ORTA GELİR TUZAĞI TEHLİKESİ VE TÜRKİYE EKONOMİSİ ÜZERİNE BİR ANALİZ

ORTA GELİR TUZAĞI TEHLİKESİ VE TÜRKİYE EKONOMİSİ ÜZERİNE BİR ANALİZ Şahin ÇETİNKAYA Uşak Üniversitesi İİBF,İktisat Bölümü, İktisat Politikası ABD sahin.cetinkaya@usak.edu.tr ÖZET Orta gelir tuzağı, günümüz ekonomisinde önemle üzerinde durulan bir göstergedir. Bu durum gizli bir resesyon habercisi olarak kabul edilebilir. Türkiye ekonomisi 2000 yılına 4009$ KBMG ile girdi. Bu rakam 2014 yılında 10.515$ düzeyine ulaşmıştır. Ancak 2010 yılından beri bu rakam 10.111$-10.975$ aralığın da seyretmektedir. Aslında bu durum bir orta gelir tuzağını işaret ediyor. Bu çerçevede 1960-2015 yılları arasındaki ekonomik yapı incelenerek, makroekonomik açıdan bir orta gelir tuzağı tehlikesi analizi yapılacaktır. Çalışma 1960-2015 aralığını kapsayacaktır. İncelenen yıllar arasında göstergelerin karşılaştırmaları yapılacak ve Kişi başı milli gelir rakamları çerçevesinde ekonomik büyüme ve etkileri ele alınacaktır. Kişi başı milli gelir artışının orta gelir tuzağı göstergelerine ilişkisi incelenecektir. Anahtar Kelime: Orta Gelir Tuzağı, MG, Ekonomik büyüme, Alt orta gelirli ülke, Üst orta gelirli ülke DANGER OF MIDDLE INCOME TRAP AND AN ANALYSIS ON TURKEY ECONOMIC Şahin ÇETİNKAYA Uşak University, faculty of Economics and Administrative Sciences sahin.cetinkaya@usak.edu.tr ABSTRACT Middle income trap is an indication of the emphasis strongly in today's economy. In this case can be regarded as a harbinger of a hidden recession. Turkey s economy entered 2000 year with a $4000 per capita income. In 2014 this figure was $10515. However this figure has ranged from $10111 to $10955 since 2010. İn fact, this situation shows a middle income trap. In this context, examining the economic structure between the years 1960-2015, a middle-income trap macro economic analysis will be performed from danger. This study includes the 1960-2015 period. The indicators will compare between the studied years. per capita income and economic growth effects will be discussed. The relationship with economic growth of national income per capita will be discussed Key Words;Middle income trup, GDP, Economic growth, Lower middle income, upper middle income 1.GİRİŞ GELİR ARALIKLARININ TANIMI Gelir aralıklarının tanımlanmasında dünya bankasının kullandığı atlas metodundan faydalanılmıştır. Bu metoda göre ülkelerin 2012 yılı kişi başı milli gelirlerine göre şöyle bir sınıflama yapılmıştır. 1035$ ve altındakiler düşük gelirli ekonomiler olarak kabul edilmiştir. 1036$-12615$ aralığı orta gelir gruplu ülkeler olarak kabul edilmiştir. Orta gelir gruplarının aralığının yüksek olmasından dolayı 4086$ sınırı düşük orta gelirli ekonomiler ve bu sınırın üstü de yüksek orta gelirli ekonomiler olarak kabul edilmiştir. Yüksek gelirli ekonomilerin kişi başı milli gelirinin 12616$ dan fazla olması benimsenmiştir(worldbank,2013a). DÜNYA DA GELİR GRUBU DAĞILIMI 2012 yılı verileri doğrultusunda 214 ülkeden 36 tanesi düşük gelir grubunda sayılan ülkelerdir. Bu ülkeler arasında en düşük gelire sahip olan Burundi 220$ KBMG ile 1.sıradadır. 310$ ile 399$ aralığında 5 ülke, 400$ ile 499$ aralığında 6 ülke, 500$ ile 599$ aralığında 6 ülke, 600$ ile 699$ aralığında 5 ülke, 700$ ile 799$

aralığında 7 ülke, 800$ ile 899$ aralığında 4 ülke ve 900$ ile 1035$ aralığında 2 ülke bulunmaktadır. Toplam 36 ülke alt gelir grubunda yer almaktadır. 1036$ ile 4086$ aralığında bulunan düşük orta gelirli ülkelerin sayısı ise 61 dir. Bu ülkelerden 4000$- 4086$ aralığında gelire sahip olan ülke sayısı orta doğu ve kuzey Afrika ülkeleri olarak sayılan 20 ülkedir. Üst orta gelir grubu olarak sayılan 4086$-12616$ aralığındaki ülkeler ise 65 ülkedir. Bu ülkelerden Belize 4140$ile en düşük orta gelirli ekonomi olup, Antiqua ve Barbuda 12370$ ile en yüksek orta gelirli ülkedir. Orta Avrupa ve Baltık ülkeleri 12890$ ile en yüksek orta gelire sahip olan ülkedir. Yüksek gelirli ülkeler ise 12616$-20000$ aralığında 19 ülke olup en düşük 12940$ ile Polonya ve en yüksek 19400$ ile çek cumhuriyeti bulunmaktadır. 20000$ ile 40000$ aralığında ise 20 ülke bulunup en düşük 20100$ ile Malta ve en yüksek 37690$ ile İtalya yer almaktadır. 40000$-50000$ aralığındaki yüksek gelirli ülkelerin sayısı ise 12 dir. Bunlardan İngiltere 40190$ ile en düşük ve 49910$ ile Finlandiya en yüksek gelirli ülkedir. 50000$ ve üzeri ülke sayısı ise 13 tür. Bu ülkelerden 50126$ ile en düşük Kuzey Amerika ve 107530$ ile Bermuda en yüksek gelirli ekonomidir. Bermuda yaklaşık 70000 nüfuslu ve 7,5 milyar$ GS7,5 milyar$ GSYH gelirli bir ekonomidir (worldbank.org,2013). ORTA GELİRLİ ÜLKE TESPİTİ İÇİN GÖRÜŞLER Orta gelir düzeyi ölçüsü olarak bugün ABD nin kişi başına GSYH sine dayanan bu ilk tanımın yerini Dünya Bankası nın kişi başına gelire göre yaptığı sınıflandırma bulunmaktadır. Dünya Bankası nın 2012 yılı Dünya Kalkınma Raporu nda ekonomiler şu şekilde sınıflandırılmaktadır (Dünya Bankası, Dünya Kalkınma Raporu 2012) Dünya bankası verilerine göre ülkelerde kişi başı milli gelire göre sınıflandırma yapılmaktadır. Bu sınıflandırma şöyledir: - Düşük gelirli ekonomiler - Orta gelirli ekonomiler - Yüksek gelirli ekonomiler şeklinde 3 çeşittir. TABLO 1- GELİR DÜZEYLERİNE GÖRE EKONOMİLERİN SINIFLANDIRMASI Ülkeler Kişi Başı MG (yıllık) Düşük gelirli ekonomiler 1.005$ ve altı. Orta gelirli ekonomiler 1.006 $ 12,275$ Alt orta gelirli ekonomiler 1.006 $ 3.975$ Üst orta gelirli ekonomiler 3.976 $ 12.275$ Yüksek gelirli ekonomiler 12,276 $ ve üzeri Kaynak: Dünya Bankası, Dünya Kalkınma Raporu 2012 Tablo-1 e göre yapılan sınıflandırma da 0-1005$ arası düşük gelir gruplu ekonomiler olarak belirlenmiştir. Bu sınıra ulaşmak ve orta gelir sınıfına geçmek için ekonomilerin bekleme süreleri ve büyüme oranları takip edilir. Literatürde bununla ilgili bir veri olmamakla beraber bu sınıra ulaşan ekonomiler belli bir dönem bu sınıfı bir üst sınıfa yükseltemezse düşük gelir tuzağı na yakalanmış kabul edilir. Bu orandan sonrası orta gelir düzeyidir. Orta gelir düzeyini yakalayan ekonomiler yüksek gelir düzeyine geçişi hedeflerler.

Bir başka tanıma göre orta gelir düzeyi ölçüsü ABD nin kişi başı GSYIH sına göre belirlenmektedir. Bu kavramın ortaya atıldığı ilk dönem 1960 yılındaki Dünya bankası raporudur. Bu rapora göre ABD ekonomisindeki kişi başı milli gelirin %20 si orta gelir düzeyi kabul edilmekteydi (Eğilmez,2012). Türkiye, 2012 yılı için beklenen 10.673 dolarlık (Orta vadeli program tahmini) kişi başına ortalama yıllık geliriyle üst orta gelirli ekonomiler arasında bulunmaktadır. Bu grupta Türkiye ile birlikte bulunan ekonomilerden bazıları şunlardır: Çin, Malezya, Arnavutluk, Azerbaycan, Romanya, Rusya, Brezilya, Arjantin, Meksika, Cezayir, Tunus, Güney Afrika sayılabilir(eğilmez,2012). Tablo-1 den anlaşıldığı üzere orta gelir sınıflaması yıllık kişi başı milli gelire göre iki başlıkta incelenir. i- Alt orta gelirli ekonomiler- kişi başı milli gelirin 1006$ ile 3975$ arasında olduğu ülkeler bu sınıfta kabul edilir. iiiii- üst orta gelirli ekonomiler 3975$ sınırından yüksek olan ve 12275$ seviyesine kadar olan ülkeler olarak kabul edilir. iv- ORTA GELİR TUZAĞI Bir ekonominin kişi başı milli gelir düzeyinin belli bir rakama ulaştıktan sonra artış göstermeyip sıkışıp kalması durumuna orta gelir tuzağı denir. Orta gelir tuzağının kuramsal kökenleri aslından ana akım iktisadının standart büyüme modelinin doğal bir uzantısı olarak karşımıza çıkmaktadır. Neoklasik ana akım iktisat paradigmanın üretim fonksiyonuna dayanmaktadır. Bu yaklaşımda bir ülkenin toplam milli geliri tek bir ürün, Y, olarak değerlendirilirse, üretim faktörleri olan sermaye K, emek L ve teknoloji düzeyi üretim fonksiyonu aracılığı ile üretimin düzeyini vermektedir(yeldan,2013). Orta Gelir Tuzağında Bulunma Göstergeleri Bir ekonomide orta gelir tuzağı sorunu baş gösteriyorsa şu belirtilerin gözlenmesi beklenir. Buna göre bu durum bir ekonomik hastalık olarak kabul edilirse başlıca belirtileri şöyle sıralanabilir; 1- tasarruflar ve yatırımlar düşük düzeyde kalır, 2- imalat sanayisinin genişlemesi yavaşlar, 3-Sanayide çeşitlenmeler durur, 4-Emek piyasasında çalışma koşulları zayıflar. Bu sayılanların tamamı görülebileceği gibi bir kısmı da görülebilir. ORTA GELİR TUZAĞI VE TÜRLERİ Orta Gelir Tuzağı, orta gelir seviyesine ulaşmış ekonomilerin, çok uzun yıllar boyunca bu seviyede kalıp,yüksek gelirli ülkeler grubuna sıçrayamamalarını ifade etmektedir. Yani bir anlamda Orta Gelir Tuzağı; yüksek nitelikli insan gücüne sahip ileri ekonomiler arasında mücadele etme ya da düşük ücretli niteliksiz beşeri sermayeye sahip olma arasındaki ince çizgiye işaret etmektedir(gürsel,2013). Bu tanımda; kişi başına gelirin 2005 yılı sabit fiyatları baz alınarak 16000 dolara yükselmesi, kişi başına gelirin ABD düzeyinin yüzde 58 ine ulaşması ve ülke imalat sanayisinin milli gelir içindeki payının yüzde 23 e ulaşması kriterleri Orta Gelir Tuzağı için kritik noktalar olarak belirlenmiştir. Ayrıca Eichengreen bu kriterleri belirttikten sonra kişi başına düşen milli hasılları sırasıyla 8.500,9.600 ve 3.800 dolar olan Çin, Brezilya ve Hindistan gibi yükselen ekonomilerin, belirttiği kişi başı gelir eşiğine ulaştıklarında muhtemelen Orta Gelir Tuzağına yakalanacaklarına inanmaktadır. Çin 2030 başlıklı rapora göre; düşük gelirli ülkeler dışardan transfer ettikleri basit teknolojiyle ürettikleri ucuz maliyetli emek yoğun ürünlerle, düşük emek maliyeti avantajını kullanarak uluslar arası piyasalarda rekabet edebilirler. Emek ve sermayenin verimliliği düşük tarım sektöründen daha yüksek verimliliğe sahip imalat sektörüne kaymasıyla birlikte ülkenin üretkenlik düzeyi, dolayısıyla da gelir düzeyi artar. Ancak ülkelerin orta gelir düzeyine ulaşmalarıyla beraber kırsal kesimdeki eksik istihdam giderek azalır, ücretler artar ve dolayısıyla uluslararası rekabet gücü düşer. İnovasyon yoluyla üretkenlik düzeyini artıramayan ülkeler orta gelir düzeyinden yüksek gelir düzeyine geçemezler, bir başka deyişle orta gelir tuzağına düşerler(dündar,2013).

ORTA GELİR TUZAĞI TEHLİKESİ İÇİN SÜRELER Orta gelir tuzağı tespit edilirken öncelikle ülkenin ne kadar süreyle orta gelir düzeyinde kaldığına bakılır. Orta Gelir Tuzağında kaldıkları zaman aralığı boyunca ne kadar bir ortalama büyüme performansı gösterdikleri önemlidir. Bu veriler çerçevesinde orta gelir tuzağının varlığından söz edilebilir. Orta gelir grubu; alt-orta gelir ve üst orta gelir olmak üzere ikiye ayrıldığı gibi Orta Gelir Tuzağı da Alt- Orta Gelir Tuzağı ve Üst- Orta Gelir Tuzağı olmak üzere ikiye ayrılır. Alt-Orta Gelir Tuzağı Felipe, Abdon ve Kumar ın yaklaşımına göre bir ülkenin alt-orta gelir grubundan 28 yıl veya daha üstü süre boyunca çıkamaması durumunda Alt-Orta Gelir Tuzağına yakalanmış olacağını kabul etmektedirler(felipe,2012). Üst-Orta Gelir Tuzağı Üst-orta gelir grubundan yüksek gelirli ülkeler grubuna yükselen ülkeler, bu ülkelerin bir önceki gelir eşiğinde kalma süreleri ve bu eşikte kaldıkları zaman aralığı boyunca ortalama ne kadarlık bir büyüme performansı sergiledikleri gösterilmektedir. Bir ülkenin Üst Orta Gelir Tuzağına yakalandığının söylenebilmesi için üst-orta gelir grubundan 14 veya daha fazla yıl bir üst gelir grubuna geçememesi gerekir (Felipe,2012). TÜRKİYE İÇİN ORTA GELİR TUZAĞI Orta gelir tuzağının varlığının tespiti için literatürde yapılan tanımlardan faydalanılacaktır. Buna göre orta gelir tuzağı kavramını ABD kişi başı GSYH rakamının %20 lik kısmının orta gelir kabul edildiği tanıma göre bakacak olursak, Türkiye nin 1980 den 2014 dönemine kadar KBMG rakamı orta gelir düzeyi ilişkisi şöyle gözlemlenebilir. TABLO 2-TÜRKİYE-ABD KBGSYH RAKAMLARININ ORTA GELİR TUZAĞI AÇISINDAN KARŞILAŞTIRILMASI Yıllar Türkiye KBGSYH (USD) ABD KBGSYH (USD) TR / ABD x 100 % 1990 2,790 23954 %11,65 1991 2,732 24405 %11,19 1992 2,839 25492 %11,14 1993 3,177 26464 %12,00 1994 2,269 27776 %8,17 1995 2,896 28782 %10,06 1996 3,052 30068 %10,15 1997 3,143 31572 %9,96 1998 4,398 32949 %13,35 1999 4,009 34620 %11,58 2000 4,215 36449 %11,56 2001 3,053 37273 %8,19 2002 3,570 38166 %9,35 2003 4,586 39677 %11,56 2004 5,855 41921 %13,97 2005 7,117 44307 %16,06 2006 7,727 46437 %16,64

2007 9,309 48061 %19,37 2008 10,382 48401 %21,45 2009 8,624 47001 %18,35 2010 10,111 48374 %20,90 2011 10,584 49781 %21,26 2012 10,646 51456 %20,69 2013 10,975 52980 %20,72 2014 10,515 54629 %19,25 Kaynak: http://www.worldbank.org/en/country/unitedstates/overview (25/02/2016) 1990 yılından 2008 yılına kadar Türkiye de kişi başına GSYH ABD nin kişi başına GSYH sinin %20 düzeyine ulaşamamış olduğu görülmektedir. Burada 2008 yılından itibaren orta gelir düzeyine ulaştığı görülmektedir. 2008 yılı ile 2014 yılı arasında %20 lik oran %19,25 ile %21,26 arasında gidip gelmiştir. Buradaki süreç orta gelir sınıfından üst gelir sınıfına geçiş için öngörülen süreye bakılarak değerlendirildiğinde henüz orta gelir tuzağının varlığından söz edilemeyeceği anlaşılmaktadır. Diğer tanıma göre orta gelir sınırı Dünya bankası verilerine göre şöyle belirlenmiştir. Orta gelir düzeyine sahip ülkeler alt orta gelirli ve üst orta gelirli ekonomiler olarak sınıflandırılır. Tablo 1 deki aralıklardan anlaşıldığı üzere 3 976$ - 12 275$ aralığı üst orta gelir sınıfındaki ülke kabul ediliyor. Türkiye bu tanıma göre yüksek gelirli ülke sınıfına geçiş aşamasında bir ekonomi kabul edilmektedir. Türkiye nin tanımlanan orta gelir düzeylerinde ne kadar kaldığı değerlendirilerek durumu değerlendirilmelidir. a-alt Orta Gelir Tuzağı ve Türkiye Bu gelir düzeyi 1006$-3975$ aralığıdır. Bu gelir grubundan bir üst gelir grubuna geçiş süresi 28 yıl olarak öngörülmüştür. Dünya Bankası verilerine göre Türkiye de 1960 yılında kişi başı GSYH 507$ ve 1975 1139$ olarak gerçekleştiği görülmektedir. Düşük gelirli ülke sınıflamasından orta gelirli ülke sınıfına geçiş 15 yıllık bir sürede tamamlanmıştır. Düşük gelirli ekonomilerin arasından orta gelirli ekonomi olma süresi 1923 yılından itibaren bakılırsa 52 yıl sürmüştür. Başlangıç olarak 1975 yılı dikkate alındığında alt orta gelirli ekonomi sınıfından üst orta gelirli ekonomiler arasına girmek için gerekli olan 3975$ düzeyi 1998 yılında 4389$ ile gerçekleşmiştir. Bu gelir düzeyinde kalınan süre 23 yıldır. Buradaki alt orta gelir tuzağı için kabul edilen süre 28 yıl olduğuna göre Türkiye bu tuzağa yakalanmamıştır. b- Üst Orta Gelir Tuzağı ve Türkiye Bu sınır için 12276$ sınırına ulaşmak için 14 yıllık bir süre öngörülmüştür. Türkiye 1998 yılından beri yüksek gelirli ekonomiler sınıfına çıkamadı. Geçen süre 17 yıldır. 2015 yılı itibariyle ulaşılan rakam 10515$ dır. İkinci tanıma göre Türkiye 2012 yılına kadar 12276$ kişi başı GSYH sınırına ulaşması gerekiyordu. Bu rakamın yaklaşık %20 gerisinde bulunmaktadır. 2.SONUÇ Orta gelir tuzağı tehlikesini değerlendirirken, ülkelerin bir üst gelir sınıfına atlama için literatürde belirlenen sürelerde yeterli büyümeyi göstermesi beklenmektedir. Buna göre orta gelir düzeyinden yüksek gelir düzeyine çıkış için gerekli olan 14 yıllık süreyi aşmış bulunmaktadır. Buna göre Türkiye 1998 yılında alt orta gelir düzeyi 3975$ sınırı aşılmış ve üst orta gelir sınıfına geçilmiştir. Buradan 12275$ sınırına ulaşılıp yüksek gelirli ekonomiler arasına girilme hedefi gerçekleştirilmelidir. Literatürde bunun için ön görülen süre 14 yıldır. Türkiye bu süreyi aşmıştır. Aslında 2001 krizinden dolayı 2001-2003 döneminde yeninden alt orta gelirli ülkeler

arasına geri dönmüş ve 2003 yılında yeniden 4586$ seviyesine ulaşarak bu geçiş sürecini ötelemiş sayılabilir. Orta gelir tuzağı içindeki ülkeler arasında sayılabilmesi için gerekli olan 14 yıllık süre 2017 yılına ötelenmiş oluyor. 1998 yılındaki veri dikkate alınırsa bu süre 2012 yılında tamamlanmış ve orta gelir tuzağındaki ülkeler arasına girmiş sayılabilir. Bir başka öngörüye göre ABD kişi başı milli gelirinin %20 oranını orta gelirli ülke kabul edersek eğer orta gelir tuzağına yakalanma durumu şöyle yorumlanabilir. Türkiye 2008 yılında ABD kişi başı milli gelirinin %21,45 oranına ulaşarak orta gelirli ülke sınıfına girmiştir. Burada kalması gereken süre 14 yıl kabul edilirse yine bir orta gelir tuzağı henüz gerçekleşmemiştir.

Teşekkür Bilimsel organizasyonlar da paylaşımlar oldukça önemlidir. Bu paylaşımların güzel kazanımları da beraberinde getirdiğinin hepimiz farkındayız. Düzenlenen bu kongre ile bilimsel çalışmaların paylaşılması fırsatı sunduğu için İstanbul Kültür Üniversitesine teşekkür ederim. Saygılarımla Yrd.Doç.Dr.Şahin ÇETİNKAYA Uşak Üniversitesi İİBF İktisat Bölümü

KAYNAKÇA Dündar,O, (2013), Orta Gelir Tuzağı:Türkiye Ekonomisi İçin Riskler ve Sakınma Stratejileri, İ.Ü.Sos.Bil.Ens. Dünya Bankası Kalkınma Raporu,2012 Gürsel,S.(2013), Türkiye Orta Gelir Tuzağının Eşiğinde, BETAM Araştırma Notu Homi K. and Harinder Kohli (2011), What Is the Middle Income Trap, Why do Countries Fall into It, and How Can It Be Avoided?, Global Journal of Emerging Market Economies Jesus f.(2012), Abdon, Arnelyn- Kumar,Utsav: Tracking the Middle-income Trap: What Is It, Who Is in It, and Why?, Levy Economics Inst. Yeldan,E.,(2013), Orta Gelir Tuzağın dan çıkış: Hangi Türkiye,Sis Basım http://www.mahfiegilmez.com/2012/12/orta-gelir-tuzag-ve-turkiye.html, (erişim: 05/03/2016) http://www.worldbank.org/en/country/unitedstates-2016, (erişim: 05/03/2016) http://data.worldbank.org/country/turkey/turkish-2016, (erişim: 05/03/2016) http://data.worldbank.org/indicator/ny.gnp.pcap.cd/countries/tr-7e-xt?display=graph- 05/03/2016