Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Hizmet Anabilim Dalı SAĞLIK BAKANLIĞI NA BAĞLI HASTANELERDE HASTA HAKLARI UYGULAMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ İshak Aydemir Doktora Tezi Ankara, 2010
SAĞLIK BAKANLIĞI NA BAĞLI HASTANELERDE HASTA HAKLARI UYGULAMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ İshak Aydemir Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Hizmet Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara, 2010
iii TEŞEKKÜR Hazırladığım bu tez çalışması, tamamen uzun ve zorlu bir emeğin sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu uzun ve zorlu süreçte ; Öncelikle araştırma sürecinde, değerli zamanını, bilgisini, tecrübesini ve her şeyden önce ilgi ve desteğini her aşamada benden esirgemeyen ve zorlandığımda beni sürekli motive eden ve örnek aldığım çok değerli hocam ve danışmanım sayın Prof. Dr. Vedat Işıkhan a; Araştırmanın uygulanması sürecinde, destek ve ilgilerinin sürekli olarak benden esirgemeyen görüş ve önerileri doğrultusunda tez çalışmamın tamamlanmasında çok büyük katkıları olan Tez İzleme Jüri Üyesi hocalarım sayın Prof. Dr. Beril Tufan, Ankara Üniversitesi Rektör Yardımcısı Prof. Dr. Yasemin Oğuz a ; Katkılarından dolayı Prof. Dr. Veli Duyan, Prof. Dr. Yusuf Çelik ve meslektaşım Dr. Tarık Tuncay a; Doktora çalışmamın başından sonuna kadar desteklerinden dolayı meslektaşlarım ve mesai arkadaş ve dostlarım sayın Ali Özhan, Tamer Büyük, Beyhan Çatlı ve Hasta Hakları Kurul Başkanı Uz. Dr. Ahmet Sarıca ve hastanemizin değerli başhekimi Prof. Dr. Mustafa Paç a; Tez uygulanması sürecinde izin, destek ve katkılarından dolayı Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü Hasta Hakları Şube Müdürü Mehmet Kaymakçı, Levent Şümür, Emine Dal, Ersin Kayaaltı ve önceki Şube Müdürü Refik Atken ve veri toplama sürecinde görüşme formlarını doldurup gönderen ve araştırmama katkı sağlayan bütün Hasta Hakları İl Koordinatörleri ve Hasta Hakları Birim Sorumlularına; Son olarak, doktora sürecinin başından sonuna kadar evimizin ve çocuklarımızın sorumluluklarını alarak yükümü hafifleten sonsuz destek ve katkısı olan çok ama çok sevdiğim eşim Filiz Aydemir ve biricik çocuklarımız Umut ve Beril Aydemir e sonsuz teşekkür ve şükranlarımı sunarım. 2010 İshak AYDEMİR
iv ÖZET AYDEMİR, İshak. Sağlık Bakanlığı na Bağlı Hastanelerde Hasta Hakları Uygulamalarının Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, Ankara, 2010. Son yıllarda ulusal ve uluslararası düzeyde yoğun bir şekilde tartışılmakta olan hasta haklarının yasal düzenlemeler ile korunması yönünde bir eğilimin ortaya çıktığı görülmektedir. Ülkemizde 2003 yılında kurulup faaliyete başlayan hasta hakları birimlerinin etkinliğinin değerlendirilmesi, verilen hizmetlerin arzu edilen sonuca ulaşıp ulaşmadığının ve hasta ve yakınlarının ihtiyaçlarına cevap verip vermediğinin saptanması önemlidir. Sağlık alanında akreditasyon, sağlık kuruluşlarının sundukları hizmetin tümünün kalitesini iyileştirmek ve sürekliliğini sağlamak için tasarlanmış standartları karşılayıp karşılamadığının değerlendirildiği süreçtir. Akreditasyonun temelinde, uluslararası kabul gören kriterlerin tanımlandığı standartlar bulunmaktadır. JCI (Joint Commission International), Amerika dışındaki sağlık hizmeti sunan kurumların akreditasyon taleplerini karşılamak için kurulmuş ve Joint Commission on Accreditation of Healthcare Organizations (JCAHO) kurumunun uluslararası akreditasyon hizmetleri için oluşturulmuş önemli bir birimidir. Bu araştırma, Türkiye de Sağlık Bakanlığı na bağlı hastanelerde yürütülen uygulamaların JCI tarafından geliştirilen hasta ve yakınlarının haklarına yönelik akreditasyon standartları na uygunluğunun değerlendirilmesi amacıyla gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmada değerlendirme modeli kullanılmıştır. Tam sayım yapıldığı için örneklemeye gerek duyulmamıştır. Araştırmanın evreni, Sağlık Bakanlığı na bağlı 740 hastanenin hasta hakları birim sorumlusundan oluşmaktadır. Görüşme formu, hasta hakları birim sorumlularının bazı sosyo-demografik özellikleri, JCI standartlarının uygulanma durumu (hasta haklarının belirlenmesi, korunması ve teşvik edilmesi, hasta ve yakınlarının bilgilendirilmesi ve bakım sürecine dahil edilmesi, hasta ve yakınlarının hakları konusunda bilgilendirilmesi, personelin hasta hakları konusunda eğitilmesi, hasta ve yakınlarının şikayet, anlaşmazlık başvuruları, bilgilendirilmiş onay, bilimsel araştırmalar ve organ bağışı ve organ nakli) ve hasta hakları birim sorumlularının karşılaştıkları sorunlar, bu sorunları çözmek için geliştirdikleri yöntemler ve hasta hakları uygulamalarının
v kalitesini arttırmak için konuya ilişkin önerileri olmak üzere üç bölümden oluşmuştur. Görüşme formu, hasta hakları birim sorumlularının Sağlık Bakanlığı ndan alınan e-posta adreslerine gönderilmiştir. Veriler, hasta hakları birim sorumlularından e-posta yoluyla elde edilmiştir. Sonuçta hastanelerde görevli 552 hasta hakları birim sorumlusundan gelen görüşme formunun geçerli olduğu kabul edilmiştir. Araştırma sonunda; Türkiye de hasta hakları ile ilgili olarak yürütülen çalışmaların mevcut durumu dikkate alındığında hasta hakları birim sorumlularına göre, yürütülen çalışmaların JCI standartları doğrultusunda büyük bir oranda (% 72.3 ü tamamen, % 21.5 i kısmen uygulanmakta, % 4.2 si ise uygulanmamakta) uygulandığı belirlenmiştir. Hasta hakları birim sorumlularının çalışma alanına ilişkin olarak, hasta hakları kurulu, birimin fiziksel yapısı, yasal mevzuat ve hasta ve yakınları ile ilgili birtakım sorunlarla karşılaştıkları, bu sorunları çözmek için birtakım yöntemler geliştirdikleri ve hasta hakları uygulamalarının kalitesinin arttırılmasına ilişkin önerileri de incelenmiştir. Araştırma, şu anki hasta hakları uygulamalarının JCI standartlarına uygun olduğunu göstermiştir. Hasta ve yakınlarının ve sağlık çalışanlarının sorunları çözüldüğü taktirde daha iyi sağlık hizmetine ulaşabilecekleri ve memnuniyet düzeylerinin artacağı bu araştırma ile öngörülmektedir. Anahtar Kelimeler: Hasta Hakları, Hasta Hakları Birimi, Hasta Hakları Birim Sorumlusu, Sosyal Hizmet Uzmanı, Tıbbi Sosyal Hizmet.
vi ABSTRACT AYDEMİR, İshak. Assessment of Patient Rights Applications at the hospitals under Ministry of Health, Ph. D. Dissertation, Ankara, 2010. In recent years, it is seen that tendency through protecting patient right with legislations has become apparent, which is being discussed frequently on national and international levels. It is important to assess the effectiveness of patient rights units which have established in 2003, in our country and begun its activities, to define whether the services reached the desired outcomes and whether they meet the needs of patients and their relatives or not. Accreditation in the field of health sector is a process in which the services given by healthcare institutions are being assessed whether they meet the standards designed in order to improve the quality level at all and provide its continuity. On the basis of accreditation, there are standards defined by internationally approved criteria. JCI ((Joint Commission International) was established in order to meet the accreditation claims of institutions giving healthcare services outside the US and it is an important unit which was created for international accreditation services of the institution Joint Commission on Accreditation of Healthcare Organizations (JCAHO). This research has been performed for the purpose of assessing the conformity of the applications conducted in hospitals under Ministry of Health in Turkey to accreditation standards for rights of patients and their relatives, created by JCI. In this research, assessment pattern was used. Total count was done thus sampling was not needed. Research environment composed of officers of patient rights unit from 740 hospitals under Ministry of Health. Survey form consisted of three parts that are some socio - demographic features of patient rights unit officers, application status of JCI standards (identifying, protecting and encouraging patient rights, informing patients and their relatives and involving them into care process, informing patients and their relatives about their rights, training the employees about patient rights, complaint and conflict applications of patients and their relatives, informed confirmation, scientific researches and organ donation and transplantation of organs) and problems that patient rights unit officers have faced, methods they found to solve those problems and their suggestions about the subject
vii aimed at improving the quality of patient rights applications. Survey forms were sent to e-mail addresses of patient rights unit officers, that we have taken them from Ministry of Health. Data have been gathered from patient rights unit officers via e mails. As a result, it was considered that survey forms from 552 patient rights unit officers still in charge at hospitals, are valid. At the end of this research; when we consider the present conditions of studies conducted about patient rights in Turkey, according to patient rights unit officers, it was found that the majority of studies are being applied through JCI standards (72.3 % of them said completely, 21.5 % partially, 4.2 % not applied). Regarding the working area of patient rights officers, it was found that they have faced some problems about patient rights council, physical structure of the unit, legal statue and patients and their relatives. Research was revealed that present patient rights applications comply with JCI standards. With this research, it is envisaged that patients and their relatives can get better healthcare services and their satisfaction level can be increased, if the problems of healthcare employees are solved. Key Words: Patient Rights, Patient Risghts Office, Responsible Staff of Patient Rights Office, Social Worker, Medical Social work.
viii İÇİNDEKİLER KABUL ve ONAY i BİLDİRİM. ii TEŞEKKÜR.. iii ÖZET... iv ABSTRACT.. vi İÇİNDEKİLER... viii TABLOLAR LİSTESİ. xi BÖLÜM I KURAMSAL ÇERÇEVE GİRİŞ 1 1. 1. HAK KAVRAMI 2 1. 2. HASTA HAKLARI KAVRAMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ.. 6 1.2.1. Dünyada Hasta Haklarının Gelişimi. 9 1.2.2. Çeşitli Ülkelerde Hasta Hakları Uygulamaları... 14 1.2.3. Türkiye de Hasta Haklarının Gelişimi. 16 1. 3. SAĞLIK HİZMETLERİNDE AKREDİTASYON SİSTEMİ. 25 1.3.1. JCI Akreditasyonun Sisteminin Tercih Edilmesinin Nedenleri.. 31 1.3.2. JCI Akreditasyonunun Hasta ve Yakınlarına, Kuruma ve Kurum Çalışanlarına 35 Sağladığı Yararlar... 1.3.3. JCI Akreditasyon Standartları 36 1.3.3.1. Hasta Haklarının Belirlenmesi Korunması ve Teşvik Edilmesi 37 1.3.2.2. Hasta ve Yakınlarının Bakım ve Tedavileri Hakkında Bilgilendirilmesi ve 43 Bakım Sürecine Dahil Edilmesi... 1.3.2.3. Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Bilgilendirilmesi. 49 1.3.2.4. Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Sağlık Personelinin Eğitilmesi 50 1.3.2.5. Hasta ve Yakınlarının Başvuru, Dilek, Önerilerinin Değerlendirilmesi. 51 1.3.2.6. Bilgilendirilmiş Onay... 55 1.3.2.7. Bilimsel Araştırmalar.. 62 1.3.2.8. Organ Bağışı ve Organ Nakli... 66 1.4. HASTA HAKLARI İLE İLGİLİ YAPILAN ARAŞTIRMALAR... 67 1.5. HASTA HAKLARI ve SOSYAL HİZMET MESLEĞİ 70
ix 1. 6. ARAŞTIRMANIN SORUNU. 79 1. 7. ARAŞTIRMANIN AMACI 83 1. 8. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ 83 1. 9. ARAŞTIRMANIN SAYILTILARI... 84 1. 10. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI... 85 1. 11. TANIMLAR.. 86 BÖLÜM II ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ 2. 1. ARAŞTIRMANIN MODELİ 88 2. 2. EVREN ve ÖRNEKLEM 89 2. 3. VERİ TOPLAMA ARAÇLARI ve TEKNİKLERİ 89 2. 4. VERİLERİN İŞLENMESİ VE ÇÖZÜMLENMESİ.. 90 2. 5. SÜRE VE OLANAKLAR.. 91 BÖLÜM III BULGULAR VE YORUM 3. 1. HASTA HAKLARI BİRİM SORUMLULARINA AİT TANITICI BULGULAR 92 3. 2.JCI HASTA ve YAKINLARININ HAKLARINA YÖNELİK AKREDİTASYON STANDARTLARI.. 103 3.2.1. Hasta Haklarının Belirlenmesi Korunması ve Teşvik Edilmesi 103 3.2.2. Hasta ve Yakınlarının Hak ve Sorumlulukları ve Bakım ve Tedavileri 115 Hakkında Bilgilendirilmesi ve Bakım Sürecine Dahil Edilmesi... 3.2.3 Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Bilgilendirilmesi 122 3.2.4 Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Sağlık Personelinin Eğitilmesi... 126 3.2.5. Hasta ve Yakınlarının Başvuru, Dilek, Önerilerinin Değerlendirilmesi.. 128 3.2.6. Bilgilendirilmiş Onay Süreci 131 3.2.7. Bilimsel Araştırmalar... 139 3.2.8. Organ Bağışı Ve Organ Nakli... 143 3. 3. HASTA HAKLARI BİRİM SORUMLULARININ YÜRÜTTÜKLERİ ÇALIŞMALAR HAKKINDAKİ GÖRÜŞ VE DÜŞÜNCELERİ.. 145 3. 3. 1. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Karşılaştıkları Sorunlar 146
x 3.3.1.1. Hasta Hakları Kurulu İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar... 146 3.3.1.2. Hasta Hakları Biriminin Yeri, Fiziksel Yapısı İle İlgili Karşılaşılan 147 Sorunlar 3.3.1.3. Hasta Hakları Birim Çalışanlarının Sorunları.. 148 3.3.1.4. Mevzuat İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar. 149 3.3.1.5. Hastane İdaresi İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar. 150 3.3.1.6. Hasta ve Yakınları İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar 151 3.3.1.7. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Karşılaştıkları Diğer Sorunlar. 152 3.3.2 Hasta Hakları Birim Sorumlularının Karşılaştıkları Sorunlara Yönelik 153 Geliştirdikleri Çözüm Yolları.. 3.3.3. Hasta Hakları Birim Çalışmalarının Kalitesinin Artırılmasına Yönelik Hasta 155 Hakları Birim Sorumlularını Önerileri.. 3.3.3.1. Hasta Hakları Kurulu İle İlgili Öneriler 155 3.3.3.2. Hasta Hakları Biriminin Yeri, Fiziksel Yapısı İle İlgili Öneriler.. 156 3.3.3.3. Hasta Hakları Birimi ve İşleyişi ile İlgili Öneriler 156 3.3.3.4. Hasta Hakları Birim Çalışanları İle İlgili Öneriler... 157 3.3.3.5. Mevzuat İle İlgili Öneriler... 158 3.3.3.6. Hastane İdaresi ile İlgili Öneriler... 158 3.3.3.7. Hasta ve Yakınları İle İlgili Öneriler 159 3.3.3.8. Diğer Öneriler.. 159 BÖLÜM IV SONUÇ ÖNERİLER ve TARTIŞMA 4. 1. SONUÇLAR 160 4. 2. ÖNERİLER... 169 4. 3. KAYNAKÇA... 179 EKLER EK 1. Görüşme Formu 190 EK 2. Görüşme Formu Uygulaması İçin İzin Başvurusu.. 198 EK 3. Sağlık Bakanlığı ndan Alınan İzin Yazısı... 199 EK 4. Özgeçmiş. 200
xi TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Cinsiyet Dağılımı.. 92 Tablo 2. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Yaşa Göre Dağılımı... 92 Tablo 3. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Öğrenim Durumuna Göre Dağılımı... 93 Tablo 4. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Cinsiyete Göre Öğrenim Durumları.. 94 Tablo 5. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Medeni Durumuna Göre Dağılımı. 95 Tablo 6. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Unvanlarına Göre Dağılımı.. 95 Tablo 7. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Bölgelere Göre Dağılımı 96 Tablo 8. Bölgelere Göre Hasta Hakları Birim Sorumlularının Unvan Dağılımı... 97 Tablo 9. Tablo 10. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Birim Sorumlusu Olarak Çalıştıkları Süreye Göre Dağılımı. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Hastanelerin Niteliklerine Göre Dağılımı 98 99 Tablo 11. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Hastanelerin Yatak Sayıları 99 Tablo 12. Tablo 13. Tablo 14. Tablo 15. Tablo 16. Tablo 17. Tablo 18. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Göreve Başlamadan Önce Hasta Hakları İle İlgili Eğitim Alma Durumları Hasta Hakları Birim Sorumlularının Göreve Başlamadan Önce Hasta Hakları İle İlgili Olarak Aldıkları Eğitimlerin Dağılımı... Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Hastanelerde Hasta Hakları Birimlerine Aylık Ortalama Yapılan Yazılı Başvuru (Şikâyet Başvurusu) Sayıları Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Hastanelerde Hasta Hakları Birimlerine Aylık Ortalama Yapılan Sözel Başvuru (Yerinde Çözülen) Sayısı. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta Haklarının Belirlenmesi Korunması ve Teşvik Edilmesi İle İlgili Standartların Uygulanma Durumu. Meslek Dağılımına Göre Hastanemizde hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı korumak için tanımlanan politika ve prosedürler bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan diğer hastaları korumayı öncelikli olarak tanımlamıştır Standardının Uygulanma Durumu. Meslek Dağılımına göre Hastanemizin korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastalarla ilgili tanımlanmış bir politikası ve süreci vardır standardının Uygulanma Durumu... 100 101 102 102 104 113 114
xii Tablo 19. Tablo 20. Tablo 21. Tablo 22. Tablo 23. Tablo 24. Tablo 25. Tablo 26. Tablo 27. Meslek Dağılımına göre Hastanemizde korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastaların tedavileri tanımlanmış politika ve prosedürlere göre yapılmaktadır. Standardının Uygulanma Durumu. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta ve Yakınlarının Bakım ve Tedavileri Hakkında Bilgilendirilmesi ve Bakım Sürecine Dahil Edilmesi ile İlgili Standartların Uygulanma Durumu... Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Bilgilendirilmesine İlişkin Standartların Uygulanma Durumu Meslek Dağılımına Göre Hastanemizde ilgili sağlık personeli tarafından her hastaya hakları ve sorumlulukları ile ilgili yazılı ve/veya sözel bir bildirim yapılmaktadır Standardının Uygulanma Durumu. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Sağlık Personelinin Eğitilmesine İlişkin Standartların Uygulanma Durumu.. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta ve Yakınlarının Başvuru, Dilek, Önerilerinin Değerlendirilmesine Yönelik Standartların uygulanma Durumu. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Bilgilendirilmiş Onay Sürecine İlişkin Standartların Uygulanma Durumu... Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Bilimsel Araştırmalara İlişkin Standartların Uygulanma Durumu... Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Organ Nakli ve Bağışına İlişkin Standartların Uygulanma Durumu... 115 116 123 126 127 129 132 140 143
1 BÖLÜM I KURAMSAL ÇERÇEVE GİRİŞ Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) sağlığı, bireyin, fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan tam iyilik hali olarak tanımlamaktadır. Yani bireyin sağlıklı olarak tanımlanabilmesi için fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan fonksiyonelliğinin tam olması gerekmektedir. Bireyin fizik, ruh veya sosyal açıdan fonksiyonelliğinin azalması veya yok olması ise hastalık olarak tanımlanmaktadır. Hastalık, bireyin psiko-sosyal ve fiziksel fonksiyonelliğini azaltan veya yok eden bir durumdur. Hastalık hali, hayatın normal akışının dışında ortaya çıkan bir durumdur. Dolayısıyla bireyin maddi ve manevi varlığını derinden etkileyebilmektedir. Hastalık durumunda, fonksiyonelliği azalan veya yok olan birey, yardıma ihtiyaç duyabilir, sağlıklı bir ilişki kuramayabilir ve bağımlı hale gelebilir. Bu nedenle hasta hakları, hastalar için karşılanması gereken temel gereksinimlerdir. Sağlıklı olmak, sağlıklı kalmak insanların doğuştan sahip oldukları vazgeçilemeyen, ertelenemeyen ve devredilemeyen hakların en başında gelmektedir. Bireyin yaşamı süresince onun insan olma özelliğinden kaynaklanan ve sahip olması gereken temel hak ve özgürlükler insan hakları olarak tanımlanırken, bunun sağlık alanındaki uygulaması ise karşımıza hasta hakları olarak çıkmaktadır. Günümüzde insan hakları, hukukun üstünlüğü gibi temelde insanı ve onun değerini ön planda tutan anlayışın giderek önem kazanması ve yaygınlaşması nedeniyle sağlık alanında da hasta hakları tartışılmaya başlanmıştır. Hasta hakları, esas olarak insan haklarının ve değerlerinin sağlık hizmetlerine uygulanmasını ifade etmekte ve dayanağını insan haklarıyla ilgili temel belgelerden almaktadır. Sosyal hizmet mesleğinin en önemli temel iki ilkesi, bireyin değer ve onuruna saygı ile uygun sosyal koşullar altında bireyin ve toplumun değişip gelişebileceğine ilişkin inançtır. Bu bağlamda sosyal hizmet mesleği, bireylerin, grupların ve toplumun temel ihtiyaçlarının karşılanması ve sorunlarının çözümlenmesine odaklanmakta, bu temel ihtiyaçlarının giderilmesi ve sorunların çözümlenmesinin insanlar açısından bir hak
2 olduğu düşüncesinden hareket eder. Sosyal hizmet mesleği, tüm mesleki uygulamalarını insanların ihtiyacı olduğu için değil, onların hakkı olduğu için gerçekleştirmeye çalışır. Sosyal hizmet mesleğinin ilgisine ve müdahale alanına giren her konu ve kavram hak temelinde tanımlanır. Kapsamı bakımından insan haklarından ayrı tutulmayacak olan hasta hakları, sosyal hizmet mesleğinin bu temel ilkeleri ve felsefesi kapsamında değerlendirilmektedir. Hasta haklarının temel insan haklarından ayrılır bir yanı yoktur ve hasta olan birey her şeyden önce insandır. Hasta haklarını sağlık alanında güvence altına almak ve etkin bir sağlık hizmetinin sunumunu sağlamak için ülkemizde 2003 yılından itibaren Sağlık Bakanlığı nın başlatmış olduğu hasta hakları uygulamaları Oğuz (1993: 232-237) un belirttiği gibi sağlık çalışanlarının insan hakları ve onun kavramlarını benimseme ve yaşama geçirme düzeylerine bağlı olarak uygulama olanağı bulmuştur. Bu bağlamda ülkemizde Sağlık Bakanlığı na bağlı hastanelerdeki hasta hakları uygulamalarını değerlendirmek amacıyla gerçekleştirilen bu çalışmanın kuramsal çerçevesi, hasta hakları kavramı, tarihsel gelişimi, ülkemizdeki uygulamaları ve sağlık alanında JCI akreditasyon standartlarının basamakları altında incelenmiştir. 1. 1. HAK KAVRAMI Kuramsal çerçeveye, bu araştırmanın ortaya çıkmasına düşünsel temelde öncülük eden bir kavram olan hak kavramı üzerinde durarak girmekte yarar vardır. Hak kavramına, zamana, mekâna, toplumdan topluma ve kültüre göre farklı anlam ve değerler yüklenmiştir. Hak kavramına ilişkin günümüzde bile ortak bir tanımlama yapmak mümkün değildir. Hak kavramının tanımına bakıldığında şunlar söylenebilir: Türk Dil Kurumu (2009) sözlüğünde hak kavramı, adalet, adaletin, hukukun gerektirdiği veya birine ayırdığı şey, kazanç, dava veya iddiada gerçeğe uygunluk, doğruluk, geçmiş ve harcanmış emek, pay, emek karşılığı ücret, sıfat doğru, gerçek olarak tanımlamaktadır.
3 Hak, hukuk düzeninin kişilere tanıdığı yetkilerdir. O halde hak kavramı hukuk kurallarına dayanmaktadır. Hukuk, belirli bir toplumda bireylerin devletle olan ilişkilerini düzenleyen ve devletin yaptırım gücü ile uyulması zorunlu kılınan davranış kurallarının oluşturduğu düzendir. Hukukun temel kavramı olan hak da hukuk sistemlerinin özünü belirler (Ziegen, 1996: 1086-1088). Hak kavramı tanımlandıktan sonra bu kavrama ilişkin tarihsel süreçte insan haklarının gelişimini konuyu pekiştirmesi açısından ele almakta fayda vardır. Çünkü hak kavramı doğal olarak insan hakları kavramını çağrıştırmaktadır. İnsan hakları, dinamik bir kavramdır. İnsan hakları, güvence altına alınmış ayrıcalıklardır. İnsan hakları, insanın yüce, kutsal ve dokunulmaz bir varlık olarak varlığına bağlı bulunan değerlerdir. İnsan, toplum içinde yaşamaya başlamadan önce özgür, düşündüğü, istediği ve yapabildiği her şeyi yapabiliyordu. İnsanlar biraraya gelip birlikte yaşamaya başladıklarında bazı istek ve düşüncelerinden vazgeçmek zorunda kaldı. İnsanlar birbirlerinin egemenlik alanlarına karşı kendilerini koruyan düzenlemelere gereksinim duydu. Bu gereksinimlere yönelik olarak bazı katman, grup ve sınıfa özel hak kavramları doğdu ve düzenlendi. Böylelikle insanlar, sosyal yaşamla birlikte özgürlüklerini devam ettirebilmek için hak kavramını geliştirdi (Anar, 2000: 42). Egemenlik alanlarına karşı insanları koruyan insan hakları düzenlemelerine gereksinim vardır. Bu gereksinime yanıt olarak bir katmana, gruba, sınıfa özel insan hakları kavramları doğmuş ve düzenlenmiştir. Örneğin, işçi hakları, kadın hakları, çocuk hakları, tüketici hakları, özürlü hakları, hasta hakları gibi düzenlemeler yapılmıştır. Ortaçağ'daki demokrasi ve insan hakları süreci açısından ilk önemli tarihsel adım, 13. yüzyıl'da (1215) "Mâgna Carta Libertatum" ile atılmıştır. Bu belge, birey hak ve özgürlükleri ile adalet anlayışının gelişmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bu anlaşma, İngiltere deki toprak sahipleri ile Krallık arasındaki ilişkileri düzenleyen bir özelliğe sahiptir (Kapani, 1997: 45).
4 Onsekizinci yüzyıl'daki Aydınlanma Çağı nın üç filozofu olan Locke, Montesquieu ve Rousseau'nun, diğer birçok düşünürle birlikte, demokrasinin gelişmesi ve savunulmasında büyük rol oynadılar. Ancak demokrasi açısından tarihsel dönüm noktaları, eski dönemden yeni bir döneme kesin bir geçişi ortaya koyan, 1776 Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi ve 1789 Fransız İnsan ve Vatandaşlık Hakları Bildirisi oldu. Amerikan "İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi" ve Fransız Devrimi'nin "özgürlük, eşitlik, kardeşlik" anlayışı, demokrasi anlayışının gelişmesinde kilometre taşı teşkil etti (Anar, 2000: 42 ; Kapani, 1997: 45). Birinci ve İkinci Dünya Savaşı insanlığa hastalık, kıtlık, türlü sefalet ve ölüm getirmişti. Savaşların bu olumsuz etkilerini yaşayan insanlık, savaştan kurtulmak ve sürekli barışı sağlamak amacıyla 24 Ekim 1945 Birleşmiş Milletler Kurulu kuruldu. Bu kurulun amacı, milletler arasında barış ve güvenliği korumak, dostluk ilişkilerini geliştirmek, milletlerarası ekonomik, sosyal ve kültürel sorunları çözmektir. Birleşmiş Milletler Kurulu, 10 Aralık 1948'de "İnsan Hakları Evrensel Bildirisi"ni hazırladı. 30 maddeden ibaret olan bu beyanname, herkesin eşit olduğu, yaşam ve güvenlik hakkı, köleliğin yasaklanması, işkence ve her türlü ayrımcılığın yasaklanması, özel yaşama saygı, düşünce ve vicdan özgürlüğü gibi temel hakları güvence altına almayı amaçlamıştır (Kapani, 1997: 62). Anar (2000: 24) ın belirttiği gibi insan haklarının dinamik bir kavram olması nedeniyle, insanlığın sürekli gelişmesi, ilerlemesi, toplumsal yapı, talep ve ihtiyaçların değişmesi, gelişmesi beraberinde insan hak ve taleplerinin çeşitlenmesi ve zenginleşmesini zorunlu hale getirmektedir. İnsan haklarının tarihsel gelişimi incelendiğinde hakları üç kuşağa ve hatta son zamanlarda dördüncü kuşak insan hakları diye ayırmak mümkündür. Bu kuşaklar; 1. Kuşak İnsan Hakları : Bu aşama, klasik kişi hak ve özgürlüklerinin gerçekleştiği aşamadır. Bu kuşakta kişisel ve siyasal haklar yer almaktadır. Bu hakların özelliği, koruyucu olması, devleti bireyin özel alanına karşı sınırlandırması, mülkiyet, siyasal haklar, bireylerin yönetime katılma, yurttaşlık, köleliğin reddedilmesi, vergi yükümlülüğü ve mülkiyet haklarını elde etmeyi hukuki olarak güvence altına
5 alınmasıdır (Akdur, 1997: 43). 1215 Magna Carta, Amerikan İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi ve Fransız İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirisi birinci kuşak insan hakları ile ilgili en önemli kilometre taşlarıdır. Fransız İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirisi, insan hakları ile ilgili en ünlü olanıdır (Kapani, 1993: 45). 2. Kuşak İnsan Hakları : 19. yüzyılın başından itibaren ve özellikle Birinci ve İkinci Dünya savaşlarının yaratmış olduğu olumsuz sonuçlara karşı tepki olarak gelişen hak ve kavramlar dönemidir (Akdur, 1997: 48). Bu dönemde Birleşmiş Milletler kurulmuş insan hak ve özgürlükleri tanımlanarak bunlara evrensel bir boyut kazandırılmıştır. Bu kuşakta sosyal, kültürel ve ekonomik haklar yer almaktadır. Burada sosyal eşitlik veya sosyal adalet kavramı ön plana çıkmaktadır. Örneğin, meslek seçme özgürlüğü, çalışma ve sosyal güvenlik hakkı, sosyal yardım hakkı, eğitim, sağlık, kültür, sanat, bilim, vicdan ve din özgürlüğü, görüşlerini açıklama, evlenme, aile kurma vb. haklar bu kuşak haklardır (Cılga, 2004: 17). Bu kuşakta yer alan hakların tamamına yakını sosyal refah hizmetlerinden faydalanma hakkı olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca temel insan hakları da bu kuşakta yer almaktadır. 3. Kuşak İnsan Hakları: 1950 den günümüze dek süren dönemdir. Bu dönemde çevre ve sürdürülebilir kalkınma kavramları en önde gelen önemli iki kavram olmuştur (Akdur, 1997: 48). Bu kuşak haklar, teknolojinin ilerlemesinin yarattığı sorunlar sonucu ortaya çıkmıştır. Ayrıca bunlara katılım ve dayanışma hakları da denilmektedir. Çocuk, hakları, kadın hakları, çevre hakkı, gelişme hakkı, barış hakkı (Cılga, 2004: 18) ve hasta hakları bu kuşak haklara örnek olarak gösterilebilir. 4. Kuşak İnsan Hakları: Bu da son zamanlarda bilimin kötüye kullanılmasını önlemeye yönelik haklardır. Buna insan klonlamayı önleme örnek olarak verilebilir. Tarihsel süreçte önce batı dünyasından başlayan ve giderek tüm dünyaya yayılan, içinde özgürlük, özerklik, demokrasi ve bunların ürünü olan insan hakları, bireysellik kavramlarını barındıran bir düşünsel akım olmuştur. Bu akımın teke tek bireylere en önemli getirisi insan hakları olmuştur (Oğuz, 1993: 232-237).
6 Hasta hakları kavramı, insan hakları kavramının ve hukuk sisteminin gelişmesi, benimsenmesi ölçüsünde gelişmektedir. Görüldüğü gibi hasta hakları, üçüncü kuşak insan hakları arasında yer almaktadır. Sağlık hakkı, insan hakları gelişim sürecinin ikinci aşamasında, üçüncü aşamada ise geliştirilerek özelde hasta hakları olarak kavramsallaştırılmıştır. Hak kavramı ve tarihsel süreçte insan haklarının gelişimini kısaca inceledikten sonra araştırmanın temel konusu olan hasta haklarının tanımı, dünyada ve ülkemizdeki tarihsel süreçteki gelişimi aşağıda incelenmiştir. 1. 2. HASTA HAKLARI KAVRAMI ve TARİHSEL GELİŞİMİ Hasta hakları, esas olarak insan haklarının ve değerlerinin sağlık hizmetlerine uygulanmasını ifade etmekte ve dayanağını insan haklarıyla ilgili temel belgelerden almaktadır. Bir başka deyişle; insan olarak saygı görme, kendi yaşamını belirleme, güvenli bir yaşam sürdürme, özel yaşamda saygı görme gibi ilkeler hasta haklarının da temelini oluşturmaktadır (Özlü, 2005: 14-17). Çağımıza özgü olarak ortaya çıkan ve gelişen insan hakları, eşitlik, demokrasi ve özgürlük gibi kavramların toplumsal yaşamın her alanını etkileyerek sağlık alanında hekim-hasta ilişkisini etkilemiştir. Hastalar, hekim ve diğer sağlık çalışanları ile kendi aralarında aynı düzeyde dengeli bir ilişki talep etmeye başlamışlardır. Bunun sosyal alandaki ifadesi ise hasta hakları olmuştur. Hasta hakları, hastaların sağlık çalışanları ile olan ilişkilerinde eşitliği sağlayıcı bir işlev görmektedir. Literatürde hasta haklarına ilişkin çeşitli tanımlamaların yapıldığı belirlenmiştir. Bunları aşağıda olduğu gibi ele almak mümkündür: Hasta hakları, sağlık hizmetlerinden faydalanma ihtiyacı bulunan fertlerin, sırf insan olmaları sebebiyle sahip oldukları ve T.C. Anayasası, milletlerarası antlaşmalar, kanunlar ve diğer mevzuat ile teminat altına alınmış bulunan haklarını ifade eder (Hasta Hakları Yönetmeliği, 1998: 1 ). Hasta hakları, hasta ve müracaatçıları haksız, yersiz ve gereksiz uygulama ve tedaviden koruyan yasal, moral ve etik standartlardır (Barker, 1999 : 352).