 n oluştururken, toplam araznn de %42 sn ellernde bulundurmaktadır. Kırsal kesmde yaşayan nüfus toplam nüfusun %35 n oluştururken, tarımda sthdam edlen nüfus %29.5 dr. Tarımsal nüfusun GSMH dan aldığı pay %11.5 ve kş başına düşen GSMH 1.384 $ dır. Fakat ABD ve AB de ortalama şletme büyüklüğü, GSMH da tarımın payı, sthdam edlen nüfus ve kş başına GSMH sırasıyla; 180 ve 17.4 ha, %1.7 ve %1.9, %2.8 ve %5, 17.719 $ ve 9.286 $ dır (Günaydın, 2006; TÜİK, 2005). Erzurum lnde yaklaşık 65 bn tarım şletmes mevcut olup, şletme başına ortalama 5.75 ha tarım arazs düşmekte ve bu arazlerde yaklaşık 5-6 parçadan oluşmaktadır. 10 ha dan küçük köylü şletmeler toplam şletmelern %48 n oluştururken, toplam araznn de %40 ını 206

Y. TOPCU ellernde bulundurmaktadır. Kırsal kesmde yaşayan nüfusun toplam nüfus çersndek payı %40.2 ken, tarımdak sthdam toplam sthdamın %62.3 ünü oluşturmaktadır. Ayrıca kş başına düşen GSMH 950 $ düzeyndedr (TÜİK, 2006; Anonm, 2006). Türkye ve Erzurum lnn tarımsal yapısı proflnden anlaşılacağı üzere tarımsal şletmeler küçük ve parçalı, şletme başına nüfus yoğunluğu fazla, sthdam oranı yüksek ve vermllk oranı oldukça düşüktür. Yapısal problemlern yaşandığı bölge tarım şletmelernde, kş başına yıllık tarımsal gelr oldukça düşüktür. OTP ve DTÖ amaçları doğrultusunda faalyet gösterecek şletmelerde sürdürüleblr, kaltel ve rekabet gücü yüksek br üretm düzey çn kaltel grd temn, optmum şletme büyüklüğü ve yen teknolojlern kullanılması zorunluluk arz etmektedr. Fakat düşük tarımsal gelre sahp olan şletmeclern gerekl üretm grdlern temn etmes ve teknolojk yenlklere yönelmeler mümkün değldr. Bunun çn tarımsal destekleme poltkaları yürütülürken destekleme çeşt, mktar ve zamanının tespt edlmes büyük br önem arz etmektedr. Fakat destekleme poltkalarının, çoğu zaman amaca uygun br düzeyde uygulanamaması, sürekllk arz etmemes ve desteklemelern yetersz olması bu poltkaların etknlğn azaltmaktadır. Ayrıca, uzun döneml yapısal poltkalar yerne kısa döneml destekleme poltkalarının ön plana çıkması, tarımla lgl problemlern gerçek anlamda çözümünü engellemektedr. Tarımsal destekleme poltkaları uygulanırken karşı karşıya kalınan problemlern bertaraf edleblmes çn yerel tarım şletmelernn yapısal problemlernn, hedef ktlenn sosyoekonomk ve demografk ntelklernn y br şeklde analz edlmes ve desteklemelern sürekl, yeterl ve zamanında yapılması üretm daha etkn kılacaktır. Çalışmanın temel amacı, Erzurum lndek üretclern tarımsal destekleme poltkalarından faydalanma stekllklernde etkl olan sosyoekonomk ve demografk faktörlern etklernn ölçülmes ve poltka yürütücülerne yerel bazda oluşturulacakları tarımsal destekleme programları hakkında fkrler sunmaktır. 2. Materyal ve Yöntem 2.1. Materyal Araştırmanın ana materyaln, Nsan- 2007 de, Erzurum tarım şletmelernde yapılan anketlerden elde edlen brncl verler oluşturmaktadır. Ayrıca çeştl tarımsal kurum ve kuruluşlardan, statstk brmlernden ve daha öncek blmsel araştırma raporları, yayınlar, çeştl derg ve ktaplardan temn edlen kncl verlerden faydalanılmıştır. 2.2. Yöntem Örnek Büyüklüğünün Belrlenmesnde Kullanılan Yöntemler: Araştırma bölgesnde yapılan ön çalışma aşamasında, Erzurum Tarım İl Müdürlüğü yönetcler le kurumun 2006 yılı tarımsal desteklemeler kayıtlarından alınan blgler doğrultusunda 2 2 t / 2 ( n 1 ) S örnek büyüklüğü; n = α 2 d formülü kullanılarak hesaplanmıştır. Bölgedek tarım şletmelerne at örnek varyansı ve örnek ortalamalarına at verler öncek araştırmalardan tespt edlerek, örnek büyüklüğü hesaplanmıştır. Burada n; örnek büyüklüğünü temsl eden şletme sayısını, t α / 2( n 1) : t cetvel değern (1,96), S: örnek varyansını (20.216) ve d: örnek ortalaması le popülasyon ortalaması arasında zn verlen sapmayı fade etmektedr (Topcu, 2004; Yıldız ve ark., 2006). 10 d = x μ = μ x μ = 25 ve örnek 100 büyüklüğü; n = 125 olarak hesaplanmıştır. Erzurum lnde aktf olarak faalyet gösteren tarım şletmelernn araz büyüklükler dkkate alınarak, lçeler ve köyler Gayel Örnekleme Yöntem ve tarım şletmeler se Bast Tesadüfî Örnekleme Yöntem le belrlenmştr. Araştırmanın yürütüleceğ bölgedek toplam tarım şletmeler le her br lçedek şletme sayıları dkkate alınarak, oransal yöntemlerle 207

Çftçlern Tarımsal Destekleme Poltkalarından Faydalanma İstekllğnde Etkl Faktörlern Analz: Erzurum İl Örneğ anket yapılacak şletme sayıları hesaplanmıştır. Bu amaçlar çn 6 lçe ve 12 köyde toplam 125 anket çalışması yürütülmüştür. Ekonometrk Analzde Kullanılan Yöntem: Bağımlı ve bağımsız değşken ayrımının yapıldığı çok değşkenl br modelde, bağımlı değşken nomnal ölçekl br değşken olduğunda Enküçük Kareler Yöntem (EKK) le elde edlen tahmnler yetersz kalmaktadır. Yan, tahmn edlen varyanslar artık mnmum değldr. Çünkü EKK teknğ bağımlı değşkenn normal dağılım gösterdğ varsayımı le hareket etmektedr. Bağımlı değşken nomnal ölçekl olduğunda, bu varsayım sağlanamamaktadır (Kalaycı, 2005). Çok değşkenl br modelde bağımlı değşken nomnal ya da kategork ölçekl ve bağımsız değşkenlerde de aynı tp ölçek mevcutsa, bu ver setne en uygun model tp probt, lojstk, doğrusal olasılık ve tobt modellerdr (Freese and Long, 2006). Probt analz lojstk regresyona alternatf kullanılan br model olup, her k analzde brbrlerne oldukça benzer ve her k yöntem le elde edlen olasılık tahmnler brbrlerne yakın değerdedr. Lojstk regresyon analznde log odds (bahs oranları) kullanılırken, probtte kümülatf normal dağılım kullanılmaktadır (Anonymous, 2000). İfade edlen varsayımlara uyumlu olarak, çalışmada probt regresyon model kullanılmıştır. Probt modeln altında yatan varsayım, cevap fonksyonunun * Y = α + βx + u formunda olmasıdır. * Y Burada X gözlemleneblen fakat * gözlemlenemeyen değşkendr. Y > 0 Y = 1, * Fakat Y < 0 Y = 0 olur. Eğer normal standart değşken z çn, Φ(z)' kümülatf normal dağılım fonksyonu ( Φ ( z) = PZ ( z)) olarak tanımlanırsa, α βx P( Y = 1) = P( u > α βx ) = 1 Φ( ) σ α βx P( Y = 0) = P( u α βx ) = Φ( ) σ olarak fade edleblr. Probt modelnde brden fazla bağımsız değşken olduğu zaman, Pr( Y = 1/ X ) = Φ( Xβ ) şeklnde tanımlanır. Burada Φ standart normal olasılık dağılımıdır. β X probt skoru ya da ndeks olarak adlandırılır ve normal dağılıma sahptr. Probt katsayısı β, tahmndek br brmlk artışın probt skorunda yapacağı β standart sapmalık yükselmey fade eder. Probt katsayısı bağımsız değşkenn bağımlı değşkene at standart z-değernde yapacağı etky ölçer. Bu katsayıların sayısal büyüklüklernn br önem ve özel br yorumu yoktur, sadece lşknn yönü ve derecesn belrler (Anonymous, 2006). Probt modeln log olablrlk (loglkelhood) fonksyonu; lnl = w lnφ( x β) + w ln(1 φ( x β)) şeklnde fade edleblr. Probt modeln uyumu ve genel geçerllğnde kullanılan H 0 ve H 1 hpotezler; H 0 : teork model verler y temsl eder, H1 : teork model verler y temsl etmemektedr. Modeln geçerl olablmes çn H 0 hpoteznn kabul edlmes gerekr. Bunun çn kullanılan statstk, maksmum olablrlk (ML) yöntemdr. Sıfır ve alternatf hpotezlern denenmesnde ML statstğnn dönüştürülmüş hal olan, -2LogL ya da Log-L statstğ kullanılmaktadır. Modeln verler tam temsl etmes durumunda ML statstğ 1 ve Log-L/-2LogL sıfır olmaktadır. Ayrıca R 2 değer modeln uyumu hakkında fazla blg vermese de, genel olarak 1 e yaklaşması arzu edlmektedr. Sınırlı bağımlı değşkenl regresyon analzlernde, modeln uyumu ve geçerllğ çn R 2 den zyade ML statstklernn krtk değerler ve htmal ya da kümülatf normal dağılımın dkkate alınmasının gerektğ fade edlmektedr (Gujarat, 2005). Araştırmada kullanılan verlern ntelğ ve sergledğ dağılımlardan dolayı, probt model seçlmştr. Çftçlern tarımsal destekleme poltkalarından faydalanma stekllğnde etkl faktörlern belrlenmes amaçlanmıştır. Tarımsal destekleme 208

Y. TOPCU poltkalarından yararlanmak ster msnz? sorusu sınırlı bağımlı değşken olarak alınmıştır. Tarımsal destekleme poltkalarından faydalanmak steyenler 1, stemeyenler se 0 gölge değşkenler le kodlanmıştır. Sınırlı bağımlı değşkenl probt regresyon analznn çözümünde, LİMDEP statstk programı kullanılmıştır. Tahmn edlen regresyon modelnn fonksyonel formu aşağıdak gbdr. TPFI = f (EGT, YAS, SOS, TDF, AIB, ARB, HAS, GEL) Sınırlı bağımlı (nomnal-gölge) değşken; TPFI: Çftçlern tarım poltkalarından faydalanma stekllğ (evet: 1, hayır: 0) Bağımsız (sürekl ve nomnal) değşkenler; EGT: Çftçlern eğtm durumu (okumayazma blmeyen: 0, okur-yazar: 1) YAS: Çftçlern yaşları SOS: Sosyal güvence karşılığı sağlanan gelr (YTL) TDF: Tarımsal faalyet dışı gelr (YTL) AIB: Ale büyüklüğü (kş) ARB: İşlenen araz büyüklüğü (da) HAS: Hayvan sayısı (baş) GEL: Tarımsal faalyet gelr (YTL) ZAM: Desteklemenn yapıldığı zamanın uygunluğu (evet: 1, hayır: 0) 3. Araştırma Bulguları ve Tartışma Çftçlern sosyoekonomk ve demografk ntelkler dkkate alınarak, tarımsal destekleme poltkalarından faydalanma stekllğnn ölçümünde dokuz bağımsız değşken modele alınmıştır. Modeln uyumu ve geçerllğ çn Log-L, R 2, F, X 2 ve çeştl htmal krtk değerler kullanılmıştır. İstatstkî analzler sonucunda, modeln krtk değerlere göre uyumlu ve geçerl olduğu belrlenmştr. Ayrıca parametreler statstkî olarak %5 önem sevyesnde öneml bulunurken, parametre şaretler de ekonomk teorye uygun düşmektedr (Çzelge 1). YAS ve SOS parametrelernn şaretler negatf olarak ölçülmüştür. Çftçlern yaşları lerledkçe ve aylık sosyal gelr düzeyler arttıkça, tarımsal destekleme poltkalarından faydalanma stekllğ de azalmaktadır (Çzelge 1). Yaşlı çftçler kşsel ve pskolojk faktörlern etks altında ve alt kültürel bağımlılıklardan dolayı, geleneksel olarak kend kaynaklarını kullanma ve üçüncü kşlere bağımlı olmama ya da borçlanmama güdüsü altında hareket etmektedrler. Ayrıca geçmştek deneym ve tecrübelere de bağımlı olarak hareket etmektedrler. Bugüne kadar yanlış ya da eksk uygulanan poltkaların etks altında bulunan deneyml olgun ya da yaşlı üretc ktles, bu poltkalara olumlu bakmayablr ve poltkalardan faydalanma stekllğ düşeblr. Çzelge 1. Probt Regresyon Analz Sonuçları n:125 k: 8 Deg.fr.: 117 RSS: 17,4040 Std. Dev.: 0,3857 Değşkenler Katsayılar Standart hata Z-değer P-değer Ortalama Constant 0.889 0.273 3.251 0.0011* - YAS -0.069 0.019-3.715 0.0002* 51.480 EGT 0.239 0.084 2.839 0.0045* 0.808 SOS -0.016 0.007-2.131 0.0331* 328.400 TDF 0.002 0.001 1.968 0.0490* 4283.200 AIB 0.160 0.071 2.263 0.0236* 7.864 ARB 0.019 0.013 2.035 0.0419* 222.640 HAS 0.046 0.021 2.257 0.0240* 31.768 GEL 0.175 0.015 2.197 0.0280* 6.632 ZAM 0.268 0.044 6.130 0.0000* 0.656 Ft: R 2 : 0.6904 Adj. R 2 : 0.6690 F (7,117): 6.15 (p: 0.0000) Log-L: -44.7561 Rest. Log-L: -71.1039 X 2 : 52.6956 (p: 0.0000) Amema PrCrt: -1.843 Akaka Info Crt: 0.923 *(p<0.05) 209

Çftçlern Tarımsal Destekleme Poltkalarından Faydalanma İstekllğnde Etkl Faktörlern Analz: Erzurum İl Örneğ Sosyal güvence karşılığında alınan sabt sgorta gelrler le kşlern bell br yaşam standardında hayatlarını dame ettrmeler amaçlanmaktadır. Tarımsal gelrlernn düşük olması ve prm esasına göre ödenen sgorta bedellernn de düşük olmasına neden olmaktadır. Üretcler bu sabt gelrlere göre hayatlarına yön veryorlarsa, düşük sabt gelre sahp çftçler bell br yaşam standardını yakalamak ve üretm faalyetne devam etmek çn lave br destek olarak bu poltkaları kullanablrler. Bu yüzden çftçlern sabt sgorta gelr düştükçe, tarımsal destek poltkalarından faydalanma stekllkler artmaktadır. Çftçlern eğtm düzey (EGT), tarımsal faalyet dışı (TDF) ve tarımsal faalyet (GEL) gelr yükseldkçe, ale büyüklüğü (AIB), ekl alan ve hayvan sayısı arttıkça ve destekleme poltkalarının ödeme zamanları (ZAM) çftçlern ekonomk sıkıntı çersnde oldukları dönemler kapsadığı zaman, tarım poltkalarından faydalanma düzeyler de artmaktadır (Çzelge 1). Özellkle tarımsal destekleme poltkalarından faydalanmak çn resm prosedürün fazla olması, çok zaman alması ve sıkı br takp gerektrmesnden dolayı okuma yazma blmek hemen hemen zorunluluk arz etmektedr. Okuma yazma blen lköğretm ve lse mezunu şletmecler, bu poltkalardan faydalanmada daha etkndrler. Tarımsal şletmelerde car dönem nakt htyacına bağlı olarak tarımsal faalyet dışı (TDF) elde edlen gelr ve tarımsal gelr (GEL) arttıkça, tarımsal desteklemelere karşı talep de artmaktadır. Tarım şletmelernden elde edlen yıllık gelrn dğer sektörlere göre çok düşük düzeyde ve ülkemzde yaşanan malyet enflasyonun yüksek br sevyede olması, yıllık net gelr düşürmektedr. Bütün bunların yanında başka br alternatf olmayan şletmecler, normal kârın altında dah üretme devam etmektedrler (Topcu, 2004a). İşletmecler sosyal refah düzeylern yükseltmek çn hem tarımsal faalyet dışı gelrlere htyaç duymakta hem de tarımsal vermllğ artırmak çn nakd ve kaltel grd düzeynde ayn desteklemelere htyaç duymaktadırlar. Üretmde gerçek vermllğ sağlama çabası çersnde olan şletmeclern tarımsal faalyet dışı ve tarımsal faalyet gelrler arttıkça, tarımsal destekleme poltkalarından faydalanma stekllkler de artmaktadır. Ülkemzdek tarımsal şletmelern üretmlernde öz tüketm oranının halen yüksek olması, sektörün sosyal açıdan da önemn artırmaktadır. Bu sosyal yapı çersnde bulunan şletmeclern aleler, hem tarımsal faalyete katılmakta hem de geçmn bu faalyet brmnden sağlamaktadır. Bunun çn şletmede kş başına düşen gelr de öneml br paya sahptr. Kş başına düşen gelr le ale büyüklüğü arasında ters br lşk mevcut olduğu çn, şletmelerdek ale büyüklüğü arttıkça tarımsal gelrde öneml düzeyde düşmektedr. Tarım şletmelernde hayatını dame ettren alelerdek fert sayısının fazla olmasına karşılık ortalama tarım arazs büyüklüğü ve hayvan sayısının düşük olması, alenn yaşam standartlarını düşürmektedr. Az sayıda ale breyne sahp br tarımsal şletmeye karşın çok sayıdak breylerden oluşan aleler, kş başına düşen gelr çeştl desteklemelerle kapatma çabası çersnde olablr. Bunun çn tarımsal faalyet yürüten alelern ale büyüklüğü arttığı zaman, şletmeclern tarımsal desteklemelerden faydalanma steklernn de arttığı söyleneblr. Ülkemzde olduğu gb araştırma bölgesnde de, tarım şletmelernn tamamına yakını karma tp şletmelerden oluşmaktadır. Araştırma bölgesndek tarım şletmelernde btksel üretm faalyetn yürüten brmlerdek şleneblen araz büyüklüğü çok küçük ve parçalıdır. Bunun yanında hayvansal üretm yapan brmlerde, hayvan vermlernn düşük ve az sayıdak yerl/melez ırklardan oluşması öneml br dezavantajdır. Böyle br tarımsal yapı le çalışan şletmelerde hem vermllğn düşük hem de şletme malyetlernn yüksek olması, üretm faalyetn olumsuz yönde etklemektedr. Ayrıca şletmelern çoğunlukla küçük ölçekl ale şletmes ntelğnde olmaları ve çok küçük parsellerden oluşmaları hem şletmecler hem de destekleme poltkaları uygulayan 210

Y. TOPCU brmler zorlayıcı prosedürler le karşı karşıya getrmektedr. Bu sebeplerden dolayı, son yıllarda uygulanan tarım poltkaları vasıtasıyla şletme kapastelernn bell br düzeye getrlmes amaçlanmaktadır. Bu amaçlara paralel olarak, şletmecler bu kapastelere ulaşmak ve bu poltkalardan faydalanmak çn hem araz büyüklüklern hem de brm kültür hayvan sayısını artırma çabası çersndedr. Bu motve edc desteklemeler le şletmeler, vermllğ artırarak brm şletme malyetlern düşüreblr ve rekabet edeblen şletmeler düzeyne geleblrler (Yavuz ve ark., 2004a). Türkye de Cumhuryetn lk yıllarından ber, farklı amaç ve yöntemlerle tarım sektörüne çeştl destekler sağlanmaya çalışılmıştır. Ancak sağlanan desteklerde gerek ayn gerekse nakd olsun, ödeme zamanı ve sürekllğ konusunda stkrarlı davranılmamıştır. Bu stkrarsızlıklar çftçler üzernde güvenszlk yaratırken, alınan desteklemelern farklı amaçlarla kullanılmasına da neden olmaktadır. Üretm faktörlernn ve drek desteklemelern üretm amaçlı olarak kullanılacağı dönemlerde sunulamaması, kaynakların heba olmasına ve üretme de dönüştürülememesne neden olmaktadır. Üretclere büyük br teşvk sağlayacak olan bu tür desteklemelern masraf dönemleryle lşklendrlmes halnde çftçlern bu desteklerden faydalanma stekllğn de artıracağı söyleneblr. 4. Sonuç ve Önerler Tarım şletmelernn yapısal problemlernden kaynaklanan sorunlar, tarımsal gelrn dğer sektörlere göre çok düşük br düzeylerde kalmasına sebep olmaktadır. Buna karşılık tarımsal ürünlern stratejk br öneme sahp olması, bu sektörün desteklenmesn gerekl kılmaktadır. Destekleme poltkaları le üretmn yönlendrlmes, devamlılık ve kaltede yleştrme, alternatf üretm yöntemleryle ürün çeştllğnn özendrlmes ve kıt kaynakların etkn br bçmde kullandırılması sağlanablr. Düşük malyet ve yüksek vermllk le çalışan tarım şletmelernn rekabet edeblen şletme yapılarına ulaştırılması, üretclern yaşam standartlarının yleştrlmesne de katkıda bulunacaktır. Araştırma bölgesndek tarım şletmelernn küçük ve parçalı, şletme başına nüfus yoğunluğunun fazla ve vermllk oranın oldukça düşük olması tarımsal gelrn düşük düzeylerde kalmasına neden olmaktadır. Bu da şletmelern yatırım yaparak, kendlern gelştrmelern güçleştrmekte ve dış destekler zorunlu hale getrmektedr. Ancak, toplumsal malyet çok yüksek olan bu desteklern amacına ulaşablmes çn yerel bazda tarım şletmelernn sosyoekonomk özellkler le şletmeclern demografk ya da kşsel ntelklernn belrlenmes ve bunlara göre destekleme çeşt, mktar ve zamanının tespt edlmes gerekr. Bu amaçlar doğrultusunda Erzurum lndek 125 tarım şletmesnden elde edlen brncl verler, çftçlern tarımsal destekleme poltkalarından faydalanma stekllklernde etkl olan faktörlern belrlenmes ve poltka yapıcı ve uygulayıcılara fkrler sunmak amacıyla, sınırlı bağımlı değşkenl probt regresyon model kullanılarak analz edlmştr. Regresyon analz sonuçlarına göre; bağımsız değşkenlerden yaş lerledkçe ve sosyal güvence karşılığı elde edlen sabt aylık gelr arttıkça tarım destekleme poltkalarına karşı stek azalmaktadır. Buna karşılık eğtm düzey lerledkçe, tarımsal faalyet dışı ve tarımsal gelrler arttıkça, çftç ale büyüklüğü, şlenen araz büyüklüğü ve hayvan sayısı arttıkça ve destekleme dönemnn car üretm dönem başına denk getrlmes durumunda tarımsal desteklemelerden faydalanma stekllğ artmaktadır. Tarımsal desteklemelerden faydalanma stekllğn artırarak, tarımsal yapı ve gelrlerde yleşme sağlamak çn, bu desteklern sözü edlen faktörler göz önüne alınarak planlanması büyük önem arz etmektedr. Tarımsal poltka yapıcı ve uygulayıcılar, tarım şletmelernn sosyoekonomk ve şletmeclern de demografk ve kşsel ntelklern dkkate 211

Çftçlern Tarımsal Destekleme Poltkalarından Faydalanma İstekllğnde Etkl Faktörlern Analz: Erzurum İl Örneğ alarak yerel bazda spesfk poltkalar uygulamaları, hem poltka üretenlere hem de üretc ktlelere öneml avantajlar sağlayacaktır. Çünkü sadece hedef ktlelern htyaçları doğrultusunda şekllendrlen destekleme poltkaları le kıt kaynaklar en etkn br şeklde üretme tahss edleblr, üretcler üzerndek malyet baskısının olumsuz etkler bertaraf edleblr, şletmeler daha rekabetç br yapıya kavuşturulablr ve böylece çftçlern yaşam standartları da yükseltleblr. Kaynaklar Albayrak, M., Gülçubuk, B. ve Güneş, E., 2004. Uluslararası Tarım Poltkalarının Türkye de Tarımsal Üretm ve Pazarlama Sstemlernde Meydana Getrdğ Değşmler. Türkye VI. Tarım Ekonoms Kongres, 16-18 Eylül, Tokat, 26-36 s. Anonymous, 2000. Appled Categorcal and Nonnormal Data Anal. www.gses.ucla.edu. Anonm, 2006. Erzurum Tarım İl Müdürlüğü Verler. Anonymous, 2006. State Data Analyss Examples Probt Regresson. www.ats.ucla.edu/stat. Freese, J. and Long, J.S., 2006. Regresson Models for Categorcal Dependent Varables Usng. Stata. College Staton: Stata Pres. Gujarat, D. N., 2005. Temel Ekonometr, Yayıncılık Dağıtım, İstanbul, 540-578 s. Günaydın, G., 2006. Türkye Tarım Sektörü. Tarım ve Mühendslk, TMMOB Zraat Mühendsler Odası Yayım Organı, (76-77), 12-28 s. Kalaycı, Ş., 2005. SPSS Uygulamalı, Çok Değşkenl İstatstk Teknkler. Asl Yayın Dağıtım, Ankara, 273-305 s. Sayın, C. ve Tufan, A., 2004. Türkye ve AB de İzlenen Tarım Poltkaları: Başlıca Kısıtlar, Farklılıklar ve Uyum Önerler. Türkye VI. Tarım Ekonoms Kongres, 16-18 Eylül 2004, Tokat, 12-18 s. Topcu, Y., 2004. A Study on the Meat Cost and Marketng Margns of Cattle Fattenng Farms n Erzurum Provnce. Turk J. Vet. Anm. Sc. 28 (6): 1007-1015, TUBİTAK. Topcu, Y., 2004a. Erzurum İl Sığır Besclğ İşletmelernde Grd Kullanımı ve Üretm Malyet Üzerne Br Araştırma. Atatürk Ünv. Zr. Fak. Derg., 35 (1-2): 65-73. TÜİK, 2005. Bölgesel İstatstkler. www.tuk.gov.tr (bölgesel_statstk) TÜİK, 2006. İşletme Büyüklüğü ve Tplerne Göre İşletme Sayıları. www.tuk.gov.tr (verler_blg) Yavuz, F., 2001. Tarım Poltkası II: Genel Poltkalar ve Uluslar arası Tarım Tcaret Ders Notları. Atatürk Ünv. Zraat Fak. Ders Yayınları No:186, Erzurum, 25-30 s. Yavuz, F., Tan, S., Tunalıoğlu, R. ve Dellal, İ., 2004. Tarımsal Destekleme Poltkalarının FEOGA Çerçevesnde OTP Uyumu Üzerne Br Çalışma. Türkye VI. Tarım Ekonoms Kongres, 16-18 Eylül, Tokat, 44-52 s. Yavuz, F., Aksoy, A., Topcu, Y. ve Erem, T., 2004a. Kuzeydoğu Anadolu Bölgesnde Kırsal Alandan Göç Etme Eğlmn Etkleyen Faktörlern Analz. Türkye VI. Tarım Ekonoms Kongres, 16-18 Eylül 2004, Tokat. Yıldız, N., Akbulut, Ö. ve Brcan, H., 2006. İstatstğe Grş: Uygulamalı Temel Blgler. Aktf Yayınev, 5. Baskı, Erzurum, 135-147 s. 212