19. YÜZYILIN KNC YARISINDA ZMR N AYDIN SANCAI LE TCAR LKLER

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir Türkiye ÖZET: 19. YÜZYILIN KNC YARISINDA ZMR N AYDIN SANCAI LE TCAR LKLER Cihan Özgün 1 Tarih boyunca Aydn ve çevresi zmir in hinterlandndaki konumundan dolay hareketli ve canl bir iktisadi ya am ve ortama sahip olmu tur. 19. yüzylda ngiltere de gerçekle en Sanayi Devrimi sonucu Aydn ve çevresi Avrupal devletlerin yaylma alanlarndan biri haline gelmi tir. Osmanllarn dünya ekonomisine eklenme sürecinde zmir ve hinterland Aydn ilinde tarm, ticaret, sanayi, hayvanclk, iktisadi kurumlar, ula m, iktisadi ili ki ve hizmetlerde büyük de(i iklikler ya anm tr. Yabanc sermayedar grup, Aydn iline szm komisyoncular ve yabanc giri imciler aracl(yla Aydn ilinin en çok gelir getiren zengin iktisadi ürün ve kaynaklarn ihraç etmi lerdir. Bu çal mada sözü edilen konular, inceleme yaptlar ( yerli veya yabanc kaynaklar), makaleler, ar iv belgeleri, sözlü tarih çal malarndan elde edilen veriler kullanlarak incelenmi tir. Anahtar Kelimeler: Tarm, ticaret, sanayi, hayvanclk, iktisadi ili kiler ve düzen, iktisadi de(i im. Abstract: Throughout the history, due to its hinterland around zmir, Aydn and its surrandings has a animated and lively economic life and environment. As a result of Industrial Revolution which took place in Britain in 19. century; zmir, Aydn and its surrandings became a place that European countries spread. While Ottoman Empire was relating to world s economy, in zmir and its hinterland Aydn, there were great changes in agriculture, trade, industry, stockbreeding, economical companies, communication and service areas. Foreign capital group came to Aydn and with foreign entrepreneurs, Aydn became the richest material and source place and they exported Aydn. The subjects in this work, are examined carefully by using the datas (native or foreign datas) from subjects, essays, archive documents and oral historical studies. Key Words: Agriculture, trade, industry, stockbreeding, economic relations and order, economic transformation. Jel: R- Urban, Rural and Regional Economics. zmir, tarihin en zengin uygarlklarn yata(, müsait iklim ve co(rafi artlarn meydana getirdi(i ekonomik geli menin de kayna( olmu tur. Antikça(lardan beri Akdeniz ile Anadolu yu birle tiren kervan yolunun ba langç noktas olan zmir (Kurmu, 1982: 15) Bizansllar tarafndan Cenevizlilerin de deste(iyle 13. yüzyln ikinci yarsnda bir ticaret ve kültür merkezi haline getirilmi tir. Aydno(ullar nn bölgenin kontrolünü Cenevizlilerden almasyla birlikte zmir Liman, Aydno(lu Beyli(i ne ait topraklarda yeti tirilen ürünlerin önemli bir ihraç kaps haline gelmi tir. Gerek Timur un bölgeyi istilas, gerekse Aydno(lu beyli(i ile Osmanllar arasnda bölgede hâkimiyet kurma mücadelesi yüzünden, kesin olarak Osmanl egemenli(ine geçinceye kadar zmir de tam bir siyasi istikrar sa(lanamam ve bu durumda limann ticari bakmdan geli mesine engel olmu tur. Dolaysyla zmir 15 ve 16. yüzyllarda küçük bir kasaba görünümünde kalm tr. Aslnda zmir in bu yüzyllarda ekonomik açdan çok canl olamamasnn di(er nedenleri arasnda ipek ve baharat gibi do(u mallarnn güneyde Halep ve skenderiye limanlar sayesinde Avrupal tüccarlarla bulu mas ve zmir ve hinterland ürünlerinin daha ziyade stanbul un ia esinde kullanlmas saylabilir (Goffman, 1995: 4-5). 16. yüzyln ikici yarsnda stanbul da 1 Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Ara trma Görevlisi, cihan.ozgun@ege.edu.tr 1

19. Yüzy(l(n kinci Yar(s(nda zmir in Ayd(n Sanca.( le Ticari li/kileri tüketilen kuru meyve ve yemi büyük ölçüde zmir den gelmekteydi. stanbul a ait narh defteri kaytlarndan Aydn ve zmir gibi yerlerden gelen kuru meyve ve yemi lerin, kzl, siyah ve razk üzümlerin, lop sarca ve Nazilli incirlerinin, zerdali ve armut kurular, nardenk gibi zmir civar mahsullerinin stanbul pazarlarnda bolca bulundu(u anla lmaktadr (Martal, 1999: 68; Kütüko(lu, 2000: 38). Sözü edilen yüzylda zmir in ekonomik açdan göreli önemi azalm ancak hinterland Aydn Sanca(, canl bir pazar merkezi ve art ürünün ilk toplanma yerlerine sahip olmasndan dolay önemli bir merkez olma konumunu sürdürmü tür. 17. yüzyldan itibaren zmir d ticaretteki yerini yeniden kuvvetlendirmeye ba lam tr. lk ran ipe(inin 1621 ylnda Ermeniler aracl(yla zmir limanna ula mas ve Bursa ipe(i ticaretinin sakz adas alndktan sonra zmir limanna kaymas, limann emniyetli konumu ve zmir de ödenen gümrük resimlerinin daha dü ük olmas bunda etkili olmu tur (Kütüko(lu, 2000: 39; Erkal, 1996: 34; Ülker, 1991: 327). Di(er taraftan Avusturya ile olan sava lar Osmanllarn Anadolu da ki kontrolünü zayflatyor, mparatorluk bu yüzden otorite kaybna u(ruyor ve ayrca Celali isyanlarnn daha iç kesimlerde görülmesi zmir limann daha güvenilir ve uluslar aras ticarette daha aktif bir hale getiriyordu. Artk zmir pek çok lisann konu uldu(u kozmopolitan bir ehir görünümü kazanm t (Atay, 1991: 44). zmir özellikle 17. yüzyldan sonra Avrupal i adamlarnn topland( bir ticaret merkezi haline gelmi ti. 16 yabanc devletin konsoloslu(u faaliyet göstermekteydi. Türk i adamlar lisan ve din farklar yüzünden yabanc i adamlar ile kayna ma imkan bulamyor, yabanclar daha ziyade Rumlarla ve Ermenilerle çal yorlar ve zmir de i imkanlarnn oldu(unu gören pek çok Rum zmir e ü ü üyordu (Gürsoy, 1993 (a): 81-82). 1756 ylnda zmir limanna gelen gemi says 239 iken 1776 da bu say 306 ya yükseldi (Martal, 1999: 72). zmir limannda ki ticari geli im o boyutlara ula t ki, zmir den ihraç edilen mallarn de(eri 1775-1877 yllar arasnda ona katland (Kasaba, 1998: 120). Limana giri çk larn çok yo(un olmasndan dolay zmir gümrü(ü sultann hazinesine çok önemli miktarda girdi sa(lamaktayd. Kervanlarla Aydn dan zmir e getirilerek, limandan gemilerle ta nan bu mallar arasnda ran n ipeklileri, Aydn ve civarndan pamuklular, kök boya, kuru incir, mazn, zahire gibi ticari açdan çokça talep edilen metalar yer almaktayd (Pnar, 2001: 60; Bilim, 2002: 31). 18. yüzyl boyunca ve 19. yüzyln ba na kadar bu genel görünüm rahatlkla izlenebilmekle birlikte, 18. yüzylda geli imin sadece derecesi artarken ticari ürünlerde tür de(i imi olmam ve ayn durum 19. yüzylda da devam etmi ti (Atay, 1994: 44). 19. yüzyln ilk yarsnda zmir in d ticaret yapsn belirleyen iki önemli geli me 1825 de Levant Company nin kendisini da(tmas ve 1838 ngiliz- Osmanl ticaret antla masnn yürürlü(e girmesi oldu. ki yüz yldr ngiliz- Osmanl ticaretinin tekelini elinde tutan Levant Company, çkarlar ngiltere nin yükselen sanayi burjuvazisinin çkarlaryla çeli ince bunlarn basksyla kendisini da(tma karar ald (Tekeli, 1992: 79). Akdeniz ticaretindeki tekel kalkt. Türkiye deki ngiliz tüccarlar rahatlad ve hemen aile irketleri kurmaya ba ladlar. stanbul, Halep ve izmir de böyle pek çok irket kuruldu. 1811 ylnda zmir e yerle en Charlton Whittall tarafndan kurulan Whittall ve ortaklar irketi, Lee ve Barker ailelerinin kurduklar ticaret evleri ile birlikte zmir in ngiltere ile olan ticaretini yürütmeye ba lad. 1840 ylnda zmir de ki ngiliz ticaret evleri faaliyetlerini Rum- Ermeni ve Yahudi komisyoncular aracl(yla yürütüyorlard. Rumlar ve Ermeniler Avrupa sermayesinin Bat Anadolu ya girmesi ve yerle mesi sürecinde önemli bir rol oynadlar. (Frangakis, 1998: 116; Kurmu, 1982: 16-18; Kasaba, 1993: 66). 1838 Ticaret antla masna kadar yabanclarn do(rudan iç ticaret yapmalarnn yasak olu u ngiliz tüccarlarn gerek tarmsal ürünleri krsal alandan toplamakta ve gerekse mamul maddeleri Ege pazarna satabilmekte bölgenin gelenek, görenek, dil ve ticari deneyimlerini bilen Rum ve Ermeni araclar kullanmasna neden olmu tur. 1838 den sonra bu yasak ortadan kalknca ngiliz sermayesi do(rudan aracsz pazara girmeye ba lad (Tekeli, 1992: 79-80). 2

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir Türkiye Henüz zmir- Aydn demiryolu devreye girmemi ken zmir e getirilen ve buradan ihraç edilen e ya veya mallarn miktar 879 bin 380 tonilatoydu ve de(eri 5 milyon liraya varyordu. Gerek yollarn bozuklu(u ve gerekse deve, at vesaire üzerinde ta nan mallarn yollarda bozulmas büyük bir sorundu. Aydn ve civarnda tütün, incir, üzüm, zeytin, pamuk, afyon, dut, keten, bal, palamut, balmumu, tiftik ve yün ile bilcümle hububat ve hayvan deri ve kemi(inden elde edilen ticari ürünler önce Aydn a sonra yine hayvanlarla zmir e yollanmaktayd (Kazgan, 1995: 117). zmir in hinterlandnn verimi üniform (tek biçimli) de(ildi ve ayrca ürünlerin ehre ak de(i ik tarifelere sahipti (Atay, 1991: 44). 19. yüzylda ticaretin kendi iç çat malarn da ta yan olu umun arkasnda ulusal ve etnik farklla malara dayanan kademeli bir örgütlenme oldu(u söylenebilir. Bölgenin d ba(lantlar genellikle yabanc sermaye tarafndan kuruluyordu. Bölge içinde üst düzey araclk i leri Rum ve Ermenilerce denetlenirken Türklere de daha alt kademede ticaret u(ra lar kalyordu (Tekeli, 1992: 80). Bu çerçevede 1849 ylnda zmir de 202 olan ngiliz tüccarlarn says 1855 de 919 a ve 1856 da 1.061 e yükseldi. Hemen hemen tümü ihracat ve ithalatla u(ra an bu ngiliz tüccarlar bütün mallarn ngiltere den getiriyorlar ve kendi ticaret evleri aracl(yla Rum ve Ermeni komisyonculara devrediyorlar ve yine bu komisyoncular aracl(yla da ihraç edecekleri tarmsal ürünleri satn alp ülkelerine gönderiyorlard (Çadrc, 1991: 362-363). zmir, do(al kaynaklar açsndan bir çok zenginli(e sahip olmas, Bat Anadolu nun d a dönük uygun bir liman ve uzak mesafeli kervan yollarn denizle birle tiren co(rafi konumu sayesinde; 19. yüzyl boyunca günden güne geli erek Osmanl mparatorlu(u nun ba lca ticaret limanlarndan biri durumuna gelmi, Avrupa sanayi devriminin yol açt( geli melerinde etkisiyle 19. yüzylda Osmanl mparatorlu(u nda kapitalist dünya düzeniyle hzl bir bütünle me sürecine girmi ti (Martal, 1993: 117). 1839 da 53 milyon frank olan zmir ticareti, 1855 de 120 milyon franka yükselmi ve bundan sonrada hiçbir zaman 100 milyon frankn altna dü memi ti (Kaynak, 2000: 143). 1840-1860 yllar arasnda zmir in ihracatnda kök boya birinci önemde yer tutarken, bu tarihlerden sonra ad geçen ürün Avrupa da sentetik boyalarn geli mesi üzerine hzla önemini kaybetti (Tekeli, 1992: 80). 1850 li yllarda zmir in ihraç mallar arasnda Aydn n dana derisi önemli bir yer tutuyordu (Kolo(lu, 1993: 147). Afyonun da önemli bir ihraç ürünü olmaya ba lamas bu yllarda olmu daha sonra da önemini korumu tu. Palamut tüm yüzyl boyunca ilk dört ihracat maddesi içinde yer alm, bu mallar arasnda arpa ve pamukta her zaman önemli bir paya sahip olmu tu. Yüzyln sonuna do(ru ise ihracatta üzüm, incir ve hal ilk sralar tutmaya ba lam t. 1860 larda d ticaretin yardan fazlas ngiltere nin denetimindeydi. ngiltere yi izleyen iki ülke Fransa ve Avusturya genellikle ortalama % 30 lar düzeyinde bir paya sahiptiler (Tekeli, 1992: 80). Kök boya, kuru üzüm, incir, arpa, zeytinya(, hal ve zmpara da ngiltere; afyon, meyankökü ve yün de Amerika; pamukta spanya; susamda Fransa; deride Avusturya- Macaristan en büyük alc konumundayd. ncir, arpa ve hal da ngiltere, meyankökü ve yünde Amerika hemen hemen tek alc durumundayd (Martal, 1999: 95). zmir ve hinterlandnn sanayi kapitalizmine daha çok ticaret yoluyla eklemlenebilmesi için bölge de haberle me ve ula m kanallarnn yeni teknolojinin olanaklar içinde kurulmas sa(lanm tr. 1840 lar da yerli ve yabanc posta idareleri zmir de çal maya ba lam tr (Tekeli, 1992: 80). zmirli tüccarlarn istekleri üzerine zmir e bir telgraf hatt çekilmesi kararla trlm tr. 1866 da zmir- Menemen telgraf hatt Aydn a kadar uzatlarak zmir in Aydn la ticari i lemlerinin hzlandrlmas ve artrlmasnda yeni bir a ama sa(lanm tr. Yabanc sermayenin Osmanl imparatorlu(unda ula trma yapsnda uyandrd( en büyük geli me demiryolu yapmdr. zmir- Aydn demiryolu hatt 1857 de dö enmeye ba lanm ve 1866 da faaliyete geçmi tir. (Martal, 1999: 56; Tekeli, 1992: 80; Tezel, 1982: 81). 1867 de Marsilyal M. M. Dussaud karde lere zmir liman ve rhtmnn yaplmas imtiyaz verilmi, liman 1875 de çal maya ba lam tr (Kütüko(lu, 1992: 127-128). Tüm bu 3

19. Yüzy(l(n kinci Yar(s(nda zmir in Ayd(n Sanca.( le Ticari li/kileri geli meler zmir ve hinterland Aydn da yabanc sermayenin ak n daha da kolayla tran bir ortam hazrlad. zmir- Aydn demiryolu nun yapmndan sonra ngiliz giri imciler bölgede büyük miktarda toprak satn almaya ba ladlar (Uzuntepe, 2000: 79). Bu da bölge tarmnn kapitalistle tirilmesinde önemli bir rol oynad. 1868 yasasndan sonra yabanclarn toprak satn alp zmir ve çevresinde büyük çiftlik plantasyonlar meydana getirme süreci hzland. Aydn ilinde d Pazar için cashcrop lar üretilmeye ba lanrken ayn zamanda zmir de ki ticaret sermayesi Aydn civarnda büyük miktarda toprak alarak kapitalist i letmeler kurma e(ilimlerini sürdürüyorlard (Tekeli, 1992: 81). ktisadi büyümeyi sa(layan sektör geleneksel ekonomide oldu(u gibi hala tarmd ancak tarm sektöründe itici güç dünya pazarlarna yönelik üretim yaplmasyd (Baskc, 2005: 223). Bölgenin kapitalist dünya pazaryla bütünle mesi sürecinde tarmda ihracata yönelik önemli ürün de(i iklikleri ortaya çkt. Örne(in, zmir limannn 19. yüzyln ba larnda ihracat listelerinin en önemli maddeleri bu(day ve bakliyat, 19. yüzyln ortalarndan sonra yerini üzüm, incir, kök ve nebatlara brakt (Kray, 1998: 28; Peker, 1998: 94). Üretim bölgeleri açsndan bakld(nda 1840 lardan sonra tarmda egemen olan üretim biçimlerinin de(i mesi ve yabanclarn baz ürünlere fazla fiyat vermeleri sonucunda köylü bu(day yerine pamuk, sebze yerine tütün ekmeye ba lad (Gürsoy, 1993: 120; Kasaba, 2005 (b): 77). 19. yüzylda Aydn ve çevresinde ki küçük toraklarda son derece ilkel tarm araçlar kullanlyordu. 1830 larda Aydn ve çevresindeki seyahat notlarnda Arrundell bu ilkel tarm araçlarn hayatnda hiç görmedi(ini söylemekte, iki veya üç tahta kalastan yaplm sa(lam tekerlekleri olan bir çift öküzün çekti(i çift sürme aletini a knlkla anlatmaktayd (Arrundell, 1834: 190-191). Bat Anadolu da Türk toprak sahiplerinin çiftliklerin de ilk makinelerin 1885 ylnda görülmesi ngilizlerin makinele me hareketinin öncüsü oldu(unu kantlar. Eldeki verilerin gösterdi(ine göre tarm makinelerinin büyük ço(unlu(u yabanclarn ve özellikle de ngilizlerin çiftliklerin de kullanlyordu (Kurmu, 1982: 89-91). Tarmn en çok ticarile ti(i ve modern tarmsal tekniklerin di(er bölgelere göre daha fazla yaygnla t( bölgeler içinde 20. yüzyln ba larnda, nüfus ba na dü en vergi yükü sralamasnda Aydn ilinin de dahil oldu(u Aydn vilâyeti, birinci sradayd ve burada orta veya büyük ölçekli tarmsal araziler oldukça yaygnd. Osmanl tarm sektöründeki de(i imin iç unsuru tarmsal politikalar olurken, d unsur Avrupa nn tarmsal ürün talebi idi. 1800 lerden itibaren Avrupa artan nüfusu için ürün talebinde bulunmaya ba lad. 1860 larda ki Amerikan iç sava Osmanl topraklarnda özellikle pamuk ve tütün gibi tarmsal ürünler için geli me imkan sa(lad (Baskc, 2005: 130 131). Pamuk zmir liman kentinin yakn civarnda üretilmekteydi. Kaliteleri farkl olan ve üretildikleri yerlere göre adlandrlan sekiz çe it pamuk vard ve en yüksek kalite pamuk Aydn ve Subatça da (Sobice de) üretilmekteydi (Tozduman, 1992: 76-79). Pamuk üretimi 1862-1863 ten ba layarak 1870 ylna kadar hzla artm t. Özellikle demiryolunun geçti(i ve demiryoluna yakn yerlerde pamuk ekimi daha çok yo(unla m t. Nitekim Aydn dolaylarndan 1862 ylnda 18000 dönüm üzerinde pamuk üretilirken bu alan 1863 de 70.000 dönüme yükselmi ti. Nazilli yaknlarnda bir çiftçi 17.600 dönüm pamuk ekti(ini söyleyerek övünüyor ve Torbal dolaylarnda 1862 ylnda 15.200 dönüm pamuk ekim alannn 1863 te 34.800 dönüme çkt( bildiriliyordu (Uzuntepe, 2000: 66 ve 96). Aydn pamuklar sert ve temiz; Nazilli pamuklar iyi cins ve umumiyetle sarmtrak, Kuyucak pamuklar da temiz ve ipekliydi (Qölen ve Gökbel, 1936: 18). Ayn zamanda Aydn ehrinin bu iyi cins pamuklar özellikle Rusya ve Yunanistan tarafndan büyük ilgi görüyor, hatta Aydn ve Söke den gelen pamuk balyalar Aydn Vilayetinin di(er kaza ve ehirlerden gelen pamuktan daha pahalya satlyordu (Hizmet Gazetesi, 24 Haziran 1891). zmir bölgesinde 1863 te 45.000 balya olan pamuk üretimi 1872 de 72.000 balyaya yükselmi ti. Bu art ta, hükümetin 1864 te pamuk üreticisine kolaylklar sa(layan kararlarnn yannda, ngilizlerin Bat Anadolu da satn aldklar topraklarda pamuk tarmyla u(ra malarnn da rolü oldu. Ancak üretim d pazara ba(l oldu(u 4

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir Türkiye için, 1890 da 40.000 e, yüzyln sonunda da 33.000 balyaya kadar dü tü. zmir in ihracat içinde pamu(un paynn oldukça azalmasnn nedeni önce ngiltere sonra spanya olmak üzere, tek ülkeye olan ba(mll(nn bedeliydi. Bununla birlikte bu olayda, Amerika iç sava ve yeni kurulan fabrikalar sayesinde iç piyasadaki talep art nn payn da unutmamak gerekir (Martal, 1999: 111). 1893-1894 lerde zmir de sat a sunulan pamuk cinsi, Aydn ilinin en önemli ve kaliteli pamu(unun üretildi(i Sobice de üretilen pamuktu. Mesela, Adana pamu(u kantar 185-190 kuru a satlrken, Sobice pamu(u bundan 5-10 kuru pahalya satlyor ve piyasann tercih etti(i en önde gelen pamuk cinsi oluyordu (Güne, 1987: 199-200). Aydn ilinde iktisadi de(i imin bir sonucu olarak çok net görülen ürünlere yönelik co(rafi ihtisasla mann en önemli örneklerinden birini de incir olu turmaktayd. Aydn ilinde incir a(açlar etek ovalarnn yakn ksmlarn yani nispeten alçakta bulunan alüvyal topraklar kaplam t. Aydn demiryolunun iki tarafnda Re adiye- Karapnar, Umurlu- Nazilli istasyonlar arasnda en çok yo(unla t( gözlenen bu incir ürünü dünya piyasalarnda tannm ve yörenin talep edilen belli ba l bir ihraç ürünü olmu tu (Yetkin, 1993: 26). Kymet-i ticarisiyle mahsulû mütearif olan yerler; Aydn, Nazilli, Bozdo(an, Söke, Karacasu, Çine, Karapnar, Erbeyli, Germencik, Selçuk, Ödemi, Bayndr, Ku adas yd Bu kasabalarn mahsulü zmir pazarlarnda en canl mamulata zemin te kil ederdi ve bilhassa Erbeyli mallar ziyadesiyle makbuldü (Mehmet Ziya, 1928: 11-12). zmir e getirilen incirler pazaryerine konur konmaz incir tacirleri tarafndan alnp o gece i letilerek, ehirde bulunan yabanc irketlerin vapurlarna yüklenerek Avrupa ya gönderiliyordu (Akpnar, 1986: 237; Kasaba, 2005 (b): 78). Bu arada Avrupallar pazar alanlarn geni letirken bir yandan da Anadolu nun co(rafi ihtisasla masnn snrn zorluyorlar, be eri üretimin snrlarn geni letmeye çal yorlard. Bu yüzden Girid adasnn arazisi ve co(rafi konumu itibariyle her türlü ürünün yeti tirilebilece(i bir yer oldu(u, Girid de pek çok eyin yeti tirilemedi(i ama çe itli ürünlerin yeti tirilmek istendi(i Osmanl Devleti ne bildirilmi ti. Bu yüzden özellikle çekirdeksiz üzüm ile me hur incirin Girid de yeti tirilebilece(i söyleniyordu. Üzüm asmas çubu(unun zmir e ba(l Karaburun kasabasndan 6000 çubuk kadar, incir çubu(unun ise Aydn a ba(l Nazilli kasabasndan 2000 çubuk kadar gönderilmesi isteniyordu (Ba bakanlk Osmanl Ar ivi, A. MKT. MHM. 257/ 99, 28 N 1279). Aydn vilayetinde miktar ve eder olarak en fazla öneme sahip meyveler arasnda özellikle iri taneli krmz ve kara üzüm ve sultaniye ba ta gelmekteydi. Bu dönemde, zmir in ard bölgesinde yer alan Tire, Aydn, Milas ta ylda 300.000 kantar küçük taneli kuru üzüm üretilmekteydi. Ürünün yars Fransa, Yunanistan, Rusya ve Tiryeste ye ihraç edilmekte, kalan yars ülke içinde tüketilmekteydi. Aydn da yeti tirilen kuru üzümün kantar 50 55 kuru tu. Buna paketleme ve zmir e gemiye teslimat fiyatlar da dahildi (Scherzer, 2001: 71-73). 19. yüzyl boyunca Bat Anadolu bölgesinin en ba ta gelen tarm ürünlerinden biri olan kuru üzümün toplam ihracat içindeki pay; kuraklk, salgn hastalk gibi etkenlerin yan sra dünya piyasalarnda ki dalgalanmalara, d olaylara göre azalma ve yükselme e(ilimi gösteriyordu. Bu nedenle ürünün çok bol oldu(u baz yllar da talebin azalmas, fiyatlarn oldukça dü mesi sonucu, üretici ço(u kez masraflarn kar layamayp zarara u(rayarak arac ve tefecilerin eline dü mesi gibi durumlar ortaya çkabiliyordu. Örne(in, ihracatta önemli bir pay olan kuru üzüm, Franszlarn piyasadaki varl( veya yoklu(una göre fiyatlandrlyorlard. Söz gelimi 1881/1882 yllarnda filoksera hastal(nn Fransz ba(larn tahrip etmesiyle Bat Anadolu bölgesinde yeti tirilen üzümler Avrupa piyasalarnda de(erini korumu ken, ertesi yl Fransz ba(cl( filoksera etkisinden kurtulunca, Bat Anadolu bölgesinde yeti tirilen üzümlerin fiyatlar %23 dü mü tü (Martal, 1993 (b): 16; Shaw, 1983: 285). Ayrca Bat Anadolu da bulunan ba(lar filoksera tahribine u(radklar zaman üzüm haslat hayli azalm ve hatta iç ihtiyaçlar giderecek duruma dü tü(ü zaman da üzüm ihracnn durdurulmamasna büyük önem verilmi ti. Bundan yakla k bir on yl sonra Alman ba(clk irketi Müller-Suppa, 5

19. Yüzy(l(n kinci Yar(s(nda zmir in Ayd(n Sanca.( le Ticari li/kileri Almanya dan asma fidanlar getirmi, ba(larn büyük bir ksmna bunlar dikmi ti. Almanya dan getirilen bu fidanlar hastalkl çkm ve hastalk ksa zamanda yaylarak di(er bütün ba(lar da sarsm t. Ba(lara gelen bu hastalk yüzünden 1894 ylnda üzüm dikimi son bulmu ve hastal(n daha fazla yaylmasn önlemek için ba(lar sökülmeye ba lanm t. Ba(cl(n tamamen mahvolmas, hükümetin acele ald( bir kararla önlendi. Osmanl hükümeti bu hastal(n tahrip etti(i her dönüm ba( için on lira tazminat ödeyece(ini ve on yl süreyle ba(clktan alnan her türlü verginin kaldrld(n açklad. Bu karar sayesinde ba(clk tekrar canlanabildi (Gürsoy, 1993: 121-122). Tabi, bu srada sadece Aydn ilinin de içinde bulundu(u Aydn Vilayeti nde 1.174.000 kantara yakla an üzüm rekoltesi 800.000 kantara kadar dü mü, 5,5 ten 7.5 kuru a kadar satlan mallar 60 paraya satlm ve bu iktisadi felaket ba(clar acnacak bir hale getirerek büyük zora sokmu tu (Meclis-i Mebusan: Levayih ve Tekalif-i Kanuniye ve Encümen Mazbatas, 1325-1326: 251). 1887 ylnda Yunanistan da ki üzüm rekoltesinin kuraklk yüzünden son derece dü ük olmas nedeniyle Bat Anadolu da ihracata dönük üzüm yeti tirmenin büyük bir hzla geli ti(i görüldü. 1887 de Fransa ve talya arasndaki ticaret anla masnn yürürlükten kalkmasyla da Fransa nn ithal olanaklar büyük ölçüde kstlanm oldu. Böylece Türkiye kuru üzüm piyasasnda hiç olmazsa bir süre için rakipsiz kalm oldu. Osmanl Hükümeti ba(cl( aktif olarak destekleme karar ald. Üzüm ihracatndan %1 oranndaki de(ere göre vergiyi kaldrd( gibi ihracat de(erinin %8 i kadar bir prim vermeyi vaad etti. ngilizlerin büyük bir hzla ba( satn almaya ve Avrupai üretim biçimleri uygulamaya ba ladklar görüldü. 1893 de Aydn vilayetindeki ba(larn büyük ço(unlu(unun ngilizlerin eline geçmi oldu(u bildirildi (Gürsoy, 1993: 121). Fransa da ba(larn kötü olmas devam ediyor, bu yüzden Bordo arab yapabilmek için zmir e gelen iki Fransz 100 bin kantar ya üzümü alp, suyunu skp, içine ispirto katarak Fransa ya götürüyordu ki, kuru üzüm ihraç etme sknts ya ayan zmir deki tüccarlar için bu durum memnuniyet verici idi. 19. yüzyln sonlarna ait gazetelerde baz iklim olaylarndan ba(larn büyük zarar gördü(ü yazlm t. Bunlar üzümlerin olu maya ba lad( dönemde ya(an dolu veya iddetli esen borann ba(lara zarar verece(i ve ürün rekoltesinde dü meye sebep olaca( yönündeydi. Bunlarda gösteriyordu ki bu çevrede ba(clk hala önemli ürünler arasnda yer almaktayd. Ayn dönemde rzak üzümün yeti tirildi(i belirtilmektedir ki, zaten 19. yüzylda Osmanl mparatorlu(u nda ba(clkta genel bir geli me olmu tu (Tekin, 1997: 127 ve 138). Osmanl Devleti bu yüzden üzüm mahsulünün temini ve fiyatnn muhafaza edilmesi için bir takm tedbirler alarak ürünün ihracnda kolaylklar sa(lam t. Ba(cl(n bölgede geli ebilmesi için yerli araplarn ihracatndan alnan % 15 lik ihracat resmi kaldrlm, aslnda % 10 alnmas gereken müskirat resmini % 7.5 orannda almaya ba lam, böylece Osmanl Devleti müskirat resmini dü ürerek üzüm mahsulü ve mahsulden elde edilen yan ürünlerin mesela rak ve araplarn ihracatna da kolaylklar getirmi ti. Bununla birlikte Arazi Kanunnamesinin 25. Maddesinde yer alan Memurun izni alnmadkça arazinin ekimi, ba( ve bahçe ihdasnn yaplmamas ve iznin art oldu(una yönelik maddeye de dayanarak; bila ruhsat ba( ihdasna meydan verilmeyerek ba(cl(n belirli bir merkezi denetim altnda tutulmasna önem verilmi ti (Ba bakanlk Osmanl Ar ivi, MV., 129/ 12, 5 C 1327). Ticarete konu olan önemli bir di(er tarm ürünü ise zeytindi. Aydn ve çevresinde zeytin yeti tirilmesine tarihi tespit edilemeyecek kadar evvel ba lanlm t. Gerçekten daha o zamanlarda bile yemeklik ve ya(lk zeytinler beslenmede önemi haiz olduktan ba ka zeytinden elde edilen ya( aydnlatmada ve Rum ate i gibi baz yakc silahlarn hazrlanmasnda da kullanlmaktayd. (Hüseyin Avni, 1943: 11). Bunun yannda küspesi gübre ve yakt olarak kullanlmakta, kerestesi mobilyaclkta de(er ta makta, s(r yeni olarak yapraklarndan istifade edilmekteydi (Göney, 1982: 508-509). 19. yüzylda vilayetin en verimli ve kazançl ürünü olan ve bölgenin özellikle iç kesimlerinde Aydn da yo(un olarak üretilen bu ürün yine en iyi ürünü Aydn da vermekteydi (Scherzer, 2001: 69-70). Aydn Güzelhisar nda, 19. yüzyln ortalarnda 6

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir Türkiye 11.477 kyye zeytinya( üretilmi ti, ve ya(n bir kyyesi kalitesine göre de(i me göstermekte 3,5 4 kuru tan alc bulunmakta oldu(u görülmekteydi (Tozduman, 1992: 78). 1873 1890 yllar arasnda zmir in ba lca ürünlerinin ihracat de(erleri ve zmir in toplam ihracat içindeki paylarna bakt(mzda; zeytinya(nn yllarna göre azalp artmasn, A. Martal n da ifade etti(i gibi kuraklk, salgn hastalk veya dünya piyasasndaki dalgalanmalara ba(lamak do(ru bir tespittir (Martal, 1993 (b): 16). Ayn zamanda zeytin mahsulü bir yl az bir yl fazla olmak üzere her yl de(i ik miktarlarda alnd(ndan, zeytin ve zeytinya( üretim miktar da yldan yla de(i mekteydi. Bu bakmdan zeytinya( ihracat, mahsulün durumuna göre, Osmanl yönetimince ayarlanyordu ve hükümetin iznine ba(lyd (Gürsoy, 1993: 63). 20. yüzyl ba larnda Aydn sanca(nda üç buçuk milyon sap zeytin a(ac bulunmakta ve sözü geçen miktar a(açtan hasl olan zeytin tanelerinden 17 milyon kyye ya( ortaya çkyordu (Cevat Sami- Hüseyin Hüsnü, 2000: 27). Aydn ve çevresinin yüksek alüvyal topraklarnda yeti tirilen ve ticari hayatta önemli bir yeri bulunan bir di(er ürün ise az verimli ve dü ük kalitede olan tütündü. Bu faktöre ra(men, 19. yüzyln ortalarnda, Aydn Güzelhisar nda, esnaf ve tüccarlar arasnda 29 duhanc (tütüncü) ve 19 duhan kycsnn bulunmas (Tozduman, 1992: 53) ehirde tütün ekiminin var oldu(unun ve ürünün üretiminde ve i lenmesinde uzmanla maya gidilecek kadar önemli bir ticari ürün oldu(unu göstermekteydi. Ancak Aydn n baz kazalarnda tütün ziraatnn yapmna çok geç ba lanm t. Mesela, Çine kazasnda takriben 30 yldan beri devam ede gelmekte olan tütün ziraatnn son yllarda ehemmiyetli bir istihsal maddesi olmaya ba lad(n, 1936 da Aydn li Tarihi adl eserde Asaf Gökbel ve Hikmet Qölen bildiriyorlar. Nitekim, Çine de tütün ziraat ancak 20. yüzyl ba larnda yaplmaya ba lanm t (Gökbel- Qölen, 1936: 261). Bölgenin baz yerlerinde çok önceden ba layan tütün ekimine de çok az bir yer ayrlm tr. Mesela Karacasu da, 19. yüzyln ortalarnda, ba(, incir, üzüm, palamut, zeytine ayrlan dönüm miktarlarn çok altnda kalm olan duhan (tütün) tarlas sadece 8 dönümlük bir paya sahipti (Ba aran, 2000: 75). Bölge de tütün üretiminin geli imi Amerikan iç sava nn ba lamas ile paralel olmu ve 19. yüzylda Kasaba ve Aydn Demiryolu çevresinde üretim hzla artm t. zmir ve çevresinde Söke ve Selçuk ta birinci derecede kalite ürün yeti tiriliyordu. 1889 ylnda Reji tüm Aydn vilayetinde üretilen yakla k 2.000.000 kg. tütünün 1.100.000 kg. n üreticiden almak suretiyle, kurulu undan 1 yl sonra 1884 ylnda zmir de kurdu(u tütün fabrikasnda i liyordu (Gökdemir, 1993: 328). Reji yönetimi tekel olmann bütün özelliklerini yanstan bir faaliyetle ekim alanlarn snrlad ve tütün üretimini kendisinin verece(i bir izin belgesine ba(lad (Çavdar, 1981: 44). Reji tütün kaçakçl(n önlemek amacyla maa lar kendisi tarafndan ödenmek suretiyle her yl artan sayda kolcu istihdam ediyordu. Reji de çal an kolcu says 1887 de 3600 1890 da 4600, 1895 te 5900 ve 1897 de de 6700 ki iye ula m t. Yalnz zmir ve çevresinde 26 s kolcu ba olmak üzere 450 ki i çal maktayd. Osmanl Devleti Reji de çal acak adamlarn emin ve güvenilir ki ilerden seçilmesini ve Müslümanlardan memur alnmasn irkete önermesine ra(men Reji zmir de, i lerinde Romanya ve Baserabya dan gelen Yahudileri kullanyor, bu durum halkn tepkisini çekerek 1884 ylnda zmir Reji dare Binas dinamitleniyordu (Gökdemir, 1993: 330). Reji nin kolcu adyla anlan bu örgütü, köy köy, kasaba kasaba dola r, evlere, i yerlerine basknlar yapar, kaçak tütün arard. Öyleki, Bozdo(an da Reji nin kat tutumu gazetelere yansyan ikayetlere sebep olmu tu. Reji kolcularnn basknlarndan Aydn Vilayeti ahalisinin ço(unlukla rahatsz oldu(u gerek çat malarn yo(unlu(u gerekse türkülere yansmasndan da anla lmaktayd (Sürgevil, 1999: 22). Aslnda kolcularn bu tür tutumlar ba tan a a( ya silahla donatlmalarnn bir sonucuydu. Mesela 19. yüzyln sonlarnda, Ku adas ve Söke Reji Muhafaza Memurlu(una atanan, Uzun Anderya adndaki bir sabkalyd (Dönmez, 1982: 166). Ekim alanlarn kendi belirleyen Reji nin, Ayasulu( da tütün üreticilerinin ürünlerini shhate zararl oldu(u gerekçesiyle almamas, tütünün ambarda çürümesine sebep olmu tu. Dönemin Hizmet Gazetesi bu tür suiistimaller devam 7

19. Yüzy(l(n kinci Yar(s(nda zmir in Ayd(n Sanca.( le Ticari li/kileri ederse tütün yeti tirmenin imkanszla aca(na dikkat çekiyor adeta tütün üreticilerinin bu u(ra larndan vazgeçebilece(i sinyallerini veriyordu (Güne, 1987: 106). Sözünü etmemiz gereken önemli bir di(er ürün ise boyamaclkta kullanlan palamut idi. Me e palamudu (bir tür me enin kozala() içerdi(i tanen nedeniyle de(erliydi ve deri yapmnda kullanlyordu. Genel olarak palamut; U ak, Borlu, Demirci, Gördes, Adana, Nazilli, Burdur, Balat, Söke civarnda yeti mekte; ylda 30.000 ton palamut, 4.800.000 Avusturya Florini kar l(nda ngiltere, talya, Avusturya ya satlmaktayd. Palamut, yeti tirildi(i yerde istiflenmeden ve ham bir ekilde okkas 50 60 paraya satlmakta; ksmen develerle, ksmen de trenle zmir e getirilen ürün zmir de istiflendikten sonra gemilere yüklenmekteydi (Scherzer, 2001: 66). Aydn ve civarndaki palamut ürünün, çevre yörelerin Palamut fiyatlarndan yüksek oldu(unu da açkça görüyoruz. Haziran ay içinde, ayn hafta içinde 1895 ylnda Tavas tan gelen palamudun kantar fiyat 82,5 kuru iken, U ak, Ayvalk gibi yerlerin palamudunun kantar fiyat, 60 70 kuru tu. Eylül aynda mahsulün fazlala aca( spekülasyonlarnn yaplmaya ba lan, ürünün miktarnn artmasna ve fiyatnn azalmasna yol açm, palamut un kantar fiyatlar dü mü 48 50 kuru arasnda seyretmeye ba lam ise de Nazilli nin palamudunun kantar fiyat 70 kuru lara kadar satlm, piyasada dikkate de(er bir alm olmu tu. Burada önemle belirtmeliyiz ki bu fiyatlara kordon ve istasyon masraflar dahil de(ildi (Akpnar, 1986: 266-269). Bölge ekonomisinde önemli bir yer i gal eden palamudun, 20. yüzyln ba larnda Manisa ve ilçeleri ile Nazilli ve Aydn havalisinde yaygn olarak yeti tirilmesine devam edilmekte, palamuttan sa(lanan senevî haslat 900.000 liray bulmaktayd (Cevat Sami- Hüseyin Hüsnü, 2000: 26; Tekin, 1997: 121). Bölgede yabanc ticari sermayenin güdümüne girdi(inin bir kant olarak palamut her geçen dönem düzenli, ciddi bir sekteye u(ramadan, bir ihracat bile imi arz etmekteydi. Aydn da çok eski yllardan beri üretilen ve ihraç edilen maddelerden biriside meyan kökü ve meyan balyd. Türkiye de meyan kökü orta Anadolu istisna hemen her yerde az çok miktarda bulunmaktayd. Üretim ve kalite bakmndan bilhassa Bat Anadolu da önemli bir yer tutuyordu. Aydn ehri ise Türkiye de ki üretimin büyük bir bölümünü kar lyordu (Tekin, 1997: 119). Aydn ve Nazilli ovalarnda oldukça geni yer kaplayan piyan (veya meyan) özellikle buralarda yabani olarak bol miktarda bulunmaktayd. Genel olarak sonbahar sonlar ve k n ya(mur uzunluklarna göre tasnif edilmekte, her iki ucundan ba(lanarak bezle paketlenmekte ve ihracat için zmir e gönderilmekteydi (Scherzer, 2001: 81-82). Tarlalarda zararl madde kabul edilen ve toplanp atlan meyan kökünden meyanbal elde etmek için kurulan irketlerden ilki ngilizlere ait Mac Andrews ve Forbes irketiydi. Bira, ekerleme ve tütün imalat sanayiinde kullanlan meyan balnn Avrupa da bilhassa ngiltere de geni bir pazar vard. Köylülerin atmak istedikleri bu köklerin fabrika toplayclar tarafndan satn alnmas, bulunmas son derece kolay bir hammadde imkan sa(lam t. Ayn zamanda tarlalarda köylüler tarafndan toplanan meyan kökleri ayn yerde ykanp topraklar ve yabanc maddeleri temizleniyor, balyalar halinde fabrikalara sevk ediliyordu. Fabrikalarda buhar gücüyle çal an makinelerde bu kökler meyan bal haline getiriliyor, kurutuluyor ve plakalar halinde ihraç edilmek zere zmir e gönderiliyordu. 1881 ylnda Amerikan hükümeti, Amerika daki meyan bal imalâtçlarn korumak için meyan balndan alnan gümrük vergisini kilo ba na 20 sente yükseltti. Meyan kökünden ise gümrük alnmyordu. Bundan sekiz yl kadar sonra da Osmanl hükümeti meyan bal ihracndan vergiyi tamamen kaldrd. Bu durumu frsat bilen Forbes firmas faaliyetini geni leterek Aydn da yeni bir fabrika daha açt. Eldeki belgelere göre 1879 ylnda 12000 kadar köylü irket hesabna sürekli olarak meyan kökü toplamakta, balyalamakta ve Forbes fabrikalarna sevk etmekteydi (Gürsoy, 1993: 65). Nitekim buna ba(l olarak, meyanbal üretimi, ihracat ve sözünü etti(imiz i leme tesisleriyle beraber artt. 1882 de Aydn, Nazilli, Sarayköy, ve Söke de birer tane olmak üzere be adet meyan kökü i leme tesisi vard (Baskc, 2005: 131). Nazilli de ürünün rekoltesinde hemen hemen düzenli bir art seyri göstermekteydi. 8

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir Türkiye Örne(in; Nazilli ve çevresinde senelik meyanbal üretimi 1897 de 8.000 kantar, 1907 de 1,5 milyon kilo, 1924 de 3 milyon kilo, 1926 da 4 milyon kilo idi (Tekin, 1997: 120). 1925-1926 da Aydn da 9.000.000 kilo meyan kökü istihsal edilmekte, 900.000 kilosu ihraç edilmekteydi (Çelik, 1996: 62). Aydn ilinde iktisadi açdan talebi artan ürüne dönü en ve dolaysyla ekiminin yaygnla t( önemli bir ürün de afyon idi. 19. yüzyldan önce afyon Anadolu da yalnzca tbbi nedenlerle üretilip ve yerel olarak tüketilirdi. Ha ha ekimine ayrlan tarlalar Bat Anadolu da hzla geni ledi. Aydn da 1836 da ki hasat miktar 330.000 ton civarndayd (Kasaba, 1993: 77). zmir ve çevresinde yeti en afyon, hem Msr da hem de Çin de yeti en afyondan çok daha kaliteliydi, bu yüzden de çok daha pahalyd. Özelikle Tanzimat tan sonra Fransz ve ngiliz tüccarlar tarafndan büyük bir alm payna eri en afyon Aydn dan zmir e geleneksel ta ma biçimiyle ula r buradaki depolara y(larak Amerikallarn ba n çekti(i büyük bir tüccar gurubu tarafndan Çin e ta narak orada satlrd (Pnar, 2001: 174). 1838 sonras, inhisarlarn kalkp, serbest ticaretin uygulanmaya ba lamasyla, üzerinden yed-i vahid kaldrlan afyonun fiyatnn artmas ile ekim yaplan sahalar da geni ledi. Fakat hemen ayn zamanda Çin ile ngiltere arasnda ba layan afyon harbi ngilizlerin bu ülkeye yaptklar ihracat durdu(undan Osmanllarn afyon mahsulüne ra(bet azalm, olu abilecek zararlar önlemek için üreticinin elinde kalan mahsul devlet tarafndan satn alnm t. Sava n bitmesinden ve artlarn normale dönmesinden sonra afyon ticaretinde art ba layarak, özellikle 1861 den sonra ihracat büyük rakamlara ula m t (Kütüko(lu, 1992: 96). Afyonun yeti tirildi(i mahallerin daha çok Küçük Menderes Havzas nda yo(unla t( görülmekte, Saruhan Sanca( ndan alnan mahsul, Aydn Sanca( ndakinden en az 20 kat fazlayd. Vilayete epeyce kâr temin eden bu ürün, yabanc memleketlere keresteden yaplm ve teneke ile ortalama elli iki ila altm kyyelik sandklar içinde, en çok Amerika ve ngiltere ye gitmeye 20. yüzyl ba larnda da devam etmi, bunu Fransa, Avusturya-Macaristan, Almanya, talya ve daha ba ka yerler izlemi ti (Cevad Sami- Hüseyin Hüsnü, 2000: 25, 214 ve 215). zmir ile Aydn arasnda cereyan eden ilk a amadaki en geni üretim ve tüketim ili kisinde toptan ticaret ön plandayd. zmir de üretilerek veya yurtd ndan zmir e gelerek ardndan Aydn ilinin önemli ticaret merkezlerine mahsul veya mamullerin ula trlmasnda toptanc tüccarlar rol oynamaktayd. zmir aracl(yla Avrupa dan ithal edilen mallar Büyük Menderes vadisi boyunca uzanan ana kervan yolu üzerinde çok elveri li konuma sahip olan Aydn-Nazilli ve Denizli ye gönderilir ve oradan da civar köylere da(tlrd (Kurmu, 1982: 53). zmir den getirilen mal havzann ticari merkezlerine önce hana getirilirdi. Buraya getirilen mal o merkezin perakendeci tüccarna satlrd. Nitekim Arundell in Halk Kervansaray olarak nitelendirdi(i; mobilyasz, ayn odann içinde, pek çok yolcunun misafir edildi(i tek gözlü barnaklar olan hanlar (Arrundell, 1834: 194-195) bölgede sadece kervan ula mnn duraklama veya ba(lant kurma yerleri de(il bu haliyle de bir mübadele yeriydi. Mesela köylü önceden kendisinden sipari edilen incirini, palamudunu e e(iyle, katryla hana götürür ve bu i in ticaretiyle u(ra anlar han dan bu ürünleri be(enirse alr götürürdü. Bu mallar alanlar (perakendeci tüccarlar) aslnda bulunduklar merkez veya yerle im yerinin belli çar larnda toplanm esnaflard. Her ne kadar zmir den bölgeye gelen mallarn istatistikî bir dökümünü bilemesek de H. 1313 yl Aydn vilayeti salnamesinden, bölgeye ithal edilen ürünler hakknda bilgi sahibi olabiliyoruz. Mesela Nazilli ve Karacasu nun basma ve amerikan bezi ile akme e ve eker ve de kahve ithalat ba ta geliyordu (Aydn Vilayeti Salnamesi, H. 1313: 311 ve 317). Ayn ekilde Çine de de kahve ve pirinç önemli ithal ürünleriydi (Aydn Vilayeti Salnamesi, 1313: 302). Aydn da ziraatn yapmndan kullanlmak üzere Avrupa ve Amerika dan yeni icat edilmi ziraat aletleri ithali de önemle belirtilmelidir (Aydn Vilayeti Salnamesi, H. 1313: 286). Nazilli de ayrca çay, mensucat, demir, hrdavat, cam, krtasiye, kösele, tbbi malzeme, ilaç ve ziraat aletleri ithal ediyordu (Tekin, 1997: 145). 9

19. Yüzy(l(n kinci Yar(s(nda zmir in Ayd(n Sanca.( le Ticari li/kileri Bölge ekonomi hayatnn adeta lokomotifi i levini gören çar lara, köylüler de topraktan veya hayvandan çkardklar mahsülleri satmak için e eklerle veya di(er hayvanlarla gelirlerdi. Köylüler ambara benzeyen büyük ma(azalarn önünde dururlar yüklerini bu dükkâna bo altrlard. Dükkân sahibi ya Yahudi idi veya Rum du. Köylüler mallarn çar esnafna de(il bu ma(aza sahiplerine satyorlard. Bu komisyoncu ma(aza sahipleri çar da ki esnafa bu gelen ürünleri satard. Hem ayn ma(aza sahipleri Aydn n bütün ürünlerini zmir e gönderiyorlard. Bölge de inceledi(imiz dönemde (19. yüzyln ikinci yars) arasnda bu tür dükkân sahiplerinden biri Aydn da, Yahudi Sabuncu Levi idi. Bir ba ka dükkân sahibi Nazilli de, bugün Nazilli Belediye binasnn kar snda, Ali Molla han arkasndaki ma(azann sahibi Abbas d. Sinekçiler köyünde 2004 ylnda görü tü(ümüz Mustafa Kundakç nn babas da Cumhuriyet öncesi dönemde de topra(ndan ald( mahsulü, Abbas n ma(azasna y(ard. Buras ne aranlrsa bulunan bir bakkal dükkân gibiydi. Açkça görülmekteydi ki; Aydn ili yerli nüfusu yava yava ve istemeden giydirilen sömürü elbisesinin içinde adeta cendereye sk trlm t. Ancak yerli nüfusun bu derece iktisadi hayatta geri kalmasnn nedeni sadece bu de(il ayn zamanda, dinsel nedenler, tarihi miras ve temelinde ümmetçi anlay n yatt( iktisadi al kanlklaryd. Ksacas Aydn li, kazanma ve birikimini artrma hrsyla yanp tutu an ferdiyetçi bat komprador burjuvazisi ile eline geçenle yetinen, de(i en dünya ekonomisinin mant(n henüz içselle tirememi yerli nüfus arasndaki ili kilere sahne oluyordu. Aydn da ma(aza sahibi me hur Sabuncu Levi nin dükkânnn içi bu(day, arpa, pamuk, ceviz, ya(, yo(urt doluydu. Bu ma(aza sahibi tüccar mallar de(il, köylüleri satn alm t. Köylü bu tüccarla senet imzalam t. Tüm ürünlerini buna verecekti. Köylülerin okuma ve yazmalar olmad( için mühür ve parmak basarlard. Bunun ma(azas yol ba nda bir örümcek a( gibiydi. Bölge de görülen ma(azalar veya eskiden ma(azann bulundu(u ama imdi farkl dükkan ve i letmelerin yerini ald( bu yerlerin ya çar içinde veya o yerle im yerinin ticari ula m noktalar üzerinde bulunu u köylülerin mallarn buraya mknats gibi çekiminde seçilmi iyi birer yer olduklar izlenimini verir. Bölge de var olan en azndan inceleme imkan bulabildi(imiz- ma(azalarn bulunduklar bu yerlerin özellikle güne görmeyen kuzeye bakan yönlerde kurulmalar da, ma(azaya gerek zmir veya di(er bölge ticari merkezlerince gelenlerin mallarnn dükkan içinde bozulmasnn önüne geçmek fikrinin bir uygulamas olabilir. Sabuncu Levi köylüye yüksek faizli borç verir, borcunu ödemeyen köylünün malna el koyard. Köylü bir bakma önceden maln satm gibiydi. Aydn çevresinde köyleri ehre ba(layan ne kadar yol varsa hepsinin çar ba na rastlayan noktalarnda böyle ambar-ma(aza-dükkanlar vard (Alsan, 2002: 34). Aslnda bu zümre tüccar- bankac faaliyetindeydi. Kredi verirken aldklar yüksek faiz, ürünü dü ük fiyatla önceden kapatmalar, köylülere uzun süreli borç yüklemeleri genellikle bu yeni güç ili kilerinin yerel nüfus üzerindeki olumsuz etkilerinin birer örne(iydi. Bununla birlikte, bu ili kinin bir di(er yan vard. Tüccarlarla köylüler arsnda do(rudan ili ki kurulmas, do(ru ko ullarda köylülerin talebin yüksek oldu(u ürünleri ekerek kar sa(layabilecekleri anlamna geliyordu. Üretimi do(rudan örgütleme yolu olmayan tüccarlar belirli ürünlerin düzenli teminini güvenceye almak için yüksek fiyatlar krsal kesime de yanstmak zorundaydlar. Dönemin kaytlarnda yerel pazarlardaki ürünlerin gitgide artan çe itlili(i ayrntlaryla görülebilir (Kasaba, 2005 (a): 29). Köylünün mahsulü ehre naklolup, burada komisyoncu tüccarlarn ma(azalarna istiflendikten sonra zmir e veya yabanc memleketlere kendi hesaplarna satarlard ki, bu mahsulden aslan payn alanlar bu Aydn ve çevresinde ki ma(aza sahibi komisyoncu tüccarlard; zahire tüccar Miltiyadiler, Bohor lard (Alsan, 2002: 133). hracatç bir tüccar, komisyoncudan mal almak istedi(i takdirde ma(azadaki mallarn kalitesi i ine gelsin gelmesin ma(azadaki tüm mal almak zorundayd; komisyoncunun ma(azasndaki bütün mevcudu almaya mecburdu (Yetkin, 1993: 32). Tarm ürünlerinin zmir e sevkinden sonra da bir ba ka ticari hareket tarz vard. Tarm ürünlerinin sat, genellikle bir numuneye göre yaplrd. Bu her yerde ve 10

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir Türkiye her ürün için geçerli bir yöntemdi. Bu yönteme göre bir ihracatç olan alc, numuneyi iyice görüp, inceledikten sonra, satmak istedi(i tipe uygun olan ürünü almak ihtiyacndayd. Ma(azalara gelen Türk köylülerinin mallarn ma(aza sahibi önce muayene eder, hemen oyuna ba lar sat larn kötülü(ünden ikâyet edip tüccarn omuzlarna çöken masrafn a(rl(ndan bahsederlerdi. Zavall Türk köylüleri buna kanar pazarlk ba lard. De(erin iyice altnda fiyat veren ma(aza sahibi ald( tepkiye göre fiyat azar azar yükseltirdi. Üstelik köylülerin mallarn tartarken de eksik söylerdi (Sotiriyu, 1994: 34). Ancak incir sat larnda bu yöntem hiç i lemez; ihracatç alc önce çuvaln a(zndan on, on be santim a a(sndaki incirleri görerek vizita suretiyle- almda bulunurdu. ncirlerin tümünü görmek ansna ve hakkna sahip de(ildi. Vizita usulüne göre zmir yemi çar snda incirler numune üzerine de(il, çuvalda muayene edilerek satlrd. Bir komisyoncu ma(azasndan mal satn alacak ise alc ve simsar ile beraber ma(azaya gider, çuvallar muayene ederdi. Buna mal vizita etmek denirdi. Vizita da simsar veya yardmcs muayene edece(i çuvaln a(zn açtktan sonra ellerini 15 20 cm. derinli(e sokar ve kuca(na çekmek suretiyle çuval keser di. Alc ve satc pazarl(n bu kesim üzerine yapard (Yetkin, 1993: 32). ktisadi düzen hzla de(i mi, üretim üzerindeki kontrol ve egemenlik devlet elinden yabanc ve aznlk sermayedarlarna ve onlarn araclar tefecilere geçmi ti. Osmanl iktisat düzeni içinde madenler devletin mal sayld(ndan onu i letme ve yönetimi de devlete aitti. 19. yüzyln ba larnda do(rudan do(ruya görevlendirilen maden emin ve nazrlarnca ocaklar i letiliyordu. Belirli sürelerle kesime verilen ocaklar da vard. Yüzyln ilerleyen yllarnda geli en teknoloji ve de(i en iktisadi düzene ko ut olarak, yetenekli, bilgili usta ve i çi bulma oldukça güçle mi ti. Ça(da üretim tekniklerinin uygulanamamas büyük bir eksiklik halini alm t. Ço(u i letme zarardan kurtulamyordu (Çadrc, 1991: 9). 19. yüzyln ikinci yarsnda Osmanl maden yasalarnda önemli de(i iklikler yaplm t. Krm Sava ndan sonra özellikle yabanc spekülatörler madenlerde içinde olmak üzere çe itli alanlarda mtiyaz Ferman almaya çal m lard. Bunda ço(u kez asl amaç, o alanlar i letmek de(il ba kalarna devrederek önemli kârlar elde etmekti (Avco(lu, 1971: 108-109). Krm Sava nn ertesinde Osmanl kömür, bakr, demir ve gümü, krom, zmpara ya da boraks gibi öteki çe itli maden yataklar Avrupal yatrmclarn öylesine hayranl(n toplad ki; Babâli 1861 de bir kanun çkarmak zorunda kald ve ayrcalklarn süresini en fazla on ylla saptayp, ayrcalk sahiplerine de, kesintisiz kazançlarnn dörtte birini devlete vermekle yükümlü kld (Dumont, 2002: 106). 18 Kasm 1868 tarihli Maden Nizamnamesi nin 20. maddesi ile, 1867 de çkarlan yabanclarn emlak edinmelerine dair olan kanunu kabul eden tebaya, Osmanl kanunlarna uymak artyla, maden çkarma izni veriliyordu. Maden Nizamnamesinden sonra ise, yabanclara ço(u Ege bölgesinde olmak üzere krom, kükürt, kömür ve zmpara ta gibi madenleri çkartmak için imtiyazlar verilmi ti (Uzuntepe, 2000: 101). Fransa da 1810 ylnda çkarlan madencilik yasas örnek alnarak (Shaw, 1983: 137) 1869 da çkarlan maden yasasyla yabanclar, maden arama ve çkarma konusunda Osmanl vatanda laryla ayn haklara sahip oldular. Madeni bulana 49 veya 99 yl süreli imtiyaz ferman veriliyordu. mtiyaz alan, imtiyazn tand( haklar kendisi kullanabilece(i gibi ba kasna devredebilir veya satabilirdi. Bundan sonra maden arama ve i letme teknolojisi açsndan zaten geri bulunan Osmanl mparatorlu(u nda bu faaliyetler büyük ölçüde yabanclarn tekeline girdi (Martal, 1999: 60-61). Aydn ilinde yabanclar topraktan; ucuza, maliyeti az ve bol ürün elde etmeye yönelik giri imlerde bulunuyorlard ki bunlardan biri de madenler oluyordu. Yabanc sermayedarlar böylece enerji kaynak ve koridorlar da Aydn Demiryolu paralelinde denetimlerine alyorlard. Kapitalist geli mesini en hzl olarak tamamlayp emperyalist a amaya gelmi olan ngiltere nin dünyann dört buca(ndan elde edilen hammaddelere gereksinimi büyüktü. Hammaddeleri sürekli ve düzenli bir biçimde en ucuza sa(lamak, hammadde üreten ülkeleri ekonomik ve politik denetim altna sokmak, emperyalist d politikann ba lca amaçlarndan biriydi. Anadolu nun do(al 11

19. Yüzy(l(n kinci Yar(s(nda zmir in Ayd(n Sanca.( le Ticari li/kileri kaynaklar gerek ngiltere de gerekse Türkiye de kurulan irketler tarafndan alabildi(ine sömürüldü. Kapitalist ülkelerin fabrikalarnda kullanlmak üzere boraks, kur un, krom, kömür, manganez, antimuan vb. madenler geli mi kapitalizmin (emperyalizmin) yaratt( dünya ekonomisinin Türkiye yi bir hammadde kayna( yapmasnn sonucu olarak gemilerle ta nyordu. Bat Anadolu Manganez, antimuan, arsenik ve krom gibi metalik mineraller bakmndan oldukça zengin bir bölgeydi (Kurmu, 1982: 127, 130 ve 131). George Hiller adl ngiliz mühendis Bat Anadolu da zmpara ta yataklar bulmak amacyla ara trmalar yapmaya ba lad. 1845 ve 1846 da Ku adas ve Kula da çok iyi kalitede ta üretmeye elveri li yataklar bulundu. Bu yataklar i letme izni alan Hiller, hemen tüm haklarn Amerikan O.A Langdon irketine devretti. Bu irkette bir süre sonra Türkiye deki tüm i lerini tasfiye ederek zmpara ta üzerindeki haklarn zmir de oturan ngiliz tüccar Ernest F. Abbot a devretti. Bu tarihten sonra bulunan yataklarda Bat Anadolu, zmpara ta üretiminde birinci sray ald (Çelik, 1996: 105). H. 1312 (1894) Aydn il salnamesinde Ku adas nda 3 tane zmpara madeninin var oldu(u, bunlarn ilkinin Ayasulu( nahiyesinde oldu(u belirtilmekte, bu madenin 99 sene müddetle Galika nn imtiyazna verildi(i ve bu madenden ylda 125 ton zmpara madeni ihraç edildi(i yazlmaktadr. kincisi Gümü da(nda Mösyö Ernest Abbot un, yllk 2700 ton ihraç kapasiteli olan ve 1860 lardan beri yakla k 35 sene boyunca ruhsatsz i letti(i ve bir ihbar sonucu 1890 larda incelemeye alnan madeni (Ba bakanlk Osmanl Ar ivi, Y. MTV., 47/ 38, 08 Ca 1338) üçüncüsü Arvalya çiftli(indeki Menek elizade Emin Efendi nin 99 sene müddetle imtiyazn ald( ve senede 241 ton ihraç kapasitesi olan zmpara madeniydi. Ku adas ndan çkan bu madenler hayvanlarla Ku adas n getiriliyor ve buradan yurt içi ve d na sevk ediliyordu (Ergül, 2001: 246). zmir Aydn demiryolunun yapmndan sonra bölgede çkarlan zmpara ta, krom, linyit, manganez gibi madenlerin önemini daha da artrm t (Varlk, 1976: 50). Aydn demiryolunun yapm srasnda da yeni ve zengin zmpara yataklar bulunuyordu (Kütüko(lu, 1992: 102). Söke ve Nazilli de zengin zmpara ta ve linyit yataklar vard (Uzuntepe, 2000: 102). 1313 Aydn Vilayeti Salnamesi nde, Söke de bir zmpara madeni ile ahali tarafndan i letilen bir takm ta madenleri ve bir de kömür madeninin var oldu(u ve ayrca ahali tarafndan i letilmekte iken 5 6 sene evvel terk edilen bir demir madeninin var oldu(undan bahsedilmektedir (Aydn Vilayeti Salnamesi, H. 1313: 307). Söke de ki zmpara ve sözü geçen madenlerden ba ka önemli bir madende linyit madeni idi ve buradan ihraç edilen linyit madeni, Söke deki meyan bal fabrikalarnca alnyordu (Aydn Vilayeti Salnamesi, H. 1298: 147-152). Clark ve Forbes irketi, Söke nin Küp da(nda bulunan linyit kömürü yataklarnn 99 yl müddetle i letilmesi imtiyazn 1873 Hazirannda alm lard (Kütüko(lu, 1992: 109). Mac Andraws ve Forbes Qirketi, 99 yl süreli iki imtiyaz sayesinde Söke ve Nazilli yaknlarndaki linyit madenlerini sömürüyor ve irketin buhar gücüyle çal an fabrikalarnn yakt gereksinimlerini bu madenlerden sa(lyorlard. Linyit ocaklarnn üretimi fabrikalarn gereksinimlerine göre ayarlanyor ve meyan kökü mevsimi sona erdi(i zaman fabrikalar kapand( için ocaklarda tatil ediliyordu (Kurmu, 1982: 131). Bozdo(an da büyük kireç ocaklar vard. Kö k nahiyesinde de linyit madeni vard ve bu da Aydn a, Aydn da ki fabrikalarda kullanlmak üzere ihraç ediliyordu (Aydn Vilayeti Salnamesi, H. 1298: 147-152). 1847 de zmir in neabad (Germencik) kazasna ba(l Gümü Köyü civarnda bulunan zmpara madeni, 7 yll(na Avadik adl bir tüccara ihale edilmi ti. Avadik ylda 10.000 kantar (1 kantar=44 okka= yakla k 56 kg.) olan üretiminden 2.000 kantarn Zeytinburnu demir fabrikasna verecekti. Fabrikaya yaplacak sevkyat iç gümrüklerden muaf tutulacakt (Martal, 1999: 60). 1890 da Aydn dahilindeki linyit madenleri zmir hanedanndan Hac Ra id ve Mehmet Nuri Efendilere ihale edildi (Martal, 1999: 61). Balatçk da bir zmpara madeni vard ve bu maden mültezimlerce i letilmekte ve ayrca Aydn ehrine yarm saat uzaklktaki Domalan köyündeki kükürt madeni de halk tarafndan ba(larnda kullanlmak üzere kazlmaktayd. Ayrca Karahayt nahiyesinde Kömür ve Sobice nahiyesinde bir linyit madeni, neabad nahiyesinde gümü, Nazilli ye 12

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir Türkiye tabi Kuyucak nahiyesinde ve Ortakç karyesinde de demir madeni çkarlyordu (Aydn Vilayet Salnamesi, H. 1298: 147-152). Aslnda Aydn ili dahilinde fermanl bir demir madeni yoktu. Söke ve Torbal nahiyeleri ba ta olmak üzere Aydn n çe itli yerlerinde ruhsatnamesiz elde edilen ve ihraç edilen demir madenlerinin varl( söz konusuydu. Demir madenleri, denize olan mesafe, yol ve ula m imkânlarnn yetersizli(i ve bu madenin sanayide kullanlmalarna engel te kil eden arsenik, kükürt, fosfor maddelerini bulundurmas dolaysyla hem kullanm hem de i letim alanlar snrl kalm t. Ancak denize yakn bir yerde bulunan Söke nin Be parmak mevkilerinde de zengin demir yataklar bulunsa da i letilmesinin masrafl oldu(u gerekçesiyle ekonomik açdan yararlanlamam tr (Hüseyin Rfat, 1997: 151-153). Karacasu da mültezimli(ini Sadk Bey in yapt( zmpara madeni ve yine mültezimli(ini Ernest Abbott un yapt( bir ba ka zmpara madeni bulunmakta ve ayrca Karacasu Geyre de Yahya Hayati Pa ann varisleri ve ortaklarnn imtiyaznda ki zmpara madeni ve sözü geçen yerde Pitako ve Fiyorenti ve ortaklarnn mültezimli(ini yapt( zmpara madeni ve yine Karacasu Geyre de Boskoviç ve varislerinin ve ayn yerde Abid Bey in mültezimli(ini yapt( zmpara madenleri bulunmaktayd (Ba aran, 2000: 132-134). Nazilli de maden kömürü oldu(u haberi üzerine bunu ara trmak amacyla buraya 1863 ylnda memurlar gönderilmi ve bu haberin do(ru oldu(u haberi alnm t. 1874 de Torbal ve Nazilli mntkalarnda bulunan üç yeni kömür madeni zmir de ya ayan Avusturyal bir müte ebbis tarafndan i letilmeye ba lanm t. yi kaliteli olan bu maden çkarlmas ve nakliyatndaki güçlüklere ra(men zmir de ngiliz kömürüne nazaran daha ucuz fiyatla satlyordu (Kütüko(lu, 1992: 109). 20. yüzyln ba larnda, Aydn da üç, Nazilli de iki, Tavas kazasnda Bedre mevkiinde bir ocak maden kömürü ke folunmu tu (Cevad Sami- Hüseyin Hüsnü, 2000: 42). 1908 de Ku adas kasabasnn güneyinde kömür madeni çkarl bu madenin imtiyaz sahibi 50.000 Osmanl liras harcayarak, sahildeki plaka mevkiine i letmeler ve nakliyat için demiryolu yaptrm ancak, hraç edilen kömür linyit nevinden oldu(u cihetle masarifine tekabül etmedi(inden ameliyat- ihrâciyye ta til olmu tur. Yine Ku adas kazasnda ormanlardan senede 2.356.000 kilo odun kömürü sa(lanmakta, bunun bir ksm kaza dahilinde kullanlmakta, geri kalan ise sakz adasna ve di(er sahil kasabalarna sevk edilmekteydi (Yenero(lu, 2001: 224). Aydn linin en önemli ticaret merkezlerinden biri olan Nazilli demiryolu ile 1881 ylnda tan t. Nazilli yaknlarndaki zmpara madenleri 24 Temmuz 1881 tarihinde demiryolunun ehre ula masyla birlikte, hemen ihraç edilmeye ba land (Atilla, 2002: 85). Tarm ve sanayi alannda yararl olan demir yollar, bölge de madencilik açsndan pek faydal sonuçlar vermemi ti. Bölge de çkarlan madenler demiryoluyla zmir e ve oradan Avrupa ülkelerine gönderiliyordu ve bu da bölgeye hiçbir yarar sa(lamyordu (Uzuntepe, 2000: 100 ve 102). O. Kurmu a göre, Tarm ve sanayideki geli melerin tersine maden kaynaklarnn sömürülmesi tümüyle tek yönlü olmu ve Bat Anadolu ekonomisi, kapitalist geli me açsndan bu talandan hiçbir ey kazanamam t (Kurmu, 1982: 146). 1866 da zmir den ihraç edilen zmpara ta 66.000 tondu. 1876 yl sonuna kadar, yani 8 yl içinde yaplan toplam ihracat ise 30.000 tona ula m t. Zmpara ta üretiminde yabanclarn pay 1902 ylndan itibaren hzla artmaya ba lam t (Uzuntepe, 2000: 103-104). Bat Anadolu nun iç yörelerinde çkarlan zmpara ta lar önce kervanlarla en yakn demiryolu istasyonlarna, sonra da zmir e gönderiliyordu. hracat te vik etmek için Aydn Demiryolu Qirketi zmpara ta için özel bir tarife uygulanyordu. (Qirketin yaynlad( istatistikler zmpara ta larn madenler bölümünde de(il ayr bir ba lk altnda göstermektedir. Bu da irketin bu madene verdi(i önemi gösterir.) Ta nacak zmpara ta miktarnn gittikçe artmas demiryolu irketini bu art kar layacak tedbirler almaya yöneltti. lk i olarak, irketin Alsancak atölyelerinde 40 eski vagon onarlarak maden ta yacak duruma getirildi. Bu vagonlarn yeterli olmamas yüzünden, ertesi yl, 30 eski vagon daha onarlarak trafi(e sokuldu. Gemilere yüklenmek üzere bekleyen ta larn y(ld( sundurmalar geni letildi(i gibi ta lar gemilere ta yan layterlerin yana abilece(i yeni bir iskele yapld. Bat Anadolu da geli tirilen zmpara ta üretimi, emperyalizmin Türkiye nin 13

19. Yüzy(l(n kinci Yar(s(nda zmir in Ayd(n Sanca.( le Ticari li/kileri do(al kaynaklarn nasl sömürdü(ünün çok aydnlatc bir örne(iydi. ngilizler tarafndan üretilen bu maden, bir ngiliz demiryolu tarafndan ta nmakta ve son parçasna kadar ço(unlukla ngiltere ye ihraç edilmekteydi (Kurmu, 1982: 140-141; Yurt Ansiklopedisi, 1981: 997) Tarm ve madensel üretim ve ticareti bölge ekonomisinde giderek tam bir egemenlik kazanm ; bununla birlikte hayvanclk sektöründe de büyük geli ime ko ut olarak da hzl ve karl bir de(i im süreci ya anm t. Bölgede hayvann böylesine bir ticari öneminin olu una istinaden hayvan ticaretinin yo(unla t( bir alann ortaya çkt( görülür. Ayrca Aydn dan Dersaadet e yaplan küçükba hayvan sevkinin de var oldu(unu belirtmek gerekir. Haftadan haftaya; yani her hafta Dersaadet e gönderilmesi önceden belirlenen a(nam yani koyunlardan 200 kadar yeti tirilemeyince 386 ba koç, 84 ba keçi olmak üzere toplam 470 ba hayvan Dersaadet e sevk edilmi ti. Sevkyat i lemi Yunan Kumpanyasndan bir gemiyle gerçekle tirilmi, hayvanlar stanbul a gönderilmi ti. Bir hafta sonra da Belediye dairesi tarafndan 1000 ile 1500 arasnda bir miktarnda sevk edilece(i belirtilmi ti (Ba bakanlk Osmanl Ar ivi, Y. PRK. UM., 13/ 81, 24 S 1326). 19. asr sonlarna kadar her ehir ve kasaba civarnda ki tabakhaneler memleket deri ihtiyacn kar lyordu (Selen, 1954: 206). 19. yüzyln ortalarna do(ru, Aydn Güzelhisar nda debba(l(n hayli geli ti(i, usta düzeyindeki debba( saysnn 41 oldu(u, kalfa ve çraklaryla birlikte bunlarn toplam saysnn 113 e ula t( görülmekteydi (Tozduman, 1992: 51). Aydn da önemli bir u(ra, ekonomik ortamda da aranlan bir ürün olan deri, ayn dönemde, 1830 larda Güzelhisar dana derisi ad altnda zmir de Avrupal tüccarlar tarafndan en çok talep edilen ithal ürünleri arasnda öncelikli bir yere sahipti (Kolo(lu, 1993: 147). 19. yüzyln 2. yarsnda zmir de her türlü hayvan derisinin ticareti yaplmaktayd. Tav an, keçi ve koyun derileri d ndaki deriler kurutulmu ve tuzlanm olarak ülkenin iç kesimlerinden deve kervanlaryla getirilmekte 200 okkas 22 56,5 kuru arasnda, trenle gönderilen yükün fiyatysa uzakl(na göre 6 10,5 kuru arasnda de(i mekte, istasyondan hana ta mak içinde yük ba na 5,75 kuru alnmaktayd. Temmuz ve Kasm aylar arasnda düzinesi 8 11 kg. çeken 30 bin karaca derisi tanesi 8,75 9 kuru tan pazara getirilmekteydi ve özellikle Nazilli den getirilen deriler, ky eridinden getirilen derilerden daha iyi ve kaliteli idi. Avrupa da ve Fransa da deri azl( dolaysyla zmir den ihraç edilen ürünler arasnda önemli bir yere sahip bulunan deri ürününün 5.500 balya a(rl(nda, 1.000.000 Avusturya Guldeni de(eriyle 1873 ylnda, zmir den ihraç edilen önemli bir ticari ürün olarak izlenmekte idi (Scherzer, 2001: 87-88 ve 134). 19. yüzyln sonlarna do(ru, zmir den Avrupa ülkelerine ihraç edilen deride Avusturya-Macaristan 5.190 kental (344.561 Franklk de(eriyle) ilk sradayd. Onu Fransa 3.771 kental (250.330 Fransz Franklk de(eriyle Fransa izlemekte, Amerika 1.726 kental (114.577 Fransz Frang) de(eriyle Fransa y takip etmekte, di(er ülkelerin 1.680 kental, 111.277 Fransz Frang de(eriyle deri ticaretinde paylar bulunmaktayd (Martal, 1999: 94). Ayn zamanda askeri levazmat olarak da kullanlmak için Aydn Vilayeti nden Fabrika-y Hümayun a gönderilmesi istenen deri cins ve miktarlarn gösteren bir belgeye de sahibiz. Bu belgeye göre, 20. yüzyln ba larnda 954 adet kösele, 1200 adet me in, 1206 adet kuzu gönü stanbul a gönderilmi ti. Levazm- askeriye için fevkalade olarak ba irade-i seniyye-i hazret-i hilafetpenahiye-i bab- ali cenabnca mübayaa (satn alma) mukarrer olanlar ba l(ndaki çizelgede; 600 bin kyye-i atika yapa(, 200 bin kyye-i atika pamuk, 20 bin adet tuzlu kuzu Anadolu gönü, 20 bin adet me in, 20 bin adet yeni pi mi kösele, 2500 kantar palamut, 20 bin aded tuzlu ya Anadolu gönü, 120 bin top Amerikan bezi askeri levazmat olarak stanbul a yollanm t (Ba bakanlk Osmanl Ar ivi, Y. MTV., 304/ 216, 30 Za 1325). Aydn ili ayn zamanda arclk için elveri li artlar arz etmekteydi. Mutedil geçen k lar her mevsim kalan ve çiçek açabilen bitki örtüsünün varl( zakkum gibi baz 14

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir Türkiye bitkiler hariç tutulursa bitkilerden arlarn istifade edebilmesi bölgede arcl(a tabii bakmdan müsait zemin hazrlam t (Göney, 1982: 557-558). 19. yüzyln ortalarnda Aydn Güzelhisar nda arclk yaplmaktayd. Ar kovanlarnn miktar 1844 ylna göre arclkla u(ra an hane reislerinin oturduklar mahalleler itibariyle da(lm öyleydi: Çksorut 102, Karaca Ahmed 10, Kemer 5, Kubbeli Mescid 4, Orta 34, Torbac 4 ar kovan vard. Ar yeti tiren hane reislerinin 3 tanesinin mesle(i kovanclk idi. Kovanclarn Arclktan geliri 270 kuru idi. Irgatlar ehirde arclkla en çok u(ra an grup olup senede toplam 1270 kuru arclktan gelir temin ederlerdi. Bu rakam ehirde bir ylda arclktan kazanlan 3.365 kuru gelirin %51,1 ini te kil ediyordu. Bunlarn d nda esnaf, tüccar, çiftçiler ve mesle(i olmayan mahalli e raf arasnda da di(er gelir kaynaklar yannda arclkla u(ra anlar da vard (Tozduman, 1992: 83-84). 19. yüzyln ortalarnda Aydn Güzelhisarnda esnaftan tüccara, çiftçiden rgatna kadar bal üretmek ihtiyacnn bölge insanlar üzerindeki gayretinin altnda yatan temel neden bu olsa gerektir. Özellikle Mu(la, Fethiye, Milas, Rodos, Aydn ve Tire de ba ta olmak üzere tüm Küçük Asya da 70 bin okka üretilmekte ve 22.500 Avusturya gümü florini getiri sa(lamaktayd. Bal büyük ölçüde yerli halk tarafndan tüketildi(i için ihracata çok önemsiz bir miktar kalmaktayd ve bu kalan miktar 50 75 kg lk fçlarda stanbul, skenderiye ve Odesa ya gönderilmekteydi. Baln fiyat zmir de de(i iklik göstermekte miktarna göre okkas 4 4,5 kuru arasnda de(i mekteydi (Scherzer, 2001: 89). 19. yüzyln ikinci çeyre(inden itibaren bir tp malzemesi olarak ra(bet kazanan ve Osmanl ülkesinin ihraç etti(i önemli bir ticaret ürünü olan sülük (Baykara, 2001: 114) halk tarafndan da çok geni bir talebe sahipti. Özellikle ameliyatlardan sonra kullanlan ve ço(unluklada kanamal vakalarda tedavi amaçl yararlanlan bir üründü. Aydn ili ve civarnda da birçok doktor ameliyat yaparlarken bu sülüklerden skça kullanyorlard (Arrundell, 1834: 192). zmir de 1860 larda artk çok önemli bir ihracat kalemi ve üzerinde özenle durulan bir ürün olmaktan çkmaya ba lam t. Bunun da nedeni modern tbbn geli mesi idi (Scherzer, 2001: 93). 1870 lerde 5 6000 okka tbbi sülük, okkas (sipari yerine teslim) 35 38 kuru tan satlmaktayd. Nakli yeri uzakl(na göre 3 5 okka alabilen küçük kasalarda ve fçlarda gerçekle tirilmekteydi. 1871 ylnda 1500 okkas Aydn dan gelmek suretiyle ihraç edilmek üzere zmir piyasasna toplam 5900 okka sülük gelmi ti. Bu miktardan Avusturya ya 2000 okka, Fransa ya 2300 okka, talya ya 500 okka ve di(er ülkelere 200 okka gönderilmi, yurt içi gereksinimi için Türkiye ye 1000 okka sülük satlm t. 1872 ylnda 995 paket ve küçük kasa sülük 82.950 Frank kar l(nda ço(unlukla Avusturya ve talya ya gönderilmi ti (Scherzer, 2001: 93). 19. yüzyln ba larnda ra(bet kazanan sülü(ün yeti tirilmesi için baz sahalar bataklk haline sokulmu tu. Fakat bir süre sonra fiyatlar dü ünce sülük ihracat geriledi; ancak vaktiyle bataklk haline getirilen sahalar ele alnp kurutmad. Bu defa bataklklarda üreyen sivrisineklerin yayd( bir hastalk stma Anadolu Türkü nü krmaya ba lad (Baykara, 2001: 114). Ancak ne olursa olsun, genel olarak bakld(nda; tarm alanlarn i lemek amacyla hayvanclk yaplmakta idi. Hayvanlarn kendisinden veya mahsulünden ticari kârlar kazanmann hemen hemen hiç önemi yokken, bölge de hayvanlarn daha çok ticari u(ra lar için ta maclkta kullanlmas çok daha fazla önemli idi. Ayrca bölgede hayvanclk, dokuma sanayi için yün ve tiftik, deri sanayi içinde ham derinin sa(lanmasnda çok önemli bir yer tutmu tu. Ticaret kapitalinin örgütledi(i ve d pazara yönelik önemli bir ticaret ürününü ürettirip, bölgeden ihracna olanak sa(lad( imalat sanayinin di(er önemli bir dal da dokumayd. Bu tür ürünlerin ba nda da hal geliyordu. Geleneksel olarak halclk, köylülerin tarmsal gelirlerini geni letmek amacyla u(ra tklar bir ev sanayi idi. Bat Anadolu hallar için d ülkelerde hazr alc bulunuyordu (Kurmu, 1982: 101). 1860 lara kadar Bat Anadolu da halclk, köylülere sipari üzerine i yaptran Türk tüccarlarn denetimi altndayd (Tekeli, 1992: 81). 1870 li yllarn ba nda hal üretiminde ylda 2.160.000 kuru de(erinde 270.000 okka yün tüketilmekteydi. Bu yünlerin okkas ortalama 8 kuru tan çevre köylerden satn alnyordu. 1872 ylnda 15

19. Yüzy(l(n kinci Yar(s(nda zmir in Ayd(n Sanca.( le Ticari li/kileri zmir den 9.000.000 kuru de(erinde 91.800 metre kare hal ihraç edildi. hraç edilen ülkelerin ba nda Büyük Britanya gelmekte onu, Fransa ardndan Avusturya ve onu da talya izlemekte idi. Ayrca stanbul ve skenderiye ye de zmir den hal gönderiliyordu (Scherzer, 2001: 101 ve 103). Yava fakat sa(lam bir biçimde ilerleyen ngilizler 1880 lerin ortalarna gelindi(i zaman Bat Anadolu da halcl( tekelleri altna alm lard. Merkezleri zmir de bulunan 6 büyük ticaret evi hal ipliklerinin e(rilmesinden ihracata kadar bütün üretim sürecini eline geçirmi ti (Kurmu, 1982: 102). 1885 lerde ngiliz sermayedarlarnn, ticaret evleri iplik boyama atölyeleri ve arac örgütler yoluyla halcl( tekellerine almalaryla, zmir in ihracatnda halnn pay 1886 da %3.6, 1887 de %5.3, 1889 da %7.1 e yükseldi. 1890/91 tarihli Aydn salnamesine göre vilayetin çe itli yörelerinde bir ylda dokunan hal ve kilimlerin toplam 400. bin ar n bulmakta ve seccadelerin says 200.000 i a maktayd. Bu miktarn üretim de(eri 1,5 milyar, ihracat geliri ise 15 milyon kuru tu (Martal, 1999: 130). Bölgede halcl( tekelleri altna alan bu ticaret evleri, geni bir iplik e(irme, iplik boyama ve arac örgütü yaratm lard. Komisyoncular aracl(yla toplanan yünler, ya ba(msz iplik üreticilerine, ya da geli mi iplik atölyelerine da(tlp iplik haline getiriliyordu. Üretilen ipli(in çok büyük bir bölümü evlerinde çal an köylüler tarafndan e(riliyordu. Köylüler ve fabrikalardan toplanan iplikler, bundan sonra boyanmak üzere bu i te uzmanla m köylere veya zmir de Rumlar tarafndan çal trlan 15 iplik boyama fabrikasndan birine gönderiliyordu (Kurmu, 1982: 102). pliklerin boyanmasnda en çok kullanlan madde kökboya bitkisiydi. Kökboya nn bölge de yüzyllarca önemini sürdürdü(ünü görüyoruz. ngilizler 1860 dan önce ngiliz sanayi terbiye ve boya i lerinde ithal edilen tarmsal hammaddelere ba(lyd. Krmz boya kökü (kökboya) zmir çevresinden ithal ediliyordu ve Türk krmzs denilen sabit krmz renk vermesi nedeniyle bütün tekstil alannda çok tutuluyordu (Kasaba, 1993: 77). zmir e getirilen kökboya, 2,5 3 kantar çeken çuvallarda teslim edilmekte; zmir de yaplan sat tan sonra balyalara preslenmekteydi. Bu bitki, Fransa, talya ve Yunanistan da da yo(un olarak yeti tirilmesine ra(men, Küçük Asya da yeti en cinsine bu kadar talep olmas, buradaki ürünün kalitesini gözler önüne serer nitelikteydi. 1873 de 1.450.000 Avusturya Florini de(erinde 18.000 balya kökboya zmir den ihraç edilmi ti (Scherzer, 2001: 69 ve 134). 19. yüzyln sonlarna do(ru kökboya hala ticari önemini korumakta, ngiltere bu üründe en büyük alc konumunda bulunmaktayd (Martal, 1999: 92). Bu yllarda, halclk i inden daha fazla kar elde etmeyi amaçlayan yabanc tüccarlar zmir de Do(u Hal yapm irketini (Oriental Carpet Manufactures Ltd.) kurdular. Bundan sonra köylüklerin dokudu(u hallar için hammadde temin etmek güçle mi ve bu parça ba na yaplan i lerin pazarlanmasnda köylüler yalnz kalm lard. Sözü geçen irket, yakla k 40 yllk bir süre içinde (1880 1920) Bat Anadolu da kurdu(u birbiriyle kenetlenmi dokuma atölyeleri, kapitalist ev sanayi ve iplik e(irme fabrikalarndan olu an büyük bir ticari a( geli tirmi, 1913 ylnda yabanc olan rakiplerini tamamen ortadan kaldrp hal imalat ve ihracatn yapan tek yabanc irket durumuna gelmi ti ki, irkete ait ip e(irme fabrikalar Türkiye nin o zaman ki toplam fabrika ipi üretimini %80 ini olu turmaktayd. Açkca görülmektedir ki, artk Aydn ili nde yerli imalat sanayiine mekanik güç ve i leyi sokularak eski ehir sanayiine ykc bir darbe olmu tu. Ancak S. Ayata nn da belirtti(i gibi, bu dönemde toplam üretimin küçümsenmeyecek bir miktar %42 si evler de yani kapitalist ev sanayi örgütlenmesi çevresinde yürütülüyordu (Ayata, 1978: 24). Özetle, 19. yüzyl ortalarndan 20. yüzyla kadar uzanan bir süreçte, ülke genelinde oldu(u gibi Ege de de yerli dokuma sanayi, Avrupa nn fabrika ürünleri kar snda bir ya am kavgas içine girdi. hracatta geleneksel bir pay olan halclk bir yana braklrsa, dokumaclk sektöründe üretim, tüketimin bir bölümünü kar layabiliyor ve yurt d ndan her tür dokunmu e ya ithal ediliyordu. Bölgenin çe itli yerle im birimlerine yaylm el tezgâh dokumacl(nda üretim ancak geçimlik düzeyindeydi. Örne(in, Bozdo(an a ba(l üç köy halk geçimlerini, çuval, torba, heybe ve kendi e(irdikleri iple dokuduklar çe itli 16

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir Türkiye kuma lardan sa(ladklar gelirle sürdürmekteydi (Martal, 1999: 131). 19. yüzyln henüz ortalarna gelmeden önce, Aydn Güzelhisar nda dokumacl(a ve dokumacl(n yan dallarna dair 20 tür mesle(in var oldu(u görülmekteydi ve bu da ehirde dokumacl(n geli mi oldu(unu göstermekteydi. Ayrca bu fikrimizi, sadece dokunmu mensucat satan tüccar olan bezzazlarn ehirdeki saylarnn 16 olmas da destekler niteliktedir (Tozduman, 1992:50). Bozdo(an kazasnda donluk bez ve me in ve Sahtiyan ve Biresse köyünde kl torba ve çul ve çuval imal edilmekte, ahalinin bu yüzden harice ihtiyac olmad( gibi sözü edilen e yalar Aydn, Nazilli tarafndan ve sair mahallere de gönderilip satlrd (Sürgevil, 1999: 19-20). Nazilli de de kl ve pamuk ku ak, urgan ve sicim imal olunur, kaza dahilinin ihtiyacn kar lar, kl çuval ve torba yaplr (Aydn Vilayeti Salnamesi, H. 1300: 172-173) güzel hayvan takm ve krmz ve siyah me in ve sahtiyan yaplr ve ayrca Nazilli de keten bezi de imal edilerek sözü geçen dokuma ürünleri, Aydn etrafn idare ettikten ba ka zmir e de sevk edilirdi (Aydn Vilayeti Salnamesi, H. 1298: 147-152). Aydn ilinin dokumalarnn benzersizli(i 1307 Salnamesinde u ekilde ifade edilmekteydi: Aydn n Nazilli nin pe tamallar destgâhlar ve hammadde umûmiyetle gibi kadnlar dest-i mehâretlerinde bulunan destgâhlarn esiri olup nef aset ve metânet ciheyetiyle Avrupa da yaplmak ve benzedilmek istenilen emsâline her sûretle fâikdir (Aydn Vilayeti Salnamesi, H. 1307). 1838-1856 yllar arasnda zmir ve Aydn yörelerinde ipekçilik hzla geli me gösterdi (Çadrc, 1991: 369-370). 1870 lere kadar ipekböcekçili(i koza ihraç edecek düzeye geldi. Daha sonra da salgn hastalklar nedeniyle yldan yla gerileyerek önemsiz hale geldi (Martal, 1999: 59). 1873 ylnda zmir den 40 sandk ipekli ürün ihraç edilmi ti ve bunun de(eri, 50.000 Avusturya Guldeni idi (Scherzer, 2001: 134). Bölge de ki ipekçilik hakknda 1307 Salnamesinde u ekilde yer verilmektedir: Nefs-i Aydn kazasnda âdi ve ipekli olarak rengarenk gâyet zarif pe tamallar yaplmakta ve Nazilli nin mütenevvi havlu, pe tamal, harir ve ipeklik gömleklik beziyle astarlk bezleri âyân- tezkâr bir nefâsetde görülmekde ve Akhisar da da kilim ve hal nesciyâtna ba lanm oldu(undan orada dahi bu i lerin terakkisi ümid edilmekteydi (Aydn Vilayeti Salnamesi, H. 1307: 748). 20. yüzyln ba larnda hala ipek kozas mahsulatn en kymetlisi idi. zmir den sonra Aydn, 20.000 kyyelik mahsul almyla 2. srada; ancak vilayet dahilinde üretilen koza miktar 20 25 sene evvelki haslatna nazaran %15 20 derecesinde bulunmaktayd (Cevat Sami- Hüseyin Hüsnü, 2000: 26). Sonuç: 19 yüzyln ikinci yarsnda di(er Anadolu kentlerine göre oldukça geli kin bir ticaret merkezi ve pek çok ülkenin bayraklarn ta yan ticaret gemilerinin u(rak yeri haline gelen zmir; gerek yabanc sermaye yatrmlar gerekse ula m alanndaki geli melere paralel olarak ticaret düzeni ve hacminde bir takm de(i iklikler ve geli melere ev sahipli(i yapm tr. Özellikle Aydn Demiryolu nun in as ve zmir Rhtm nn yapmyla Aydn- zmir demiryolu hatt üzerinde ki yerle im yerlerinin kent dokusunda, demografik yapsnda, üretim ve tüketim ili kilerinde; tarm, sanayi, imalat, maden, hayvanclk sektörlerinin zmir odakl ticari uzantlarnda büyük dönü ümler ya anm tr. 17

19. Yüzy(l(n kinci Yar(s(nda zmir in Ayd(n Sanca.( le Ticari li/kileri KAYNAKÇA: AKPINAR, Mehmet (1986), Ahenk Gazetesine Göre zmir 1895-1896, (Baslmam Lisans Tezi), Ege Üniv. Edeb. Fak., zmir. ALSAN, Zeki Mesud (2002), Memleket Çocu5u Mustafa n7n Roman7, Vadi yay., Ankara. ARUNDELL, F. V. J. (1834), Discoveries n Asia Minor nculuding A Descriptic Of The Ruins Of Several Ancient Cities And Especially Antioch Of P7s7dia, London. ATAY, Çnar (1991), Metropolle meye Do(ru zmir, Ege Mimarl7k Dergisi, II, zmir. ATLLA, Nedim, zmir-demiryollar7,.b.b. Kent Kitapl( yay., zmir, 2002 AVCIO[LU, Do(an (1971), Türkiye nin Düzeni, I, Bilgi yay., Ankara. AYATA, Sencer (1978), Kapitalizm Ve Küçük Üreticilik: Türkiye de Hal7 Dokumac7l757, Maya yay., Ankara. Aydn Vilayeti Salnameleri, H. 1298, H. 1300, H. 1307, H. 1313. BASKICI, Murat (2005), 1800-1914 Y7llar7nda Anadolu da ktisadi De5iGim, Turhan yay., stanbul. BAQARAN, Mehmet (2000), 19. Yüzy7lda Karacasu, Karacasu. Ba bakanlk Osmanl Ar ivi, A. MKT. MHM., 257/ 99, 28 N 1279; MV. 129/ 12, 5 C 1327; Y. MTV., 47/ 38, 08 Ca 1338; Y. PRK. UM., 13/ 81, 24 S 1326; Y. MTV. 304/ 216, 30 Za 1325. BAYKARA, Tuncer (2001), Türk Kültür Tarihine Bak7Glar, Atatürk Kültür Merkezi Ba kanl( yay., Ankara. BLM, Cahit (2002), Evliya Çelebi Seyahatnamesinde ve 19. yüzylda Salnamelerde Ve Ar iv Belgelerinde Söke, I. Uluslararas7 AGa57 Menderes Havzas7, Tarih, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Sempozyumu, Söke-Türkiye, zmir. CEVAT SAM- HÜSEYN HÜSNÜ (2000), zmir 1905, (Haz. Erkan Serçe), zmir. ÇADIRCI, Musa (1991), Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal Ve Ekonomik Yap7lar7, TTK yay., Ankara. ÇAVDAR, Tevfik (1981), Türkiye de Liberalizmin Do5uGu, Uygarlk yay., Ankara. ÇELK, Bilgin (1996), Cumhuriyet Dönemi nde Ayd7n 7n Sosyo-Ekonomik, Kültürel Yap7s7 (1923-1950), (Baslmam Yüksek Lisans Tezi), D.E.Ü. A...T. Enst., zmir. DÖNMEZ, Nazl (1982), Hizmet Gazetesine Göre zmir 1891-1892, (Baslmam Lisans Tezi), Ege Üniv. Edeb. Fak., zmir. DUMONT, Paul (2002), Tanzimat Dönemi(1839-1878), (Haz. Robert Mantran), Osmanl7 mparatorlu5u Tarihi, Çev. Server Tanilli, C: II, Adam yay., stanbul. ERGÜL, Ali (2001), Geçmi ten Günümüze Ku adas nda Ekonomik Maliyetler Ticaret Ve Turizm, GeçmiGten Gelece5e KuGadas7 Sempozyumu (23-26 ubat 2000), zmir. ERKAL, Ali (1996), zmir K7zlara5as7 Han7, zmir. FRANGAKS SYRETT (1998), Elena, zmir de Pamuk Ve Kuma Ticareti, Osmanl7 da Toprak Mülkiyeti Ve Ticari Tar7m, (Editörler: Ç. Keyder-F. Tabak), çev: Z. Altok, T.V.Y. yay., stanbul. GOFFMAN, Daniel (1995), zmir ve Levanten Dünya ( 1550-1650 ), stanbul. GÖKBEL, Asaf - QÖLEN, Hikmet (1936), Ayd7n li Tarihi, I, Aydn. GÖKDEMR, Oktay (1993), 19.Yüzyl Sonunda zmir Ve Çevresinde Tütün Kaçakçl(, Ça5daG Türkiye AraGt7rmalar7 Dergisi KuruluGunun 70. Y7l7 Dolay7s7yla zmir Sempozyumu, I/3, zmir. GÖNEY, Süha (1982), Büyük Menderes Bölgesi, stanbul Üniv. yay., stanbul. GÜNEQ, Günver (1987), Hizmet Gazetesine Göre zmir (1893-1894), (Baslmam Lisans Tezi), Ege Üniv. Edeb. Fak., zmir. GÜRSOY, Melih (1993 a), Tarihi, Ekonomisi Ve nsanlar7 ile Bizim zmirimiz, Metis yay., zmir. GÜRSOY, Melih (1993 b), zmir Sanayisinin Geçmi i Ve Bugünü, Son Yüzy7llarda zmir Ve Bat7 Anadolu Sempozyumu Tebli5leri, Haz. Prof. Dr. Tuncer Baykara, zmir. HZMET GAZETES, 24 Haziran 1891. 18

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir Türkiye HÜSEYN AVN (1943), zmir den Aydn a, ktisadi YürüyüG, Yl. 4, Cilt. 9, Say. 86, 16. 07. HÜSEYN RIFAT (1997), Ayd7n Vilayeti 1330 Sene-i Maliyesi Ticaret Rehberi- zmir 1914, yay., Erkan Serçe, Akademi yay., zmir. KASABA, Re at (1993), Osmanl7 mparatorlu5u Ve Dünya Ekonomisi, Belge yay., stanbul. KASABA, Re at (1998), Bat Anadolu dan Göçmen Eme(i, Osmanl7 da Toprak Mülkiyeti Ve Ticari Tar7m, (Editörler: Ça(lar Keyder- Faruk Tabak), çev. Zeynep Altok, T.V.Y yay., stanbul. KASABA, Re at (2005 a), Bat Anadolu da Göçer çiler (1750-1850), Dünya, mparatorluk ve Toplum,-Osmanl7 Yaz7lar7-, stanbul. KASABA, Re at (2005 b), Sivil Toplumun Ekonomik Temelleri: Bat Anadolu Ticaretinde Rumlar (1840-1876), Dünya, mparatorluk ve Toplum, -Osmanl7 yaz7lar7-, stanbul. KARL VON SCHERZER (2001), zmir-1873, (çev. lhan Pnar),.B.B. Kent Kitapl( yay., zmir. KAYNAK, Muhte em (2000), Osmanl Ekonomisinin Dünya Ekonomisine Eklenme Sürecinde Osmanl Demiryollarna Bir Bak, Kent Kültürü Dergisi, Say: 1., Nisan. KAZGAN, Haydar (1995), Osmanl7 da Avrupa Finans Kapitali, stanbul. KIRAY, Mübeccel B. (1998), ÖrgütleGemeyen Kent: zmir, stanbul. KOLO[LU, Orhan (1993), lk zmirli Gazeteciden zmir Haberleri, Son Yüzyllarda zmir ve Bat Anadolu Sempozyumu Tebli(leri, Haz. Prof. Dr. Tuncer Baykara, zmir. KURMUQ, Orhan (1982) Emperyalizmin Türkiye ye GiriGi, Sava yay., Ankara. KÜTÜKO[LU, Mübahat (1992), Tanzimat Devrinde Yabanclarn ktisadi Faaliyetleri, 150. Y7l7nda Tazminat, Haz. Hakk Dursun Yldz, TTK yay., Ankara. KÜTÜKO[LU, Mübahat S. (2000), 15 Ve 16. As7rlarda zmir Kazas7n7n Sosyal Ve ktisadi Yap7s7, zmir. MARTAL, Abdullah (1993 a), 19. Yüzyln kinci Yarsnda zmir in Sosyo-Ekonomik Yapsnda Gerçekle en De(i meler, Ça5daG Türkiye AraGt7rmalar7 Dergisi KuruluGunun 70. Y7l7 Dolay7s7yla zmir Sempozyumu, I/3, zmir. MARTAL, Abdullah (1993 b), 19.Yüzyl Osmanl Ekonomisi Ve Bat Anadolu da Kooperatifçili(e Yol Açan Ekonomik Geli meler, TariG Tarihi, zmir. MARTAL, Abdullah (1999), De5iGim Sürecinde zmir de SanayileGme, D.E.Ü yay., zmir. MECLS- MEBUSAN (H. 1325-1326): Levayih ve Tekalif-i Kanuniye ve Encümen Mazbatas7. MEHMET ZYA (1928), ncir, zmir. PEKER, Mümtaz (1998), zmir e Göçler ve Mekan Olgusu, II. Uluslar aras zmir Sempozyumu- Tebli(ler, Haz. Prof. Dr. Necmi Ülker, zmir. PINAR, lhan (2001), Haclar, Seyyahlar, Misyonerler ve zmir, Yabanclarn Gözüyle Osmanl Döneminde zmir:1608-1918,.b.b Kent Kitapl( yay., zmir, 2001. SCHERZER, Karl Von (2001), zmir 1873, zmir. SELEN, Hamit Sadi (1954), Türkiye Co(rafyasnn Anahatlar, Ankara. SHAW, Stanford J. (1983), Osmanl7 mparatorlu5u Ve Modern Türkiye, II, Yön yay., stanbul. SOTRYU, Dido (1994), Benden Selam Söyleyin Anadolu ya, çev. Atilla Tokatl, 10. Bask, Alan yay., stanbul. SÜRGEVL, Sabri (1999), Bozdo5an (1919-1923), Ege Üniv. yay., zmir. QÖLEN, Hikmet- GÖKBEL, Asaf (1936), Ayd7n li Tarihi I, Aydn. TEKEL, lhan (1992), Ege Bölgesinde Yerle me Sisteminin 19.Yüzyldaki Dönü ümü, Ege Mimarl7k, III/4, zmir. TEKN, Saadet (1997), Tanzimat tan Cumhuriyet e Nazilli, (Baslmam Doktora Tezi), D. E. Ü., A...T Ens., zmir. TEZEL, Yahya S. (1982), Cumhuriyet Döneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt yay., Ankara. 19

19. Yüzy(l(n kinci Yar(s(nda zmir in Ayd(n Sanca.( le Ticari li/kileri TOZDUMAN, Arzu (1992), Ayd7n Güzelhisar7 n7n Sosyal Ve ktisadi Durumu ( 1844), (Baslmam Yüksek Lisans Tezi), st. Üniv. Sos. Bil. Enst., stanbul. UZUNTEPE, Gülçin (2000), Osmanl7 mparatorlu5unda lk Demiryolu: zmir-ayd7n- Kasaba (Turgutlu) 1856-1897, (Baslmam Yüksek Lisans Tezi), Anadolu Üniv. Sos. Bil. Enst., Eski ehir. ÜLKER, Necmi (1991), XVII ve XVIII. Yüzyllar pek Ticaretinde zmir in Rolü ve Önemi, Prof. Dr. Bekir Kütüko(lu na Arma(an, stanbul. VARLIK, Bülent (1976), 19. yüzy7lda Emperyalizmin Bat7 Anadolu da Yay7lmas7, Ankara. YENERO[LU, Elif (2001), Aydn Vilayeti Salnamelerinde Ku adas Kazas, GeçmiGten Gelece5e KuGadas7 Sempozyumu (23-26 ubat 2000), zmir. YETKN, Sabri (1993), Kooperatif Aydn ncir Müstahsilleri Anonim Ortakl(nn Do(u u Ve Kooperatifçili(e Geçi, TariG Tarihi, zmir. YURT ANSKLOPEDS (1981), Cilt 1., stanbul. 20