Özel Eğitime Gereksinimi Olan Öğrenciler ve ÖZEL EĞİTİM

Özel Eğitime Gereksinimi Olan Öğrenciler ve ÖZEL EĞİTİM Editör İbrahim H. Diken 8. Baskı Atilla Cavkaytar Oğuz Gürsel Tevhide Kargın E. Sema Batu Arzu Özen İlknur Çifci Tekinarslan Hasan Avcıoğlu H. Hakan Uysal İlknur Maviş Rüya Güzel Özmen Selda Özdemir İbrahim H. Diken Hakan Sarı Uğur Sak

Editör: Prof. Dr. İbrahim H. Diken Özel Eğitime Gereksinimi Olan Öğrenciler ve ÖZEL EĞİTİM ISBN 978-605-5885-26-7 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2013, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2008, Ankara 8. Baskı: Kasım 2008, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Selcan Arslan Dizgi-Grafik Tasarım: Selda Kılıç Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: pegem@pegem.net

ÖNSÖZ Her birey bir değerdir söylemi, eğitsel sistem içerisinde benzerlik ve farklılığı ile öğretimin bireyselleştirilmesi ve eğitimin, öğrenci için nitelikli hale getirilmesi yaklaşımını gündeme getirmiştir. Benzerlik ve farklılıkları ile genel eğitim sürecinin yanında ek desteklere ya da özel eğitime gereksinim duyan öğrencilerimiz ile ilgili öğretmen, uzman, anne, baba, diğer yetişkin ve akranların bilgi ve beceri ile donatılması toplumsal açıdan nitelikli eğitim sürecini de beraberinde getirecektir. Đşte bu amaç için hazırlanan bu kitap, özel gereksinimi olan öğrencileri ve bu öğrencilerin eğitsel süreçlerini, giriş düzeyinde güncel bilgiler ile tanıtmayı hedeflemektedir. Kitap, özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler ile çalışacak öğretmen adayları, çalışan öğretmen, uzman, diğer destek personeli, anne ve babalara yöneliktir. Kitabın ana hedefi, okuyucuyu farklı özel eğitim gereksinimi olan öğrenciler ve bu öğrencilerin eğitsel süreçleri hakkında güncel bilgiler ile donatmaktadır. Böyle güncel, donanımlı ve nitelikli bir kitabı ortaya çıkarmak için kitaba alanında uzman 5 farklı üniversiteden 14 akademisyen katkıda bulunmuştur. Kitap toplam 15 üniteden oluşmaktadır. Đlk beş bölüm özel eğitime gereksinimi olan öğrencilerin eğitsel süreçleri hakkında genel bilgiler içeren üniteleri kapsamaktadır. Birinci ünite, özel eğitime gereksinim duyan çocuklar ve özel eğitim süreci hakkında, bilgiler sunarken; ikinci ünite, özel eğitimde değerlendirme hakkındadır. Üçüncü ünite, bireyselleştirilmiş eğitim programı ve öğretimin bireyselleştirilmesi konusunda okuyucuyu bilgilendirmekte; dördüncü ünite, kaynaştırma ve destek özel eğitim hizmetlerini kapsamaktadır. Özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler hakkındaki ünitelere geçmeden önce ise, beşinci ünitede özel eğitimde farklı türde özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler anlatılmaktadır. Altıncı ünite zihinsel yetersizliği, yedinci ünite işitme yetersizliği, sekizinci ünite görme yetersizliği, dokuzuncu ünite fiziksel/süreğen hastalığı olan öğrenciler hakkında güncel bilgiler sunmaktadır. Ayrıca, onuncu ünite dil ve konuşma bozukluğu, onbirinci ünite öğrenme güçlüğü, onikinci ünite duygu davranış bozukluğu, onüçüncü ünite otistik bozukluğu, ondördüncü ünite çoklu yetersizliği olan öğrenciler hakkında bilgiler sunarken; onbeşinci ünite, üstün zekalı öğrencileri kapsamaktadır. Kitabın 5. baskısı ile birlikte bu kitabı kullanarak ders verecek öğretim elemanı arkadaşlara yardımcı olacağını düşündüğümüz her bölüme ait power point sunuları hazırladık. Power point sunularının yer aldığı CD, kitap ile birlikte verilmektedir. Umarız bu çalışmamız ile öğretim elemanı arkadaşlarımıza katkıda bulunabiliriz. Kitabın hedef kitlesinde amacına ulaşması dileğiyle, öncelikle kitabı okumaya değer görüp kütüphanesine koymayı düşünen değerli okuyuculara teşekkür ederim. Bu kitabı kitap haline getiren, bilgi ve becerilerini okuyucuyla bu kitap aracılığıyla paylaşan, birlikte çalıştığım değerli akademisyen arkadaşlarıma emekleri için sonsuz teşekkür ederim. Kitabın okuyucuya ulaşmasını sağlayan PEGEM ailesine de ayrıca teşekkürler... Her bireyin birer değer, her öğrencinin değerli olduğunu düşünerek; değerli öğrencilerimizi bu kitap aracılığıyla daha iyi tanıma ve onları nitelikli eğitsel sürece katma dileğiyle... Kasım 2013 Prof. Dr. Đbrahim H. Diken Editör iii

Ünite 1: Ünite 2: Ünite 3: Ünite 4: Ünite 5: Ünite 6: Ünite 7: Ünite 8: Ünite 9: ÜNİTELER ve YAZARLARI Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar ve Özel Eğitim Prof. Dr. Atilla Cavkaytar, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Özel Eğitimde Değerlendirme Yrd. Doç. Dr. Oğuz Gürsel, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) Hazırlama ve Öğretimin Bireyselleştirilmesi Prof. Dr. Tevhide Kargın, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Kaynaştırma ve Destek Özel Eğitim Hizmetleri Doç. Dr. E. Sema Batu, Anadolu Üniversitesi Engelliler Araştırma Enstitüsü Aile Eğitimi Doç. Dr. Arzu Özen, Anadolu Üniversitesi Engelliler Araştırma Enstitüsü Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrenciler Yrd. Doç. Dr. Đlknur Çifci Tekinarslan, Abant Đzzet Baysal Üniv Eğitim Fakültesi Đşitme Yetersizliği Olan Öğrenciler Yrd. Doç. Dr. Hasan Avcıoğlu, Abant Đzzet Baysal Üniv Eğitim Fakültesi Görme Yetersizliği Olan Öğrenciler Yrd. Doç. Dr. Oğuz Gürsel, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Fiziksel Yetersizliği / Süreğen Hastalığı Olan Öğrenciler Yrd. Doç. Dr. H. Hakan Uysal, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Ünite 10: Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Öğrenciler Doç. Dr. Đlknur Maviş, Anadolu Üniversitesi Dil ve Konuşma Bozuklukları Eğitim, Araştırma ve Uygulama Merkezi (DĐLKOM) Ünite 11: Öğrenme Güçlüğü Olan Öğrenciler Prof. Dr. Rüya Güzel Özmen, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ünite 12: Duygu Davranış Bozukluğu Olan Öğrenciler Doç. Dr. Selda Özdemir, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ünite 13: Otistik Bozukluğu Olan Öğrenciler Prof. Dr. Đbrahim H. Diken, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ünite 14: Çoklu Yetersizliği Olan Öğrenciler Doç. Dr. Hakan Sarı, Necmettin Erbakan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ünite 15: Üstün Zekâlı Öğrenciler Prof. Dr. Uğur Sak, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi iv

İÇİNDEKİLER Önsöz... iii Bölümler ve Yazarları... iv İçindekiler... v ÜNİTE 1 ÖZEL EĞİTİME GEREKSİNİM DUYAN ÇOCUKLAR ve ÖZEL EĞİTİM (ss: 1/28) Giriş...3 Özel Eğitimde Temel Kavramlar...3 Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar Kimlerdir?...5 Etiketleme ve Kullanılan Dil...5 Özel Gereksinimi Olan Öğrenci Sayısı Nedir?...7 Özel Eğitim Nedir?...9 Özel Gereksinimi Olan Bireylerin Ne Kadarı Özel Eğitim Hizmetlerinden Yararlanabilmektedir?...9 Üstünlere Sağlanan Destekler...10 Sınıflandırma...11 Özel Eğitim Personeli...12 Özel Eğitimde Yasal Düzenlemeler...13 Özel Eğitimin Dünü, Bugünü ve Özel Eğitimde Geleceğe İlişkin Eğilimler...16 Özet...25 Kaynakça...26 Değerlendirme Soruları...27 ÜNİTE 2 ÖZEL EĞİTİMDE DEĞERLENDİRME (ss: 29/58) Giriş...31 Özel Eğitimde Değerlendirme...31 Değerlendirme Sürecinin Adımları / Amaçları...32 Değerlendirme İlkeleri...39 Değerlendirme Türleri...41 Öğrenci Başarılarının Değerlendirilmesinin Yasal Dayanakları...48 Sınav Uyarlamaları...48 Alternatif Değerlendirme...52 Özet...54 Kaynakça...56 Değerlendirme Soruları...57 v

ÜNİTE 3 BİREYSELLEŞTİRİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMI (BEP) HAZIRLAMA ve ÖĞRETİMİN BİREYSELLEŞTİRİLMESİ (ss: 59/88) Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) Hazırlama...61 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Nedir?...61 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Hangi Öğrenciler İçin Hazırlanır?...62 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Kimler Tarafından Hazırlanır?...63 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programının İçeriğinde Neler Yer Alır?...65 İzleme ve Değerlendirme...71 Öğretimin Bireyselleştirilmesi...71 Öğretimin Bireyselleştirilmesi Ne Demektir?...71 Hangi öğrenciler İçin Öğretim Bireyselleştirilir / Uyarlanır?...72 Öğretimin Bireyselleştirilmesi Neden Gereklidir?...73 Öğretimin Bireyselleştirilmesi Neleri İçerir?...73 Özet...84 Kaynakça...86 Değerlendirme Soruları...87 ÜNİTE 4 KAYNAŞTIRMA ve DESTEK ÖZEL EĞİTİM HİZMETLERİ (ss: 89/107) Giriş...91 Kaynaştırmayla İlgili Yasal Düzenlemeler...91 Kaynaştırma Sınıfında Bulunması Gereken Unsurlar...95 Kaynaştırmada İşbirliği Yapacak Ekip Çalışanları...98 Uzmanlar Arası İşbirliği...101 Özet...104 Kaynakça...105 Değerlendirme Soruları...106 ÜNİTE 5 AİLE EĞİTİMİ (ss: 109/134) Giriş...111 Çocuğun Eğitimine Ailenin Katılımının Önemi...111 Özel Gereksinimli Çocuğun Doğumuyla Aile Tepkilerinin Evreleri...112 Özel Gereksinimli Çocuğa Sahip Ailelerin Yapması Gereken Sorumluluklar...113 Öğretmenlerin Sahip Olması Gereken Kişiler Arası İletişim Becerileri...115 Ev-Okul İletişiminin Sağlanması...119 Ailenin Sınıfa Katılımı...124 Ailenin Ev Ortamında Çocuğun Eğitimine Katılımı...125 Özet...130 Kaynakça...131 Değerlendirme Soruları...133 vi

ÜNİTE 6 ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER (ss: 135/166) Giriş...137 Zihinsel Yetersizliğin Tanımı...137 Zihinsel Yetersizliğin Sınıflandırılması...142 Zihinsel Yetersizliğin Tanılanması / Değerlendirilmesi...143 Zihinsel Yetersizliğin Yaygınlığı...144 Zihinsel Yetersizliğin Nedenleri...145 Zihinsel Yetersizliği Önleme Çalışmaları...148 Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri...148 Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrencilere Yönelik Öğretim Ortamları ve Programları...152 Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrencilere Yönelik Öğretim Yöntem ve Teknikleri..155 Öğretmenlere Öneriler...161 Özet...163 Kaynakça...164 Değerlendirme Soruları...165 ÜNİTE 7 İŞİTME YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER (ss: 167/215) Giriş...170 İşitme Kaybı Tanımı...171 İşitme Süreci...171 İşitme Kaybının Tipleri...174 İşitme Kaybının Dereceleri...176 Yaygınlık...177 İşitmezlik Nedenleri...177 İşitme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri...179 İşitme Yetersizliği Olan Çocukların Değerlendirilmesi...181 İşitme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Eğitimi...188 Etkili Öğretimsel Stratejileri Kullanma...199 İşitme Yetersizliği Olan Öğrenciler İçin Tavsiye Edilen Eğitsel Uygulamalar...207 Özet...211 Kaynakça...212 Değerlendirme Soruları...214 ÜNİTE 8 GÖRME YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER (ss: 217/249) Giriş...219 Görme Yetersizliğinin Tanımı ve Sınıflandırılması...219 Yaygınlık...220 Gözün Yapısı ve İşleyişi...221 Görme Yetersizliğinin Nedenleri...222 vii

Görme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri... 223 Dil Gelişimi... 227 Görme Yetersizliği Olan Öğrencileri Değerlendirme... 227 Öğretim ve Hizmetlerin Planlanması... 230 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programlarını Planlama... 231 Öğretim Süreçlerinde Uyarlamalar... 232 Görme Yetersizliği Olan Öğrenciler İçin Eğitim Ortamları... 239 Öğrencilerin İlerlemelerini Değerlendirme... 243 Özet... 245 Kaynakça... 247 Değerlendirme Soruları... 248 ÜNĐTE 9 FİZİKSEL YETERSİZLİĞİ / SÜREĞEN HASTALIĞI OLAN ÖĞRENCİLER (ss: 251/296) Giriş... 253 Tanım... 253 Nedenler... 255 Tanılama / Değerlendirme... 255 Sınıflandırma... 256 Yaygınlık... 285 Özellikler... 286 Teknoloji... 288 Günlük Yaşamda Protez, Ortez ve Adaptif Cihazlar... 289 Öğretmenlere Öneriler... 290 Özet... 291 Kaynakça... 292 Değerlendirme Soruları... 294 ÜNĐTE 10 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER (ss: 297/331) İletişim, Dil ve Konuşma: Tanımlar... 300 Dil ve Konuşma Sorunlarının Yaygınlığı... 301 İletişim Sorunları... 303 Konuşma Bozuklukları... 304 Dil Bozuklukları... 309 Dil Bozukluklarının Sınıflandırılması... 310 Okullarda Dil ve Konuşma Bozukluklarının Tanılanma ve Değerlendirilmesi... 315 Müdahale Yöntemleri... 319 Okullarda Dil ve Konuşma Bozuklukları Terapisi... 326 Özet... 327 Kaynakça... 328 Değerlendirme Soruları... 330 viii

ÜNİTE 11 ÖĞRENME GÜÇLÜĞÜ OLAN ÖĞRENCİLER (ss: 333/367) Giriş...335 Öğrenme Güçlüğünün Tanımlanması...336 Öğrenme Güçlüğünün Nedenleri...337 Tanılama...337 Öğrenme Güçlüğünün Belirlemede Kullanılan Ayırıcı Ölçütler...339 Ülkemizde Öğrenme Güçlüğünün Tanılanması...340 Yaygınlık...340 Öğrenme Güçlüğü Olan Öğrencilerin Özellikleri...341 Etkili Öğretim Yöntemleri...345 Okul Öncesi Dönemde Öğrenme Güçlüğü Gösteren Öğrencilere Sunulacak Destekler...348 Okul Döneminde Öğrenme Güçlüğü Gösteren Öğrencilere Sunulacak Destekler...351 Genel Eğitim Sınıflarında Bulunan Öğrenme Güçlüğü Olan Öğrencileri Desteklemek için Yapılacak Öğretimsel Düzenlemeler...357 Özet...359 Kaynakça...361 Değerlendirme Soruları...366 ÜNİTE 12 DUYGU DAVRANIŞ BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER (ss: 369/407) Giriş...371 Tanım...371 Nedenler...374 Tanılama \ Değerlendirme...379 Yaygınlık...381 Özellikler...382 Bilimsel Dayanaklı Müdahale Yöntemleri...385 Öğretmenlere Öneriler...386 Özet...397 Kaynakça...399 Değerlendirme Soruları...406 ÜNİTE 13 OTİSTİK BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER (ss: 409/447) Giriş: Otistik Bozukluk...411 Kısa Bir Tarihçe...411 Tanım...412 Yaygınlık...417 Nedenler...418 ix

Özellikler...419 Tıbbi ve Eğitsel Değerlendirme, Yerleştirme...424 Otistik Bozukluk Gösteren Öğrencilere Etkili Öğretim Sunma Stratejileri...425 Sınıfında Otistik Bozukluk Gösteren Öğrenci Bulunan Öğretmenlere İpuçları...440 Özet...444 Kaynakça...445 Değerlendirme Soruları...446 ÜNİTE 14 ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER (ss: 449/496) Giriş...452 Çoklu Yetersizlik Nedir?...452 Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Yaygınlığı...457 Çoklu Yetersizliğin Nedenleri...459 Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri...462 Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Değerlendirilmesindeki Roller...472 Çoklu Yetersizliği Olan Öğrenciler Nasıl Eğitim Alabilirler?...475 Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Eğitimlerinde Stratejiler...482 Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Eğitiminde Yaklaşımlar...487 Özet...491 Kaynakça...493 Değerlendirme Soruları...495 ÜNİTE 15 ÜSTÜN ZEKÂLI ÖĞRENCİLER (ss: 497/534) Giriş...499 Üstün Zekâ Tanımları...500 Üstün Zekâ Kuramları...502 Erken Çocukluk Yıllarında Üstün Zekâlı Çocuk...508 Üstün Zekâlı Öğrencilerin Tanılanması...517 Üstün Zekâlı Öğrencilerin Eğitimlerinde Öğretim Stratejileri...522 Özet...530 Kaynakça...531 Değerlendirme Soruları...532 Değerlendirme Soruları Yanıt Anahtarları...534 x

ÜNİTE 1 ÖZEL EĞİTİME GEREKSİNİM DUYAN ÇOCUKLAR ve ÖZEL EĞİTİM Prof. Dr. Atilla CAVKAYTAR * Anadolu Üniversitesi Öğrenme Hedefleri Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Özel eğitimde temel kavramların anlamını, birbirleriyle olan ilişkilerini açıklayabilecek, Özel eğitime gereksinimi olan çocukları ve özel eğitim alanını tanıyabilecek, Özel eğitimdeki yasal düzenlemeleri değerlendirebilecek, Özel eğitimin dünü, bugünü ve geleceğine ilişkin fikir sahibi olabileceksiniz. İçindekiler Giriş Özel Eğitimde Temel Kavramlar Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar Kimlerdir? Etiketleme ve Kullanılan Dil Özel Gereksinimi Olan Öğrenci Sayısı Nedir? Özel Eğitim Nedir? Özel Gereksinimi Olan Bireylerin Ne Kadarı Özel Eğitim Hizmetlerinden Yararlanabilmektedir? Üstünlere Sağlanan Destekler Sınıflandırma Özel Eğitim Personeli Özel Eğitimde Yasal Düzenlemeler Özel Eğitimin Dünü, Bugünü ve Özel Eğitimde Geleceğe Đlişkin Eğilimler Özet Kaynakça Değerlendirme Soruları * Prof. Dr. Atilla Cavkaytar, Kütahya da doğmuştur. Đlk ve orta öğrenimini Eskişehir de tamamlamıştır. Lisans öğrenimini Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Özel Eğitim Bölümünde yapmıştır. Yüksek Lisans ve Doktora eğitimini de Anadolu Üniversitesinde zihin engellilerin eğitimi alanında tamamlayan Cavkaytar, şu anda Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Özel Eğitim Bölümü, Zihin Engelliler Anabilim Dalı nda öğretim üyesidir.

2 Özel Eğitim Düşünelim, Tartışalım Çevrenizde farklılığı olan bireyler için ne tür adlandırmalar ve ifadeler kullanıyorsunuz? Özel gereksinimi olan çocukların eğitimi için sağlanan olanaklar konusunda düşünceleriniz nedir? Sizce özel gereksinimi olan çocuklar kendi akranlarıyla aynı sınıflarda kaynaştırma eğitimine mi devam etmeli, yoksa ayrı özel eğitim okullarında mı eğitilmeli? Neden? Özel eğitimde gelecekte üzerinde durulması gereken konuların neler olması gerektiğini düşünüyorsunuz. Örnek Olay 1991 yılında o zamanki adıyla Ankara Eğitilebilir Çocuklar İş Okulunda (bugünkü adı Mesleki Eğitim Merkezi) öğretmenlik yaptığım yıllarda öğrencilerim mesleki eğitim programının son yılındaydılar. Kat nöbetçisi olduğum bir gün öğrencilerimin teneffüse çıkmadıklarını ve sınıfta olduklarını gördüm. Şaşırmıştım, çünkü dışarıda çok güzel bir bahar havası vardı ve öğrencilerim dışarıda oyun oynamayı çok severlerdi. Sınıfın kapısına doğru yaklaştım. Beş öğrencim bir sıranın etrafına oturmuş heyecanlı heyecanlı konuşuyorlardı. Yaklaştım ve sordum: Merhaba çocuklar, ne yapıyorsunuz burada, neden teneffüse çıkmadınız? Bu arada önlerinde İş Kanunu nun özürlülerin istihdamlarıyla ilgili sayfa açıktı. Bir öğrencim önündeki kitabı göstererek yanıtladı: Öğretmenim, bu kitapta bizlerle ilgili ne var diye merak ettik, bakıyoruz, biz neyiz? Biz işe gidebilecek miyiz? Burada yazılanlardan hangisi bizi ilgilendiriyor? diye sordu. Yanıtlamakta zorlandım. Sonradan düşündüğüm şu oldu: Neden herkes için olan bir yasada, öğrencilerim kendilerini farklı terim ve adlandırmalarla aramak zorundalar?

Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar ve Özel Eğitim 3 GİRİŞ Özel eğitime gereksinim duyan çocuklar ve özel eğitim konusunda çıkış noktamızı oluşturan pek çok kaynakta ilk bölüm genellikle tanım, sınıflandırma, yaygınlık oranları, nedenler, tanılama şeklinde bir içerikten oluşmaktadır. Bu bölümde de benzer şekilde önce temel kavramlar ve bu kavramların tanımlanmasına yer verilmiştir. Özellikle son yıllarda ortaya çıkan kavram karmaşasının önlenmesi amacıyla kavramların birbirleriyle olan ilişkilerine yer verilmiştir. Bu temel kavramlardan sonra, özel gereksinimi olan çocukların kim olduğu, yaygınlık oranları, özel eğitim ve özel gereksinimi olan bireylere sağlanan hizmetler ile özel eğitim personeli, yasal düzenlemeler ve özel eğitimin dünü, bugünü, yarını gibi konulara yer verilmiştir. Bu yolla, geleceğin öğretmen adaylarının özel eğitim hakkındaki görüşlerinin ve tutumlarının olumlu yönde gelişmesi ve bu kitapta ilerideki ünitelerde yer verilen konulara temel oluşturması umulmaktadır. ÖZEL EĞİTİMDE TEMEL KAVRAMLAR Özel eğitime gereksinimi olan çocukların tanımlanmasında zedelenme, yetersizlik, engel, risk gibi kavramlar sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Bu kavramlar hakkında bilgi sahibi olmanın özel eğitime gereksinimi olan bireyleri anlamada okuyuculara ve uygulamacılara yardımcı olacağı düşünülmektedir. Zedelenme: Bireyin psikolojik, fizyolojik, anatomik özelliklerinde geçici ya da kalıcı türden bir kayıp, bir yapı ya da işleyiş bozukluğu olması durumudur (Özsoy, Özyürek ve Eripek, 1989; WHO, 1993). Özyürek (2006), zedelenmeyi organların yapısındaki biyofiziksel ve kimyasal bozukluklar olarak tanımlar. Bu tanımlara göre, beyinde, gözde, kulakta çeşitli nedenlerden dolayı zedelenmeler olabilir. Örneğin, kulağın biyofiziksel yapısının bozuk olması bir zedelenmedir. Ancak, bireyde zedelenmenin olması her zaman yetersizlikle karşılaşmasına yol açmayabilir. Yetersizlik: Yetersizlik, bir şeyi yapmada yeterli olmama, belirli bir şekilde davranmada sınırlı kapasite olarak tanımlanmaktadır (Eripek, 2005). Özyürek e (2006) göre ise, zedelenmelerin sonucu organın işlevini yerine getirememesi durumudur. Zedelenmeden etkilenmiş olmasından dolayı bireyin bedensel ve zihinsel davranışları sınırlanır. Kulağında zedelenme olan bireyin işitememesi o bireyin yetersizliğidir. Özür/Engel: Bireyin yetersizlik yüzünden yaş, cinsiyet, sosyal ve kültürel faktörlere bağlı olarak oynaması gereken rolleri gereği gibi oynayamama durumda kalmasına özür/engel denir (Cavkaytar ve Diken, 2005; Özsoy, Özyürek ve Eripek, 1989). Özyürek (2006) e göre. özür/engel, yetersizlikten dolayı toplumsal ve duygusal davranışlarnda görülen sapmalardır (Pek çok yetersizlik çok küçük çevresel düzenlemelerle ortadan kaldırılabildiği gibi, pek çoğu da çevrenin beklentileriyle birlikte birey için altından kalkılması güç ağır bir yük de olabilmekte-

4 Özel Eğitim dir. Eğer çevrenin beklentileri bireyin yapabildiklerinin üzerinde olursa birey bu beklentileri karşılayamaz duruma düşebilecek, dolayısıyla özür/engel durumuyla karşılaşabilecektir (Cavkaytar ve Diken, 2005). Özyürek (2006, s. 38) yetersizlik ve özür kavramları arasındaki ilişkiyi örneklendirerek şöyle açıklar: Zedelenmeden etkilenmiş kişinin yetersizliği, yetersizlikle doğrudan ilgili özre yol açabilir. Kolları yoktur ve organ, işlevini yerine getiremediğinden kişi sıradan kapıları açamadığı için ortopedik özürlüdür. Yetersizlikten etkilenmiş kişinin özrü, yetersizlikle doğrudan ilgili olmayan diğer davranışlarına da yayılmış olabilir. Örneğin, ortopedik yetersizliği olan kolları olmayan çocuğun kapı kollarını tutmaması yetersizliğidir. Kapı kollarını açamaması özrüdür. Ancak topu arkadaşlarına atmayı gerektiren oyun etkinliklerine alınmayarak elleriyle kapı kollarını açamama özrü, ayakla topu diğerlerine atma oyun etkinliklerine de taşınmıştır. Kolları olmayan çocuğun sadece hareket etme davranışları etkilenmemiştir. Ama yetersizliğinden dolayı ellerini kullanmayı gerektirmeyen oyun etkinliklerine katılımı sınırlandırıldığı gibi diğer yaşantılara da katılımı sınırlandırdığı olur. Özür yetersizlikle ilgili davranışlarla sınırlı kalmayıp, diğer davranışlara da bulaşır, bulaştırılır. Örneğin, bu kişinin kas iskelet sistemi zedelenmemiş olsaydı, ana babası, diğer yetişkinler ve çocuklar ona farklı şekilde davranmayacak, o da farklı olduğu duygusuna kapılmayacak ve kendisini diğer kişilerden daha az değerli görmeyecekti. Yetersizlik hareketlerini sınırlandırmakla kalmamış, yetersizliğiyle doğrudan ilgili olmayan etkinlikleri, yaşantıları ve kendine bakışını da sınırlandırmıştır. Özrü bir bakıma, kapılara kapı kolları koyarak, toplum yaratır. Kapı kolları olmadan da açılabilen kapılar olduğunda yetersizliği olan kişi artık özürlü değildir. Eripek (2007) durumu önleme açısından da değerlendirerek, yetersizliği olan bireye gerekli bilgi ve beceriler kazandırıldığında, sosyal ve gerektiğinde fiziksel çevrede bazı değişikliklere gidildiğinde yetersizliğin engel durumuna dönüşmesinin önlenebileceğini vurgulamaktadır. Risk Taşıma: Risk taşıma, halen bir yetersizliği belirlenemeyen ancak ileride yetersizlik gösterme şansı ya da olasılığı normalde beklenenden daha fazla olan çocukları ifade etmektedir (Eripek, 2005, s. 4). Risk taşıma kavramı, erken müdahale programları, erken eğitim, erken çocukluk özel eğitimi gibi okulöncesi özel eğitim uygulamalarında çoğunlukla kullanılan bir kavramdır. Riskli çocuk terimi, özellikle okulöncesi dönem çocuklarına sunulacak özel eğitim hizmetlerinin planlanmasında oldukça önem taşımaktadır. Bu kavramlardan sonra özel eğitime gereksinimi olan çocuklar ve özel eğitim kavramlarının tanımlanması da bize ışık tutacaktır.

Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar ve Özel Eğitim 5 ÖZEL EĞİTİME GEREKSİNİM DUYAN ÇOCUKLAR KİMLERDİR? Özel gereksinimi olan bireyin tanımı, Kimlerin özel eğitime gereksinimi vardır? sorusuna verilecek yanıtta bulunmaktadır. Eripek (2005), farklı eğitim gereksinimleri bireysel olarak planlanmış eğitim programlarını gerekli kılan çocukların özel eğitime gereksinimi olan çocuklar olduğunu belirtmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinde tanımlandığı şekliyle, özel eğitim gerektiren birey, çeşitli nedenlerle bireysel özellikleri ve eğitim yeterlilikleri açısından akranlarına göre beklenilen düzeyden anlamlı farklılık gösteren bireyi ifade etmektedir. Bu genel tanım, farklı özelliklere sahip özel eğitime gereksinimi olan çocukların tümünü kapsamaktadır. Özel gereksinimi olan çocukların özür tür ve dereceleri ile özellikleri birbirinden farklılıklar gösterdiğinden genellemelere gitmek mümkün olamamaktadır. Eripek e (2005, s. 5) göre özel gereksinimi olan çocukların farklılıkları zihinsel, duygusal, bedensel, duygusal ve sosyal ya da iletişim özelliklerinde ya da bunların herhangi bir bileşeninde olabilir. Bunun yanı sıra onların bu farklılıkları yaş, cinsiyet, kültür ve yaşam koşuları açısından da farklılık gösterebilir. Onların bu özellikleri, bir destek sağlanmadığında normal gelişen bireyler için sunulan eğitim ortamlarından yararlanmalarını güçleştirmektedir. ETİKETLEME VE KULLANILAN DİL Özel gereksinimi olan bireyi nasıl adlandıracağız? Ne desek daha az örseleyici olur? Bu konuya şöyle basit bir soruyla başlamak uygun olacaktır. Sizi yeterliklerinize göre değil de yetersizliklerinize göre tanırlarsa ya da öyle bilinirseniz neler hissederdiniz? Evet, şu konuşurken sürekli gözünü kırpıştırandan söz ediyorum. Sizin okulda konuşurken aşırı heyecanlanan bir öğretmen vardı, adı neydi? Bu tür tanımlamalar sözü edilen kişinin değerini düşürebilir mi? Büyük olasılıkla evet. (Turnbull, Turnbull ve Wehmeyer, 2007). Duruma, yetersizliği olan çocuğa sahip aileler açısından bakıldığında hangi anne baba ya da diğer aile bireylerinden biri çocuğunun yetersizliği olan çocuk olarak etiketlenmesini ister. Yine, öğretmenler öğrencisinin yetersizliği olan birey olarak etiketlenmesi durumunda ne hisseder? Zihinsel yetersizlik tanısı olan bir genç ben neyim/kimim? şeklinde düşünmeye başladığında ona verilecek yanıtımız ne olacaktır? Bu konudaki tartışma bir önceki bölümde söz edilen özel eğitimdeki sınıflandırma ile ilgilidir. İnsanların sınıflandırılması ve bundan yüz yıl önce çok daha az önemli olan etiketleme, bugünlerde sık tartışılır bir konu haline gelmiştir (Heward, 2003). Bazı görüşlere göre etiketleme, özel eğitime gereksinimi olan öğrencilerin özel eğitim hizmetlerinden yararlanması için gereklidir ve öğrenci için yararlıdır. Örneğin, işitme engelli ya da görme engelli birey için etiketleme iyidir (Turnbull, Turnbull and Wehmeyer, 2007). Çünkü onların pek çok hizmeti

6 Özel Eğitim öncelikli olarak elde edebilmesinde yardımcı olur. Bütün bunların yanı sıra örneğin, yetersizliği olan bireyler toplumdaki pek çok destekten yararlanabilmek için özürlü kimlik kartı na sahip olmak ve istenildiğinde bu kartı göstermek zorundadır. Dolayısıyla pek çok birey de bu kartı almak ve bu kartın sağladığı olanaklardan yararlanmak için tanılanmak ve etiketlenmek isteyecektir. Diğer taraftan etiketleme, eğitimcilerin yetersizlikleri olan bireyin yetersizlikleriyle başa çıkabilmesinde yol gösterici de olabilir. Ancak, etiketleme öğrenciyi sınıf arkadaşlarından ya da akran grubundan da ayırabilir (Turnbull, Turnbull ve Wehmeyer, 2007). Bunun yanı sıra etiketleme, farklı kültür ve dil geçmişi olan öğrencilere karşı bir önyargı oluşturabilir. Günümüzde, sadece dilsel ve kültürel farklılıkları nedeniyle özel gereksinimli olarak etiketlenen pek çok öğrenci bulunmaktadır. Özellikle kültürlerarası özel eğitim çalışmalarında bu durum daha yaygın olarak tartışılmaktadır. Sonuçta, etiketleme yapıldığında özel gereksinimi olan bireyler diğerlerinden ayrılacak, değeri düşecek ya da diğerleri tarafından değersiz algılanacak, öğrenci de kendini değersiz hissedebilecektir. Bu nedenle özel gereksinimi olan öğrenciler için kullanılacak dili özenle seçmek, onları etiketleme ve damgalamaktan kaçınmak, bu bireylerin günlük yaşama tam katılımlarında olumlu sonuçlar doğurmasına etki edebilir. Pek çok eğitimci öğrencilerinin değerli olduğunu göstermek için önce insan dilini kullanır. Bu nedenle fiziksel engelli ya da fiziksel engelli çocuklar terimleri yerine fiziksel yetersizlikleri olan öğrenciler teriminin, etiketlemenin olumsuz etkilerini azaltabileceği belirtilmektedir. Tabii ki daha da iyisi sadece çocuğa Mehmet, Ahmet gibi kendi adıyla seslenmektir. Bir öğrenci, neden önce benim CP li (spastik) olduğumu söylüyorsunuz? Öncelikle benim adım Mehmet, sonra diğerlerinden farklı olarak CP liyim, bu kadar! diyor (Turnbull, Turnbull ve Wehmeyer, 2007). Etiketleme ya da bireyleri adlandırma konusuna ilişkin çeşitli gerekçeler öne sürülmekte ve etiketlerin olası yararları ve dezavantajları ifade edilmektedir (Heward, 2003). Pek çok eğitimci tarafından etiketleme olmalı mı olmamalı mı, sorusuna bulunabilecek yanıtlar incelendiğinde etiketlemenin dezavantajlı yönlerinin daha ağır bastığı görülmektedir. Özel öğrenme gereksinimleri olan çocuklar için yapılan değişik tanımlamalar ya da etiketlemeler okullarda özel eğitim hizmetlerinin yönetimi ve özel eğitim fonlarının çocukların yararına kullanımı için önemli görülebilir. Günümüzde özel gereksinimi olan bireylerin sunulan hizmetlerden yararlanmasının ön koşulunu tanılama oluşturmaktadır. Tanılama sonucunda da sınıflandırma ve etiketleme yapılması zorunlu hale gelmektedir. Örneğin, bir çocuğun özel eğitim okullarından daha fazla hizmet alabilmesi için birden fazla alanda yetersizlik tanısı alması gerekmektedir. Çünkü çocuğun tek bir tanısı varsa alacağı hizmet bu tanı için sunulan özel eğitim hizmeti ile sınırlı olmakta, iki ya da üç ayrı tanı almışsa alacağı hizmet artmaktadır. Dolayısıyla, özel gereksinimi olan bireye sunulan özel eğitim hizmetinin aldığı tanı sayısı ile artması ya da azalması söz konusu olmak-

Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar ve Özel Eğitim 7 tadır. Oysa çocuğun tanılanmasıyla birlikte ilgili hizmetler de tanımlanırsa etiketleme sorununa yeni çözümler bulunması söz konusu olabilecektir. Peki, etiketlemenin alternatifi nedir? Ne, nasıl yapılmalıdır? Etiketleme ya da sınıflandırma olmaksızın özel eğitim hizmetleri sunulabilir mi? Sınıflandırmasız yaklaşımlar bu sorunun yanıtını evet olarak vermektedir. Bu durumda öğrencinin yetersizliğine odaklanmak yerine öğrenme gereksinimlerine odaklanılması gerektiği vurgulanmaktadır. Özel eğitimciler özel gereksinimi olan öğrencilerin öğrenme gereksinimleri ön plana alınarak beceri alanlarına ve izleyeceği programa göre sınıflandırılmasını önermektedir (Heward, 2003). Eğitsel değerlendirmenin ön plana çıktığı böyle bir yaklaşımla özel gereksinimi olan öğrencinin özel eğitim gereksinimleri de okuma anlama becerilerinin geliştirilmesi, özbakım becerilerinin geliştirilmesi, temel matematik becerilerinin geliştirilmesi, bağımsız hareket becerilerinin geliştirilmesi şeklinde ifade edilebilecektir. Bu yolla eğitsel tanılamanın gerçekleşmesi ve bu tanı sonucunda ilgili hizmetlerin de planlanması söz konusu olabilecektir. Tüm bu uygulamalar aynı zamanda bireyselleştirilmiş eğitim planlarının hazırlanması sürecinin işlemesine katkıda bulunacaktır. ÖZEL GEREKSİNİMİ OLAN ÖĞRENCİ SAYISI NEDİR? Yetersizlik durumu, yeni doğan bebeklerin, çocukların, ergenlerin ve gençlerin yaklaşık % 9 unu etkilemektedir. (Turnbull, Turnbull ve Wehmeyer 2007). Türkiye Özürlüler Araştırması verileri Türkiye için özürlülük oranını %12.29 olarak vermektedir (DİE, 2002). Özel gereksinimi olan bireylere ilişkin sayısal bilgilere ulaşılması her dönemde güç olmuştur. Türkiye ve pek çok ülke, yetersizliği olan bireylere ilişkin istatistikî bilgileri Dünya Sağlık Örgütü nün (WHO) tahminleri doğrultusunda vermektedir. WHO (2007), 3 Aralık Dünya Özürlüler Günü nde yayınladığı bültende Dünya da 600 milyon insanın yetersizlikten etkilendiğini ve bunların da 470 milyonunun çalışma çağındaki bireyler olduğunu belirtmektedir. WHO Dünya Yetersizlik ve Rehabilitasyon Raporu nda Dünya nüfusunun yaklaşık %10 unun, yetersizlik durumundan etkilendiğini, bunların da 200 milyonunu çocukların oluşturduğunu belirtmektedir. Yetersizlikten etkilenmiş bireylerin çoğunun yoksul ülkelerde yaşadıkları belirtilmektedir (WHO, 2007). Bunun yanı sıra UNICEF (2008) tarafından yapılan tarama çalışmalarıyla Dünya da yetersizlik oranları ülkelere göre sıralanmıştır. Buna göre, yetersizlik oranı en düşük ülke %2 ile Özbekistan iken en yüksek ülke %31 lik oranla Merkez Afrika Cumhuriyeti olarak belirtilmektedir. Bunun yanı sıra bireylerin etnik kökenleri ve yaşadıkları yerlere göre de yetersizlik oranlarının farklılaşabildiği gözlenmektedir. Çünkü halen dilsel ve kültürel farklılıkların yetersizlik oranlarına etkileri araştırılan konular içerisinde yer almaktadır. Ancak yine de yetersizlik ölçütlerinin ülkelere göre farklılaşmasının, ortak tanım ve sınıflandırma sistemlerinin olmamasının bu oranlar üzerinde önemli etkileri olabileceğini göstermektedir. Tüm bu verilerle

8 Özel Eğitim birlikte ülke raporlarının büyük bir çoğunluğunda konuşma bozuklukları en yaygın yetersizlik grubu olarak belirtilmekte, yine yaygınlık oranlarında en yüksek oranı zihinsel yetersizlikler oluşturmaktadır. Ülkemizde ise özellikle hizmetlerin planlanması ve koordinasyonunda son derece önemli olan toplumda yetersizliği olan bireylerin belirlenmesi amacıyla Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı ve Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı işbirliği ile 2002 Türkiye Özürlüler Araştırması (http://www.ozida.gov.tr/arastirma/oztemelgosterge.htm) gerçekleştirilmiştir. Araştırmada, Türkiye de özürlülerin sayısı, oranı, sosyo-ekonomik sorunlar, beklentileri, özürlülük türü, özrün oluş sebebi, bölgesel farklılıkların ölçülmesi ile süreğen hastalığa sahip olma oranlarının ölçülmesi hedeflenmiştir. Türkiye Özürlüler Araştırmasının bulgularına göre, özürlü olan nüfusun toplam nüfus içindeki oranı %12.29 dur. Ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel özürlülerin oranı %2.58 iken (yaklaşık 1.8 milyon) süreğen hastalığı olanların oranı ise % 9.70 dir (Yaklaşık 6.6 milyon). Özürlü olma oranları yaş grubu bazında incelendiğinde her iki grupta da ileri yaşlarda artmaktadır. Ancak, bu artış süreğen hastalığı olanlarda diğer özür grubundakilere göre daha fazladır. 0-9 yaş grubunda ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel özürlü olanların oranı %1.54 iken 0-9 yaş grubunda süreğen hastalığa sahip olanların oranı % 2.60 tır. Genel nüfusta okuma yazma bilmeyenlerin oranı yaklaşık %13 tür. Bu oran özürlülerde yaklaşık %36, süreğen hastalığı olanlarda yaklaşık %25 dir. Tamamlanmış eğitim durumuna göre özürlü nüfus oranı verileri de genel nüfusa göre oldukça düşüktür. Özürlülerin yaklaşık % 41 i, süreğen hastalığı olanların yaklaşık % 47.10 u ilkokul mezunudur. İlkokul sonrası eğitim düzeyi ise oldukça düşüktür. Yüksek okula devam eden özürlü oranı % 2.24, süreğen hastalığa sahip olanlarda ise % 4.23 dür. Eğitim düzeyi doğrudan yaşam kalitesini etkileyen bir göstergedir. Sağlık, çalışma durumu, gelir ve sosyal yaşama katılma düzeyi eğitim düzeyi ile doğru orantılı olarak artar. Özürlü olmak eğitim yaşamına katılmayı engelleyen bir durum olduğu gibi, bu durumun sonucu özürlülüğün yükünü artırır. Bu kısır döngüyü kırmak özürlüler için gereken özel eğitim hizmetlerinin nitelik ve niceliğini, ulaşılabilirliğini artırmakla, bunun yanı sıra normal eğitime devam edebilecek özürlülere fırsat eşitliği sağlamakla mümkün olabilecektir. Bunu sağlamanın yolu toplumsal bilincin geliştirilmesi çalışmalarına ek olarak yasal düzenlemelerle fırsat eşitliğini devlet garantisi altına almaktan geçmektedir. Tüm bunların gerçekleşmesi ise özel eğitim uygulamalarının nicelik ve niteliğinin arttırılması ile mümkün olabilecektir.