YARA İYİLEŞMESİ Yrd.Doç.Dr. Burak Veli Ülger
YARA Doku bütünlüğünün bozulmasıdır. Cerrahi ya da travmatik olabilir.
Akut Yara: Onarım süreci düzenli ve zamanında gelişir. Anatomik ve fonksiyonel bütünlük daha iyi kazanılır.
Kronik Yara: Onarım düzenli ve zamanında olmadığı için, yeterli anatomik ve fonksiyonel düzelmenin olmadığı yaralardır.
YARA İYİLEŞMESİ TİPLERİ Primer İyileşme Sekonder İyileşme Tersiyer İyileşme
Primer İyileşme Yara kenarlarının sütür, stapler veya tape ile biraraya getirilmesiyle oluşur. Sonuçta minimal skar oluşur.
Sekonder İyileşme Açık bırakılan yaranın, -Kontraksiyon -Granulasyon -Epitelizasyon ile kapanmasıdır. Daha büyük skar oluşur. Yara kapanması başarılamaz ise Kronik yara oluşur.
Tersiyer İyileşme Gecikme, aşırı doku nekrozu,yabancı cisim ve kontaminasyon olan yaralarda, enfeksiyon gelişmesini önlemek için yaranın birkaç gün sonra kapatılmasıdır.
İyileşme tipine Göre Yaranın Mekanik Gücü Yara iyileşmesinden sonra Yara Gerilim Kuvveti, Sağlam dokunun gerilim kuvvetinin en fazla%80 ine ulaşabilir.
Yara İyileşmesi Travma ile başlatılan hücresel ve biyokimyasal olayların yeni doku oluşumuyla sonuçlanmasıdır.
Birbiri üzerine binen 3 aşamadan oluşur: -Hemostaz ve inflamasyon -Proliferasyon -Maturasyon ve Remodelling
Hemostaz Damar hasarı sonucu kanama oluşur. Refleks olarak vazokonstruksiyon olur. Trombositler ilk tıkacı oluşturur. Daha sonra, Fibrin tıkaç oluşturulur.
İnflamasyon Trombositlerden salınan -IGF-1 -TGF-α -TGF-β -PDGF gibi sitokinler, nötrofil ve fibroblastları yara ya çekerler.
İnflamasyon İlk 24 saat içinde, yarada Nötrofiller hakim olur. Nötrofillerin primer görevi, bakterilerin ve doku debrislerinin fagositozudur. Ayrıca, çeşitli enzim ve sitokinlerin de salınmasından sorumludur.
İnflamasyon 24-48 saat sonra, yarada hakim olan hücreler Makrofaj lardır. Hücre artıklarını fagosite ederler. TGF-β,IGF-1,EGF vb. sitokinler salgılayarak hücre proliferasyonu, matriks sentezi ve anjiogenezi düzenlerler.
Proliferasyon Fibroblastlar için en önemli kemotaktik faktör PDGF dir. Kollajen in sentez edildiği dönemdir. 5-7. günlerde kollajen sentezi pik yapar. Yara gerginliğinin arttığı dönemdir.
Proliferasyon Anjiogenez ve epitelizasyon da gerçekleşir.
Maturasyon ve Remodelling Sentez edilmiş olan Kollajen in yeniden düzenlenmesiyle karakterizedir. Serin Proteaz ve Matriks Metallo Proteazlar tarafından yıkılır. Kollajen yapımı ve yıkımı arasında denge oluşur. İnflamatuar hücreler giderek azalır.
Maturasyon ve Remodelling Erken dönemde matriks iskeleti Tip 3 kollajen ve Fibronektin den oluşur. Nihai matriks iskeleti ise Tip 1 kollajen tarafından oluşturulur.
Yara İyileşmesindeki Mekanizmalar Epitelizasyon: Deri veya mukozada tam kat olmayan yaralanmalarda, keratinositlerin migrasyonu ve çoğalması ile defektin kapatılmasıdır. 48 saatten az bir sürede tamamlanır.
Yara İyileşmesindeki Mekanizmalar Yara kontraksiyonu: Doku kaybı olan yaralarda, yara kontraksiyonu ile yara küçültülmeye çalışılır. Myofibroblastlar tarafından gerçekleştirilir. 5. günde başlar, 39. günde tamamlanır.
Yara İyileşmesindeki Mekanizmalar Yara kontraksiyonu: Açık yaraların kapanmasında yaklaşık %80 etkilidir. Daha çok deformite ve fonksiyon bozukluğuna yol açar.
Yara İyileşmesindeki Mekanizmalar Bağ Doku Matriks Birikmesi Fibroblastlar tarafından gerçekleştirilir. Bağ dokusu matriksini: -Kollajen -Proteoglikanlar -Elastin -Fibronektin -Laminin oluşturur.
Kollajen Sentezi 19 ayrı kollajen tipi var. 3 polipeptid zincirden oluşur. Her zincir yüksek frekansla tekrarlayan Glisin-Prolin-X sekanslarından oluşur. X, sıklıkla Hidroksiprolin dir.
Kollajen Sentezi Kollajen sentezinde, hidroksilasyon basamağı çok önemli. Yapının kararlılığını sağlıyor. PirolenHidroksilaz enziminin kofaktörü Askorbik asit tir. Vit C eksikliğinde Skorbüt oluşur.
Kollajen Sentezi Prokollajen, GER den ektstrasellüler alana sekrete edildikten sonra, ProkollajenC/N proteinaz ile propeptidler ayrılır. Lizil oksidaz, kollajen proteinleri arasında çapraz bağlar yapar ve Kollajen Fibrilleri oluşur.
Kollajen Sentezi Lizil oksidaz ın fonksiyon gösterebilmesi için Bakır a ihtiyacı vardır. D penisilamin ve β amino propio nitril tarafından inhibe edilir.
Kollajen Sentezi Normal dermiste %80 Tip 1 kollajen, %20 Tip 3 kollajen bulunur. Yara iyileşirken, ilk 3-4 gün Tip 3 Kollajen fazla iken, daha sonra Tip 1kollajen baskın hale geçer.
Yara İyileşmesinde Sitokinler Sitokinler, hücreler arası iletişimi sağlarlar. Endokrin: IGF-1 Parakrin: PDGF, TGF-β Otokrin:
Yara İyileşmesinde Sitokinler PlateletDerivedGF Transforming GF-β Fibroblast GF Epidermal GF KeratinositGF
İyileşme Dokusunun Fiziksel Özellikleri Yara iyileşmesi sırasında gerçekleşen tüm reaksiyonların en önemli sonucu Yara Gerilim Kuvveti nin normal düzeyine getirilmeye çalışılmasıdır.
İyileşme Dokusunun Fiziksel Özellikleri Yara iyileşmesinin erken döneminde Yara Gerilim Kuvvetine katkıda bulunan en önemli faktör, epitel hücreleri,fibroblastlar ve endotel hücreleri ile, Fibrin-Fibronektin kompleksi arasındaki kohezyon kuvvetidir.
İyileşme Dokusunun Fiziksel Özellikleri Kollajen fibrillerin oluşmasıyla birlikte, yara gerilim kuvveti hızla artar. Postoperatif 4-6. günden sonra yara gerilim kuvveti hızla artarak,14-16.günde en yüksek değere ulaşır.
İyileşme Dokusunun Fiziksel Özellikleri Farklı dokularda yara iyileşme hızları farklıdır. Fasyada, orijinal gerilim kuvvetinin %50sine 50 günde, %80 ine 6 ay-1 yılda ulaşılır. Yara gerilim kuvveti, orijinal dokunun gerilim kuvvetinin en fazla %80 ine ulaşabilir.
Yara İyileşmesini Etkileyen Faktörler Genel Faktörler: -Yaş: Eşlik eden hastalıklara bağlı olarak -Anemi: Oksijenasyonu bozarak -Kotikosteroidler: İnflamasyonu baskılayarak -Sitotoksik ilaçlar:hücre proliferasyonun engelleyerek -DM: Erken inflamasyon aşamasında bozulma olur -Malnutrisyon:Hipoproteinemi. Korunmak için Enteral / parenteral beslenme
Yara İyileşmesini Etkileyen Faktörler Genel Faktörler: -Sarılık -Obesite -Kompanse Oligemi/Hipoksi -Malign hastalıklar -Enfeksiyon -Vitamin Eksiklkleri: VitC/A/E/B2/B1/B6 -Eser Element Eksiklikleri:Çinko,Bakır -Genetik ve immünolojik sorunlar
Yara İyileşmesini Etkileyen Faktörler Lokal Faktörler: -Kan akımı -Denervasyon -Hematom -Lokal enfeksiyon -Mekanik stres -Koruma -Cerrahi teknik -Sütür materyali ve tekniği -Doku tipi