Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 Türkye nn Avrupa Brlğ (15) Pazarındak Endüstr-Đç Tcaret Performansının Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 Hüseyn ALTAY 1, Al ŞEN 2 Özet: Uluslararası tcarettek gelşmeler ncelendğnde, dış tcaretn temelde, endüstrler-arası, özellkle son yıllarda da artan br düzeyde endüstr-ç tcaret şeklnde gerçekleştğ görülmektedr. Bu açıdan çalışmanın amacı, Türkye nn Avrupa Brlğ (15) ülkeleryle olan endüstr-ç tcaret performansını, rakp ülke performanslarıyla karşılaştırmalı olarak analz etmeye yönelktr. Bu kapsamda çalışmada, Đhracat Benzerlk Endeks, Grubel-Lloyd Endeks ve Brülhart (A Endeks) Endeks kullanılmıştır. Elde edlen bulgulara göre Türkye 1995 2007 yılları arasında Avrupa Brlğ (15) ülkeleryle gerçekleştrdğ endüstr-ç tcaret performansı açısından genel olarak rakplerne oranla daha yüksek br artış trendne sahptr. Anahtar Kelmeler: Avrupa Brlğ, Endüstr-ç Tcaret, Rekabet, Uluslararası Tcaret The Comparatne Analyss of Turkey s Intra-Industry Trade Performance wth Thers of Rval Counres n European Unon (15) Market : 1995-2007 Abstract: When the developments n the nternatonal trade are analyzed, t can be seen that foregn trade has been manly dependng on the nter-ndustry trade, especally n recent years ths dependence has also been accompaned by ntra-ndustry trade at an ncreasng rate. The am of paper s to compare Turkey s ntra-ndustry trade performance wth thers of rval counres n European Unon (15) Market. It s used Export Smlarty Index, Grubel- Lloyd Index and Brülhart (A Index) Index n ths paper. Accordng to the results, the performance of Turkey s ntrandustry trade s hgher than thers of rval countres n European Unon (15) Market between 1995 2007. Keywords: European Unon, Intra-Industry Trade, Competton, Internatonal Trade GĐRĐŞ Ortaya atılan br teornn varsayımları le gerçek hayatta meydana gelen olaylar arasında ne kadar güçlü benzerlkler kurulablmş se, teorde fade edlen ekonomk lşkler arasındak bağın o kadar kuvvetl olduğu söyleneblr. Dolayısıyla, dış tcaret açıklayan teorlern gerçek verlerle test edlmes, ler sürülen varsayımların gerçeğ ne ölçüde yansıttığını ortaya koyacaktır (Karluk, 2002, s.109). Bu anlamda lk çalışma Klask Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorsn ABD ve Đngltere nn 1937 yılı verleryle test eden MacDougall a attr. MacDougall, ABD ve Đngltere nn emek vermllkleryle hracat kapastelern karşılaştırmalı olarak analz etmş ve emek vermllğ le hracat performansı arasında anlamlı br lşk tespt etmştr. Benzer çalışmayı 1950 yılı verleryle yapan Balassa da Klask Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorsn destekler ntelktek benzer sonuçlara ulaşmıştır (Wells,1973, ss.47-49) Ancak, beklenmedk sonuçlarla karşılaşılan ve cdd tartışmalara yol açan çalışma se Leontef n (1951/1969, s.1956) Heckscher-Ohln Teors n test ettğ çalışması olmuştur. Leontef, br ürünün üretmnde kullanılan ara ürünlern de faktör bleşmlern hesaplamayı mümkün kılan nput-output yöntemn gelştrerek Heckscher-Ohln Teors n ABD nn 1947 yılı verleryle test etmş ve aşağıdak sonuca ulaşmıştır. 1 Yrd. Doç. Dr. Bleck Ünverstes Đ.Đ.B.F. Đktsat Bölümü, haltay16@yahoo.com 2 Yrd. Doç. Dr. Dumlupınar Ünverstes Đ.Đ.B.F. Đktsat Bölümü, al_sen71@hotmal.com 127
Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 Tablo 1: Leontef n Heckscher-Ohln Teors Test Sonuçları Đhracat (Ml. $) Đthal Đkameler (Ml. $) Sermaye (1947 Fyatlarıyla $) 2,550,780 3,091,339 Emek (kş/yıl) 182,313 170,004 Kaynak: LEONTĐEF Wassly, Domestc Producton and Foregn Trade: Amercan Captal Poston Reexamned BHAGWATĐ Jadsh, Internatonal Trade, Pengun Books Inc., Harmondsworth, 1969, s.125 Heckscher-Ohln Teors ne göre ABD nn sermaye yoğun ürünler hraç etmes, buna karşılık emek yoğun ürünler se thal etmes beklenrken, test sonuçları bunun tam tersn göstermektedr. Teor le test sonuçları arasındak bu çelşk Leontef Paradoksu olarak adlandırılmış ve Leontef n ortaya koyduğu bu çelşkl çalışma brçok yönden eleştrye uğramıştır. Leontef se, bu durumu ABD dek emek vermllğ kapastes le açıklamaya çalışmıştır. Sonuçta sermaye faktörünün en yoğun olarak bulunduğu ABD nn sermaye yoğun ürünler thal etmesnn Heckscher-Ohln Teors le açıklanamayacağı kesnleşmştr. Bu gelşmeler çerçevesnde, 1960 lı yıllardan sonra uluslararası tcaretn farklı nedenlern araştırmak üzere yapılan yen amprk çalışmalar ve gelştrlen yen teorlerle brlkte endüstr-ç tcaret kavramı ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu kapsamda, Türk endüstrlerne yönelk olarak AB pazarında endüstr-ç tcaret açısından yapılan çalışmalar ncelendğnde 3, Türkye nn dkey farklılaştırılmış sanay ürünlernde endüstr-ç tcaret gerçekleştrdğ; Gümrük Brlğ sürecnn başlamasından sonra da endüstr-ç tcaret oranlarının artma eğlmnde olduğu fade edlmştr. Bu çalışma, dğer çalışmalardan farklı olarak, Türkye nn Gümrük Brlğ kapsamında yer alan AB (15) ülkeleryle gerçekleştrmekte olduğu endüstr-ç tcaret performansını, marjnal endüstr-ç tcaret kapsamında ve benzer yapıya sahp olduğunu belrledğmz rakp ülkelerle karşılaştırmalı olarak analz etmektedr. Çalışmada, öncelkle endüstr-ç tcaret açıklayan teorler ve endüstr-ç tcaret açısından rekabet kavramı açıklanacaktır. Çalışmanın knc aşamasında se uygulamada kullanılacak modeller tanıtılacaktır. Son aşamada se başta Türkye ve rakpler açısından SITC-2 (Standart Internatonal Trade Clasfcaton-2 Dgt 4 ) sınıflamasında yer alan lgl verler, belrlenen modellerde uygulanacaktır. ENDÜSTRĐ-ĐÇĐ TĐCARET Endüstr-ç tcaret 5, benzer ürünlern tcaret (Greenaway, 1985, s.29); benzer ürün gruplarının kend arasındak tcaret (Balassa, 1963, s.178); veya benzer endüstrlerde üretlmş ürünlern tcaret (Hummels ve Levnsohn, 1993, s.445); hatta bazı durumlarda aynı ürünlern tcaret (Adler, 1970, s.177); farklı br bakış açısıyla, çokuluslu şrketler ve onların yabancı ortakları arasındak tcaret (Root, 1990, s.110); ve en genş anlamıyla se, benzer faktör yoğunluğuna sahp ülkelern aynı ya da benzer ürünler eşanlı olarak hraç ve thal etmeler 6 (Pugel, 2004, s.92) şeklnde tanımlanablr. 3 Tekgül (2000), Yenlmez (2004), Narn (2002) 4 Đlgl verler AB nn resm Internet stes olan (www.eurostat.com) adresnden alınmıştır 5 Endüstr-ç tcaret kavramı çeştl kaynaklarda, Đk Yönlü Tcaret, Tcaret Genşlemes, Çapraz (Çekme) Taşıma, Benzer Ürünlerde Đk Yönlü Tcaret olarak da fade edlmektedr 6 Grubel-Lloyd (1975), Balassa (1979), Falvey (1981) ve Krugman (1981) gb ktsatçılar, ölçeğe göre sabt getr varsayımının, ölçeğe göre artan getrler varsayımıyla genşletlmes durumunda, Ether (1982) se, uluslararası faktör hareketllğnn gerçekleştğ varsayımı altında endüstr-ç tcaretn H-O teors temelnde de açıklanableceğn ler sürmektedrler. Ancak, Hummels ve Levnsohn (1995) OECD ülkeler kapsamında yaptıkları amprk çalışmada, faktör farklılıkları le endüstr-ç tcaret arasında negatf br lşk tespt etmşlerdr. 128
Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 Endüstr-ç tcaret kavramının ortaya çıkmasına zemn hazırlayan öncü çalışmalar Bela Balassa tarafından yapılmıştır. Balassa lk olarak 1963 yılında Avrupa Ekonomk Topluluğu üzerne yaptığı çalışmasında, Topluluk çndek mamul madde tcaretnn daha çok ürün gruplarının kend çndek tcaret şeklnde gerçekleştğn fade etmştr. Sonrasında Balassa (1966) bu durumu endüstr-ç tcaret ölçen br endeks gelştrerek statstk olarak da spatlamıştır. Aslında, AET nn 1957 yılında kurulmasından önce, benzer faktör yoğunluğuna sahp Avrupa ülkelernn ekonomk entegrasyona grmesnn bazı sakıncalar doğuracağı; hatta üçüncü ülkelere uygulanacak tarfelerden dolayı Avrupa ülkelerne yönelk hracatı olan sanay ülkelernn bundan cdd zarar görecekler ler sürülmekteyd. Ancak Balassa nın 1966 yılında yaptığı ve 1958-63 dönem verlern kapsayan çalışmasına göre, Topluluğu oluşturan ülkelern tarfe ndrmne gtmeler kend aralarındak endüstr-ç tcaret gelştrmş; üye ülkelerle tcar lşkler bulunan ve başta ABD gb büyük hracatçı ülkelern hracatlarında beklenldğ kadar br azalma tespt edlmemştr. Temellern Balassa nın ortaya koyduğu endüstr-ç tcaret kavramına yönelk çalışmalar, Grubel-Lloyd un (1975) Balassa nın endüstr-ç tcaret ölçmek çn gelştrdğ bast endeks daha kapsamlı br yapıya kavuşturmasıyla hız kazanmaya başlamıştır. Öyle k, Grubel-Lloyd un gelştrdğ endeks yöntem özellkle, sanayleşmş ülkeler arasında sanay ürünler tcaretnn endüstr-ç tcaret şeklnde gerçekleştğn spatlamış; dış tcaret konusundak çalışmaların endüstrler-arası tcaretten endüstr-ç tcarete kaymasına neden olmuştur. Endüstr-ç tcaret açıklamaya yönelk çalışmaların özellkle ölçek ekonomler 7 ve ürün farklılaştırması yla eksk rekabet pyasaları 8 üzernde yoğunlaştıkları görülmektedr. Ayrıca, çok uluslu şrketler teors ve ekonomk entegrasyon teors 9 açısından da endüstr-ç tcaret açıklamayı amaçlayan çalışmalar yapılmaktadır. Ülkeler arasında gerçekleşen endüstr-ç tcaret, aynı kalte düzeyndek çeştl ürünlern tcaret şeklndeyse, ölçek ekonomler nedenyle uzmanlaşma yatay; buna karşılık ülkeler arasındak tcaret, farklı kalte düzeylerndek çeştl ürünlern tcaret şeklndeyse, ölçek ekonomlernn ülkeler arasında dkey uzmanlaşma meydana getrdğ fade edlmektedr (Greenaway, Hne ve Mlner, 1995, s.1505). Yatay uzmanlaşma ve dolayısıyla yatay endüstr-ç tcaret gelşmş ülkeler arasında; dkey endüstr-ç tcaret se gelşmş ve gelşmekte olan ülkeler arasında görülmektedr. Kalte düzeyndek farklılıklara dayanan dkey endüstr-ç tcaretn gelşmş ve gelşmekte olan ülkeler arasında gerçekleşmes endüstr-ç tcaretn nspeten az da olsa farklı gelr düzey ya da talep yapısı olan ülkeler arasında da gerçekleşebleceğn fade eder. Falvey (1981) e göre bu durum, ülkeler arasındak üretm fonksyonları farklılıklarından kaynaklanmaktadır. Vogatzoglou (2005) e göre bu durumu açıklayıcı ntelktek yaklaşım Falvey ve Kerzkowsk (1985) tarafından gelştrlmştr. Bu yaklaşıma göre, yüksek düzeydek kaltel ürünler ancak yüksek düzeyde sermaye/emek oranı gerektrdğnden sermaye yoğun gelşmş ülkeler yüksek kaltel ürünlern üretmnde, 7 Endüstr-ç tcaret, ölçek ekonomler, monopolcü rekabet ve ürün farklılaştırılmasıyla açıklayan teork yaklaşımın temeller Dxt ve Stgltz (1977), Dxt ve Norman (1980), Krugman (1979-1980-1981-1983), Helpman (1981), Ether (1979-1982), Helpman ve Krugman (1985) gb ktsatçıların çalışmalarıyla atılmaya başlamıştır. Bu teork çalışmaların test edldğ amprk çalışmalarda se endüstr-ç tcaret ve ölçek ekonomler arasındak lşk anlamında farklı sonuçlara ulaşılmıştır. Örneğn Harrgan (1994) endüstr-ç tcaret ve ölçek ekonomler arasında poztf br lşk tespt ederken, Loertscher ve Wolter (1980) se endüstr-ç tcaret le ölçek ekonomler arasında br lşk olmadığı sonucuna varmışlardır. 8 Bu konudak lk çalışmalar Dxt, Stgltz (1977) ve Krugman (1979) tarafından yapılmıştır. Ayrıca, monopolcü rekabet ve endüstr-ç tcaret üzerne Hummels, Levnsohn (1995) ve Harrgan (1994) ın yaptıkları amprk çalışmalarda olumlu sonuçlara ulaşılmıştır. 9 Balassa 1966 yılındak çalışmasında Verdoorn (1960) un çalışmasına da atıfta bulunarak Benelux Brlğ çn Verdoorn un benzer sonuçlara ulaştığını fade etmştr. Yne aynı şeklde, Balassa (1986), Balassa ve Bauwens (1987) ekonomk entegrasyon ve endüstr,ç tcaret arasında poztf lşk olduğunu belrtmşlerdr. Ayrıca, Sapr (1992) genşleme sürecndek AB de (20 ülke) esk üye ülkelerle yen üye ülkeler arasındak endüstr-ç tcaretn artma eğlmnde olduğunu ler sürmektedr. Ayrıca, Balassa ve Bauwens (1987) yaptıkları amprk çalışmada, endüstr-ç tcaret le; ortalama gelr düzey, ortalama ülke büyüklükler, ülkeler arasındak tcar uyum, ülkeler arasında ortak sınırların varlığı ve ortak dl kullanımı arasında poztf lşk tespt etmşlerdr. 129
Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 buna karşın emek yoğunluklu gelşmekte olan ülkeler se daha düşük kalte düzeyndek ürünlern üretmnde uzmanlaşacaklardır. Bu bağlamda yatay endüstr-ç tcaret daha çok yen teorlerle, dkey endüstr-ç tcaret se Karşılaştırmalı Üstünlükler, dğer br fade le neo H-O prensbyle açıklanmaktadır. Üretmde kalte düzeyn belrleyen üretm fonksyonları arasındak bu fark, Stokey (1991) ve Fukao, Ishdo, Ito (2003) ya göre, ntelkl şgücü sevyesyle lgldr. Flam ve Helpman (1987) se bu durumu tamamlayıcı br yaklaşımla, ülkeler arasındak teknoloj düzeylerndek farklılıklarla açıklamaktadır. Flam ve Helpman a göre R. Vernon un ürün devreler (product cycle) modelnde belrttğ gb, gelşmş ülkeler ar-ge ve yüksek teknolojlerne bağlı olarak gelştrdkler yen ve yüksek kaltel ürünlern üretmnde uzmanlaşırken, düşük düzeyde kalan teknolojlern ve buna bağlı olan üretmlern gelşmekte olan ülkelere devrederler. Sutton (1986) a göre de bu durum gelşmş ve gelşmekte olan ülkeler açısından yüksek sabt malyetler karşılayablme gücüyle lgldr. Ancak, benzer gelr düzey ya da talep yapısındak ülkeler arasında, (özellkle de endüstrleşmş ülkelerde) üst gelr grubunun taleplerne yönelk endüstr-ç tcaret daha yoğun olarak gerçekleşecektr. Zra, Helpman ve Krugman (1985, s.2) a göre dünya tcaretnn yaklaşık yarısı endüstrleşmş ülkeler arasında gerçekleşmektedr. Çünkü, gelr düzeyndek artış le farklılaştırılmış ürünlere olan talep arasında br doğrusallık söz konusudur. Bu durum, Markusen ve Wgle (1990, ss.1207-1208) e göre, gelşmş ülkeler arasında uygulanan koruma programlarıyla, gelşmş ve gelşmekte olan ülkeler arasında uygulanan koruma programlarının farklılığından kaynaklanmaktadır. Öyle k, gelşmş ülkeler arasındak tcarette uygulanan tarfe oranları gelşmş ve gelşmekte olan ülkeler arasında gerçekleşen tcarette uygulanan tarfe oranlarından daha düşüktür. Bergstrand (1990, s.1217) da, bu durumu (Helpman ve Krugman gb) gelr düzey le açıklamaktadır. Kş başına gelr düzey ülkelern gelşmşlk düzeylernn br göstergesdr. Talep yapısı da gelr düzey le doğrudan lşkl olduğundan yüksek gelr grubundak tüketcler, yüksek kaltel ürünler; düşük gelr grubundak tüketcler se daha düşük kaltel ürünler talep edeceklerdr. Özetle, gelşmş ülkeler yüksek kaltel, dolayısıyla yüksek malyetl ürünlern üretmnde; gelşmekte olan ülkeler se düşük kaltedek düşük malyetl ürünlern üretmnde uzmanlaşmaktadırlar. Dış tcaret açısından yüksek kalte düzeyndek ürünler yüksek gelr grubundak tüketcler tarafından talep edleceğnden yüksek kaltedek farklılaştırılmış ürünler gelşmş ülkeler ve gelşmekte olan ülkelern üst gelr grubundak tüketcler tarafından; gelşmekte olan ülkeler tarafından üretlen düşük kaltel ürünler se gelşmş ülkelern alt gelr grubundak tüketcler tarafından talep edlecektr (Şekl 1). Gelşmş ülkelerdek üst gelr grubunun daha yoğunlukta olması ve yüksek gelr düzeynn farklılaştırılmış ürünlere olan taleb artırması endüstr-ç tcaretn gelşmş ülkeler arasında ve aynı kalte düzeyndek farlılaştırılmış ürünler bazında gerçekleşmesne neden olacaktır. Şekl 1 : Yatay ve Dkey Endüstr-ç Tcaret 130
Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 ENDÜSTRĐ-ĐÇĐ TĐCARET AÇISINDAN REKABET Hedef pazar olarak belrlenen gelşmş br ülke ya da gelşmş ülkelerden oluşan br ekonomk entegrasyon olsun (Örneğn AB). Gelşmş ülkelern en öneml özellklernden br de kş başı gelrler tbaryle orta ve üst düzey gelr grubundak kşlern alt gelr grubuna oranla nüfusun çoğunluğunu oluşturmalarıdır. Gelşmekte olan ülkelerde se bunun tam ters br durum söz konusudur. Şekl 2: Endüstr-ç Tcaret Acısından Rekabet Teork çerçevede de açıklandığı gb, gelr düzey ve dolayısıyla talep yapıları benzer olan gelşmş ülkeler arasında, ölçek ekonomlernn avantajı nedenyle, benzer faktör yoğunluklarına rağmen aynı talebe ve kalte düzeyne yönelk farklılaştırılmış ürünlern tcaret görülür (yatay endüstr-ç tcaret). Ayrıca, gelşmş ülkeler, lgl ürünler açısından gelşmekte olan ülkelere göre karşılaştırmalı üstünlüğe sahptr ve bu ürünler gelşmekte olan ülkelern nspeten düşük düzeydek üst gelr grubu tarafından da talep edlr. Dolayısıyla, gelşmş ülkeler bu konumda dkey endüstr-ç tcaret açısından gelşmekte olan ülke pazarlarında; yatay endüstr-ç tcaret açısından da gelşmş ülke pazarlarında brbrlernn rakb olular. Ayrıca, aynı hedef pazara yönelen gelşmekte olan ülkeler gelşmş ülkelern düşük gelr grubundak tüketclern ancak daha düşük kaltelerdek taleplern karşılayablecekler çn dkey endüstr-ç tcaret açısından aynı kalte düzeynde üretm yapan dğer gelşmekte olan ülkelerle rekabet etmek zorunda kalacaklardır. Farklı br yaklaşımla, gelşmş ülkeler nha ürün tcaretnde; gelşmekte olan ülkeler se ara ürün tcaretnde endüstr-ç tcaret açısından brbrlerne rakp olurlar. 131
Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 Gelşmş ülkeler, aynı kalte düzeyndek nha ürünlern endüstr-ç tcaretnde esneklk, hız, yenlk (farklılaştırma), yüksek reklam harcamaları ve destekleyc hzmetlerle rekabetç üstünlükler sağlarken, gelşmekte olan ülkeler se, farklı kalte düzeylerndek ürünlerde ya da ara ürünlerde endüstr-ç tcaret açısından endüstrler-arası tcarette olduğu gb çoğunlukla düşük şçlk malyetler ve düşük dövz kuru poltkalarıyla rekabetç üstünlük sağlamaya çalışırlar. Ayrıca ülkelern benzer gelr yapılarına sahp olması, aralarında ortak br sınırın varlığı, ortak dllern konuşulması, aynı ekonomk entegrasyon çersnde yer almaları, doğrudan yabancı yatırımları cezp edecek ekonomk ve hukuk şartları taşımaları da endüstr-ç tcarette avantaj sağlayan faktörlerdendr. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMĐ Araştırma, SITC-2 (Standart Internatonal Trade Clasfcaton-2 Dgt 10 ) kapsamında sınıflandırılan endüstr ya da ürün grubu bazında gerçekleştrlecektr. Elde edlen verler, Türkye ve rakp olarak belrlenen ülkelern AB (15) pazarında gerçekleştrmş oldukları Euro bazlı hracat ve thalatlarına at olup 1995 2007 yılarını kapsamaktadır. Araştırmada öncelkle Đhracat Benzerlk Endeks kullanılarak AB (15) pazarında, Türkye ye yapısal anlamda benzerlğ olan rakp ülkeler belrlenecektr. Uygulamanın knc aşamasında, Grubel-Lloyd Endeks kullanılarak Türkye nn AB (15) pazarında endüstr-ç tcaret açısından avantajlı olduğu; dğer br fadeyle Türkye nn AB (15) ülkeleryle yüksek düzeyde endüstr-ç tcaret gerçekleştrdğ endüstrler belrlenecektr. Uygulamanın son aşamasında se, Brülhart Endeks nden (A Endeks) yararlanılarak, 1995 2007 yılları arasında endüstr-ç tcaret açısından avantajlı bulunan endüstrler Marjnal Endüstr-Đç Tcaret ya da endüstr-ç tcaret artış oranları kapsamında, AB (15) pazarında Türkye ye rakp olduğu belrlenen ülkeler le karşılaştırmalı olarak analz edlecektr. Đhracat Benzerlk (Export Smlarty) Endeks Đhracat Benzerlk Endeks, br ülkenn ya da ülke grubunun hedeflenen pazardak ürün kompozsyonu açısından en yakın rakplernn hang ülke ya da ülke grupları olduğunun belrlenmesnde kullanılmaktadır. Ayrıca, hracat benzerlk endeks kullanılarak k ülke ya da ülke grubunun hedeflenen pazarda kend aralarındak hracat benzerlğnn zaman çndek değşm nceleneblmektedr. Bu endeksn dğer endekslerden en öneml farkı, standartlaştırılmış uluslararası tcaret verlernn kullanılmasını zorunlu kılmasıdır (Ferman ve dğ.,2004, s.8). Aşağıdak formülle fade edlen hracat benzerlk endeks, Fnger ve Krenn (1979) tarafından gelştrlmştr. { Mnmum [ X ac X bc ]} S( ab, c) = ( ), ( ) *100 Ürün bazında, ülkeler arasındak hracat benzerlğnn azalması halnde endeks 0 a; benzerlğn artmaya başladığında se endeks 100 e yaklaşacaktır. Dolayısıyla, hedeflenen pazara hraç edlen lgl ürünlern, gerçekleştrlen toplam hracat çersndek oranları açısından, rakp ülkeler farklı oranlarda hracat gerçekleştryorlarsa endeks değer 0 a doğru azalırken, hraç edlen ürün oranlarının benzerlğnde se endeks değer 100 e doğru yükselecektr. Bu bağlamda, rakp ülkelern hedef pazara hraç ettkler benzer ürünlern toplam hracatları çndek oranları eşt olduğunda endeks 100 ; tamamıyla farklı ürünler hraç ettklernde se, endeks 0 değern alacaktır (Krenn ve Plummer, 2004, 7). Endeks değernn 0 olarak hesaplanması Schott (2004) a göre de rakp ülkelern lgl yıllar çn tamamıyla farklı ürünler hraç ettkler şeklnde yorumlanmaktadır. Endeksn hesaplanmasında yararlanılan bleşenler şu şeklde açıklanmaktadır: X Đ ( ) ac = a ülkesnn ya da ülke grubunun, c ülkesne ya da ülke grubuna, ürün grubundan hraç ettğ ürün değernn, c ülkesne ya da ülke grubuna gerçekleştrdğ toplam hracat çndek oranı, 10 Đlgl verler AB nn resm nternet stes olan (www.eurostat.com) adresnden alınmıştır 132
Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 X Đ ( ) bc = b ülkesnn ya da ülke grubunun, c ülkesne ya da ülke grubuna, ürün grubundan hraç ettğ ürün değernn, c ülkesne ya da ülke grubuna gerçekleştrdğ toplam hracat çndek oranıdır. Grubel Lloyd Endeks Endüstr-ç tcaretn ölçülmesne yönelk olarak gelştrlen modeller se br ülkenn lgl ürün, ürün grubu ya da endüstrs çn gerçekleştrlen hracat ve thalat arasındak uyumu üzerne odaklanmaktadır. Gerçekleştrlen hracat ve thalat değerlernn brbrne yakın olması lgl ülke açısından gerçekleştrlen hracat ve thalat değerlernn uyumunu, br dğer fadeyle çakışma düzeyn göstermektedr. Đhracat ve thalat değerlernn uyumu ya da çakışma düzeynn artması se endüstr-ç tcaret düzeynn artması olarak yorumlanmaktadır. Endüstr-ç tcaretn ölçülmesyle lgl lk çalışma Balassa (1966, s.471) tarafından gerçekleştrlmştr. Balassa o zamank adıyla AET ye üye olan ve özellkle brbrlerne benzer yapıdak ülkeler arasındak tcaretn gelşmn nceleyeblmek çn br endeks gelştrmştr. Balassa gelştrdğ endeks, IIT B 1 X M = n X + M dır. Burada IIT B = Balassa Endeks nn değern, X = endüstrsnn ya da ürününün hracatını, M = endüstrsnn ya da ürününün thalatını, n = hracat ve thalat çn gözlemlenen yıl sayısını vermektedr. Balassa Endeks nde, lgl ülkenn referans alınan ülke ya da ülke grubu karşısındak endüstrs ya da ürününe at hracat ve thalat rakamlarının mutlak farkı toplam hracat ve thalata oranlanmakta, bu oran da tcaret verlernn elde edldğ yıl sayısına bölünerek, ortalama endüstr-ç tcaret sevyes hesaplanmaya çalışılmaktadır. Balassa Endeks 0 la 1 arasında değerler almaktadır. Endeks değerlernn 0 a yaklaşması endüstrs ya da ürünü çn lgl ülkenn referans alınan ülke ya da ülke grubuyla karşılıklı olarak gerçekleştrdğ tcaret açısından hracat ve thalat oranlarının brbrne yaklaştığı anlamını fade eder. Dolayısıyla böyle br gelşme, lgl ülke ve referans alınan ülke açısından endüstr-ç tcaretn artmaya başladığı şeklnde yorumlanır. Grubel ve Lloyd (1975, s.26) a göre se Balassa Endeks nde elde edlen sonuçların güvenlrlğ açısından k öneml sorun bulunmaktadır. Öncelkle endeks, ülkenn gerçekleştrdğ toplam dış tcaret çndek paylarını dkkate almadan tüm endüstrlere aynı ağırlığı vermektedr. Endeksn knc öneml sorunu se lgl ülkenn mevcut dış tcaret açıklarını göz önünde bulundurmamasıdır. Dolayısıyla dış tcaret açık veren ülkeler açısından sonuçların güvenlrlk sorunu ortaya çıkmaktadır. Grubel ve Lloyd (1975) Balassa nın gelştrmş olduğu endeksn sorunlarından hareketle, endüstr-ç tcaretn ölçülmesnde yaygın olarak kullanılan yen br endeks gelştrmştr. Grubel ve Lloyd un endüstr-ç tcaret açıklama yaklaşımı, ülkenn gerçekleştrdğ toplam tcaretten endüstrler-arası tcaret değerlernn çıkartılarak bulunan değern toplam tcarete oranlanması şeklndedr. 133
Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 Grubel ve Lloyd a göre, br ülkenn toplam tcaret, ( X M ) + ; ve endüstrler-arası tcaret se, X M olarak belrtlmektedr. Dolayısıyla ülkesnn j endüstrs ya da ürünü çn, toplam j tcaret çndek endüstrç tcaret payı: IIT j GL ( ) ( X j + M j ) X + M X M = j j j j şeklnde formüle edlmektedr. Burada,,yada, IIT j GL = 1 X j M j ( X j + M j ), IIT j GL = ülkesnn j endüstrs ya da ürününde gerçekleşen endüstr-ç tcaretn, j endüstrs ya da ürünü çn gerçekleşen toplam tcaret çndek yüzdesel payını, X j = j ürünü, ürün grubu ya da endüstrsnde gerçekleşen hracatı, M j = j ürünü, ürün grubu ya da endüstrsnde gerçekleşen thalatı göstermektedr. Grubel ve Lloyd (1975) tarafından gelştrlen endeks 0 la 1 arasında değerler alır. Br ülkesnde lgl j ürünü, ürün grubu ya da endüstrs ç hç tcaret gerçekleştrmemş olması durumunda, ve aynı zamanda sadece hracat ya da sadece thalat gerçekleştrmes durumunda endüstr-ç tcaretten bahsedlemeyecek ve endeks değer 0 olarak gerçekleşecektr. Bunun aksne, gerçekleşen hracat ve thalat rakamlarının brbrne eşt olması durumunda se endeks değer 1 olarak gerçekleşecektr. Dolayısıyla, endeks değernn 1 e yakın olarak hesaplanması endüstr-ç tcaret sevyesnn toplam tcaret çndek payının arttığı; 0 yakın olarak hesaplanması se toplam tcaret çnde endüstr-ç tcaret sevyesnn azaldığı şeklnde yorumlanmaktadır. Bu kapsamda, Türkye nn AB (15) pazarında hang endüstr ya da ürün gruplarında yoğun olarak endüstr-ç tcaret gerçekleştrdğ Standart Grubel-Lloyd endeks kullanılarak belrlenmeye çalışılacaktır. Brülhart Endeks: Dnamk karakterl marjnal endüstr-ç tcaret endekslernden kullanımı en yaygın olanı Brülhart (1994) tarafından gelştrlmştr. Brülhart gelştrdğ marjnal endüstr-ç tcaret endeksn şu şeklde formüle etmştr: ( X X ) ( M M ) t t 1 t t 1 IITB = A = 1 X t X t 1 + M t M t 1 ya da, A 1 X M = X + M, A endeks GL endeksnde olduğu gb 0 ve 1 arasında değerler almaktadır. Endeksn 0 değern alması ülkeler ya da lgl endüstrler arasında gerçekleşen en son tcaretn, dğer br deyşle marjnal tcaretn endüstrler-arası tcaret bçmnde gerçekleştğn; 1 değern alması se, marjnal tcaretn tamamının endüstr-ç tcaret şeklnde gerçekleştğn fade etmektedr (Brülhart, 1994, s.605). 134
Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 Brülhart (1994) ın gelştrdğ A endeks GL endeksnde olduğu gb benzer düzeydek endüstrler çn ağırlıklandırılmış ortalamaların alındığı (tarım, sanay ya da tüm endüstrler çn) endeks olarak da kullanılablr: n A = W A, burada W = tot n = 1 ( X + M ) = 1 X + M, dr. A tot, n fades, br ülkenn tüm endüstrlern veya lgl endüstry oluşturan tüm alt gruplar çn, marjnal endüstr-ç tcaretn ağırlıklandırılmış ortalama değern gösterr. A endeks, GL endeksnde olduğu gb, brden fazla ülkenn konu edldğ çalışmalarda uygun sonuçlar sağlayablmektedr. Ancak A endeks, tcaret nedenyle elde edlen kazançların ve uğranılan kayıpların ülkeler ya da sektörler arasındak dağılımı hakkında blg vermedğnden br tek ülke çn yapılacak çalışmalarda A endeksnden sağlanacak faydalar oldukça sınırlandırılmış olacaktır. Bu nedenle Brülhart (1994, 607) B endeks olarak fade ettğ yen br endeks gelştrmştr: X M B =, burada, B = 1 A dır. X + M Bu endeks, -1 ve +1 arasında değerler alablr. Endeks, hem marjnal endüstr-ç tcaret oranı, hem de ülke özelndek sektörel performanslar hakkında k öneml blg çerr. Öncelkle, B değernn 0 a yaklaşması endüstr-ç tcaretn yükseldğn;, B değernn 0 olması se, lgl endüstrde gerçekleşen marjnal tcaretn bütünüyle endüstr-ç tcaret şeklnde gerçekleştğn gösterr. Buna karşılık endeks değernn hem -1, hem de +1 olması durumunda se, marjnal tcaretn bütünüyle endüstrler-arası tcaret şeklnde gerçekleşmş olduğu kabul edlr. Đknc olarak lgl sektörde, hracatın yerel ürünlern yüksek, thalatın se düşük performansını göstermesnden hareketle, sektörel performans, hracat ve thalatın brbrlerne göre değşm şeklnde tanımlanır. Dolayısıyla B değer drekt olarak sektörel performansı gösterr. Ele alınan peryotta 1 B = olduğu durumda, X 0ve M 0 dır. Aks durumda B = 1değern alır (Brülhart, 1994, s.607) A endeksnden farklı olarak B endeks, k ya da daha fazla endüstr toplandığında anlamlı sonuçlar vermemektedr. B nn -1 ve +1 değerler alması yüksek derecede marjnal endüstrler-arası tcaret şeklnde yorumlanmasına rağmen k alt endüstrnn ağırlıklandırılmış ortalamasının alınması hatalı olarak değern 0 a yakın br değer olarak hesaplanmasına, dğer br fade le, marjnal endüstr-ç tcaretn yüksek çıkmasına neden olmaktadır (Brülhart, 1994, s.607). Bu açıdan çalışmada A Endeks kullanılacaktır. UYGULAMA SITC-2 kapsamında AB (15) 11 pazarına en fazla hracat gerçekleştren lk 50 ülkenn 1995-2007 yılları arasındak hracat verlerne dayanarak hesaplanan hracat benzerlk endeks sonuçları aşağıdak tabloda yer almaktadır. 11 Almanya, Belçka, Fransa, Hollanda, Đtalya, Lüksemburg, Đngltere, Danmarka, Đrlanda, Yunanstan, Đspanya, Portekz, Fnlandya, Đsveç, Avusturya 135
Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 En az %70 benzerlk oranının baz alındığı hesaplamalar netcesnde Türkye ye AB (15) pazarında rakp olan benzer yapıdak ülkeler sırasıyla; Polonya, Romanya, Portekz, Çn, Hndstan, Endonezya, Đtalya, Tayland, Slovenya, Fas ve Đsral olarak belrlenmştr. Rakp olarak belrlenen bu ülkeler se Polonya, Romanya, Portekz, Đtalya ve Slovenya gb AB üyes ülkeler 12 le Çn, Hndstan, Endonezya, Tayland, Fas ve Đsral olmak üzere k gruba ayrılmaktadır. Endüstr-ç tcaret esas tbaryle, sanayleşmş ülkeler arasında ve yoğun olarak sanay ürünler bazında gerçekleşmektedr. Bu açıdan çalışmanın bu kısmında endüstr-ç tcaret açısından sadece Sına Ürünler (SITC 51-99 Kodlu Ürün Grubu) çalışma kapsamında değerlendrlmeye alınacaktır. Bu bağlamda, sanayleşmş ya da sanayleşme yolunda büyük gelşmeler göstermş olan AB (15) ülkeler baz alınarak, rakp ülkeler karşısında Türk endüstrlernn sanayleşme, dolaysıyla endüstr-ç tcaret açısından hang endüstrlerde uzmanlaşma eğlm gerçekleştrdğ belrlenmektedr. Türkye ve AB (15) ülkeler arasında 1995-2007 yılları çn SITC 51-99 kodlu endüstr ya da ürün grupları tbaryle elde edlen hracat ve thalat değerler lgl G-L endeks formülüne uygulanmış ve 0,70 değer baz alınarak aşağıdak sonuçlara ulaşılmıştır: 12 Đtalya Kuruluş Aşaması olan 1959 da, Portekz 1985 te, Polonya ve Slovenya 2004 te, Avrupa Brlğne Katılmışlardır. 136
Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 SITC 00-99 kodlu endüstr ya da ürün grupları, teknolojk alt yapı gereksnmeler açısından beş farklı sınıfta tanımlanmaktadır (Ferman ve dğ., 2004, s.12; Yılmaz, 2003, s.7). Bu sınıflandırmaya göre genel olarak; 1) SITC-0 (Canlı Hayvanlar ve Gıda Maddeler), 2-(26) (Akaryakıt Harç, Yenlmeyen Hammaddeler), 3- (35) (Mneral Yakıtlar, Yağlar vb. Đlgl Maddeler), 4 (Hayvansal ve Btksel Sıvı, Katı Yağlar ve Mumlar)ve 56 (Gübreler (272. Grubun Dışındakler)) kodlu ürünler Hammaddeye Dayalı Ürünler, 2) SITC-26 (Dokuma Elyafı (Yün Topları Harç) vb. Artıkları), 6-(62, 67, 68) (Başlıca Sınıflara Ayrılarak Đşlenmş Ürünler) ve 8-(87, 88) (Çeştl Mamül Eşya) kodlu ürünler Emek Yoğun Ürünler, 3) SITC-1 (Đçk ve Tütün), 35 (Elektrk Enerjs), 53 (Debagat ve Boyacılıkta Kullanılan Ürünler), 55 (Uçucu Yağ, Reznot, Parfümer, Kozmetk, Tuvalet Müstahzarları), 62 (Başka Yerde Belrtlmeyen Kauçuk Eşya), 67 (Demr ve Çelk), 68 (Demr Đhtva Etmeyen Madenler), 78 (Kara Taşıtları) kodlu ürünler Sermaye Yoğun Ürünler, 4) SITC-51(Organk Kmyasal Ürünler), 52 (Đnorgank Kmyasal Ürünler), 54 (Tıp ve Eczacılık Ürünler), 58 (Đlk Şeklde Olmayan Plastkler), 59 (Başka Yerde Belrtlmeyen Kmyasal Madde ve Ürünler), 75 (Büro Makneler, Otomatk Ver Đşleme makneler), 76 (Haberleşme, Ses Kaydetme ve Kaydedlen Ses Tekrar Vermeye yarayan Aletler) kodlu ürünler Kolay Taklt Edleblen Araştırma Yönlü Ürünler, ve 5) SITC-57 (Đlk Şekldek Plastkler), 7-(75, 76, 78) (Makne ve Ulaştırma Araçları) 87 (Başka Yerde Belrtlmeyen Meslek, Đlm, Kontrol Aletler ve Chazları), 88 (Fotoğraf Malzemeler, Optk Eşyalar, Kol ve Duvar saatler) kodlu ürünler de Zor Taklt Edleblen Araştırma Yönlü Ürünler olarak tanımlanmaktadır. Elde edlen G-L Endeks sonuçlarına göre, en az %70 oranı baz alındığında, Türkye nn AB (15) ülkeleryle 1995 ve 2007 yılları arasında tüm yıllar tbaryle sadece, SITC-69 (Başka Yerde Belrtlmeyen Madenden Mamul Eşyalar), 81 (Prefabrk Yapı, Sıhh Su Tessat, Isıtma ve Sabt Aydınlatma Chazları), 83 (Seyahat Eşyaları, El Çantaları vb. Taşıyıcı Eşya) ve 85 (Ayakkabılar) kodlu EMEK YOĞUN ÜRÜNLER DE, SITC-67 (Demr ve Çelk), 68 (Demr Đhtva Etmeyen Madenler), 78 (Kara Taşıtları) kodlu SERMAYE YOĞUN ÜRÜNLER de, SITC-52 (Đnorgank Kmyasal Ürünler), 76 (Haberleşme, Ses Kaydetme ve Kaydedlen Ses Tekrar Vermeye yarayan Aletler) kodlu KOLAY TAKLĐT EDĐLEBĐLĐR ARAŞTIRMA YÖNLÜ ÜRÜNLER de, 137
Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 SITC-77 (Elektrk Makne, Chaz ve Alet, vb. Aksam ve Parçaları), 79 (Dğer Taşıt Araçları) kodlu ZOR TAKLĐT EDĐLEBĐLĐR ARAŞTIRMA YÖNLÜ ÜRÜNLER de ve SITC-91 (Dğer Düşük Değerl Ürünler) kodlu ürün gruplarında yoğun olarak endüstr-ç tcaret gerçekleştrdğ görülmektedr. Uygulama bölümünün son aşamasında, Türkye ve rakp ülkelern AB (15) ülkeleryle 1995 2007 yılları arasında gerçekleştrmş oldukları Marjnal Endüstr-Đç Tcaret değerlernn ortalamaları Brülhart ın gelştrdğ A Endeks kullanılarak hesaplanmıştır. SONUÇ VE DEĞERLENDĐRME Endüstr-ç tcaret acısından elde edlen bulgulara göre, Türkye AB (15) ülkeleryle; 13 Emek Yoğun endüstr çersnde 4; Sermaye Yoğun olarak tanımlanan 9 endüstr çersnde 3; Kolay Taklt Edleblen Araştırma Yönlü Ürünler olarak tanımlanan 7 endüstrde 2; ve Zor Taklt Edlen Araştırma Yönlü Ürünler olarak tanımlanan 9 endüstrnn se sadece 2 snde yoğun olarak endüstr-ç tcaret gerçekleştrmektedr. Buna göre, Türkye nn gerçekleştrmş olduğu marjnal endüstr-ç tcaret değerler ortalamasının (dğer br fade le, 1995 2007 yılları arasında endüstr-ç tcarette gerçekleştrlen artış oranlarının) genel olarak rakp ülkelerden daha fazla olduğu görülmektedr. Özellkle, SITC-79 (Dğer Taşıt Araçları) ve 91 (Dğer Düşük Değerl Ürünler) kodlu ürünler harcnde Türkye nn AB (15) ülkeleryle lgl endüstrler bazında rakplerne oranla daha yüksek endüstr-ç tcaret gerçekleştrmştr. Bununla brlkte, rakplerne oranla endüstr-ç tcaret oranlarını artırma bakımından daha yüksek eğlmlere sahp olduğu da belrlenmştr. KAYNAKÇA Adler, M. (1970). Specalzaton Đn The European Coal And Steel Communty, Jurnal Of Common Market Studes, Vol. 8, Oxfort Balassa, B. ve Bauwens L. (1987). Inrta-Industry Specalsaton Đn A Mult-Country And Mult-Industry Framework, The Economc Journal, Vol. 97, No: 388 Balassa, B. (1986). Endüstr-Đç Tcaret Ve Gelşmekte Olan Ülkelern Dünya Ekonomsne Entegrasyonu, Dışa Açık Ekonom Üzerne Makaleler, (Derleyen: H. Avn Hedl) Malye Ve Gümrük Bakanlığı Araştırma Planlama Ve Koordnasyon Kurulu Başkanlığı, Yay. No: 1986/270 138
Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 Balassa, B. (1963). Europen Integraton: Problems And Ussues, The Amercan Economc Revew, Vol. 53, Menesha Balassa, B. (1979). Intra-Industry Trade And The Integraton Of The Developng Countres To The World Economy, World Bank Staff Paper, No:312 Balassa, B. (1966). Tarf Reductons And Trade Đn Manufacturers Among The Industral Countres, The Amercan Economc Revew, Vol. 56, No:3 Bergstrand, J. H. (1990), The Heckscher-Ohln-Samuelson Model, The Lnder Hypothess and The Determnants of Blateral Intra-Industry Trade, The Economc Journal, Vol. 100, No: 403 Brülhart, M. (1994), Margnal Intra-Industry Trade: Measurement and Relevance for The Pattern of Industral Adjustment, Weltwrtschaftlches Archv, Vol. 130 Dıxıt, A. ve Norman, V. (1980). Theory Of Internatonal Trade, Cambrdge Unversty Press Dxt, A. ve Stgltz, J. E. (1977) Monopolstc Competton And Optmum Product Dversty, The Amercan Economc Revew, Vol. 67 Ethıer, W. J. (1979). Internatonal Decreasng Costs And World Trade, Journal Of Internatonal Economcs, Vol.9 Ethıer, W. J. (1982). Natonal And Internatonal Returns To Scale Đn The Modern Theory Of Internatonal Trade, The Amercan Economc Revew, Vol. 72, No: 3 Falvey, R. E. (1981). Commercal Polcy And Intra-Industry Trade, Jounal Of Internatonal Economcs, Vol. 11 Ferman, M., Akgüngör, S. ve Yüksel, H. A. (2004) Türkye nn Đhracat Rekabet Gücü Ve Sürdürüleblrlğ: Avrupa Brlğ Pazarında Rakp Ülkeler Ve Türkye Açısından Br Karşılaştırma,, 5-9 Mayıs, Đzmr: Türkye Đktsat Kongres, Gelşme Stratejler Ve Makroekonomk Poltkalar Đçerkl Teblğ Fnger, J.M. Ve Kreının, M.E. (1979). A Measure Of Export Smlarty And Its Possble Uses, The Economc Journal, Vol. 89, No: 356 Flam, H. ve Helpman, E. (1987), Vertcal Dfferantaton and North-South Trade, The Amercan Economc Revew, Vol. 77, No:5 Fukao, K., Ishıdo, H. ve Ito, K. (2003), Vertcal Intra-Industry Trade and Foregn Drect Investment n East Asa, Dscusson Paper Seres A, No: 434, Htotsubash Unversty, Tokyo Greenaway, D. (1985) Internatonal Trade Polcy, ELBS Macmllan Publsher Ltd., London Greenaway, D., Hıne R. ve Mılner, C. (1995), Vertcal and Horzontal Intra-Industry Trade: A Cross Industry Analyss for the Unted Kngdom, The Economc Journal, Vol. 105, No: 433 Grubel, H.G. ve Lloyd, P.J. (1975). Intra-Industry Trade : The Theory And Measurement Of Internatonal Trade Đn Dfferantated Products, John Wlley&Sons, London And New York Harrgan, J. (1994). Scale Economes And The Volume Of Trade, The Revew Of Economcs And Statstcs, Vol. 76, No:2 Helpman, E. ve Krugman, P. R. (1985). Market Structure And Foregn Trade: Increasng Returns, Imperfect Competton And The Internatonal Economy, Mıt Press, Cambrdge Helpman, E. (1981). Internatonal Trade Đn The Presence Of Product Dfferentaton, Economc Of Scale And Monopolstc Competton: A Chamberln-Heckscher-Ohln Approach, Journal Of Internatonal Economcs, Vol. 11 Hummels, D. ve Levınsohn, J. (1995). Monopolstc Competton And Internatonal Trade: Reconsderng The Evdence, The Quarterly Journal Of Economcs, Vol. 110, No: 3 Hummels, D. Ve Levınsohn, J. (1993). Product Dfferantaton As A Source Of Comparatve Advantage?, The Amercan Economc Revew, Vol. 83, No: 2, Papers And Proceedngs Of The Hundred And Ffth Annual Meetng Of The Amercan Economc Assocaton 139
Rakp Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analz: 1995-2007 Karluk, R. (2002). Uluslararası Ekonom, Teor Ve Poltka, 6. Baskı, Đstanbul: Beta Kreının, M. E. Ve Plummer, M. G. (2004). Regonal Groupng, Dscrmnaton, And The Revokng Of Preferental Status Of Non-Members: Effect Of Eu Enlargement On The Medterranean Basn, Euro-Medterranean Relatons: A Conceptual Framework Of Trade And Investment Creaton Dverson, Second Pan-Europen Conference Standng Group On Eu Poltcs, Bologna, 24-26 June Krugman, P. R. (1979). Increasng Returns, Monopolstc Competton, And Internatonal Trade Journal Of Internatonal Economcs, Vol. 9, North-Holland Publshng Company Krugman, P. R. (1981) Intrandustry Specalzaton And The Gan From Trade, The Journal Of Poltcal Economy, Vol., 89, No:5 Krugman, P. R. (1983). New Theores Of Trade Among Industral Countres, The Amercan Economc Revew, Vol. 73, No:2, Papers And Proceedngs Of The Nnety-Ffth Annual Meetng Of The Amercan Economc Assocaton Krugman, P. R. (1980). Scale Economes, Product Dfferentaton, And The Pattern Of Trade, The Amercan Economc Revew, Vol. 70, No:5 Leontef, W. (1969). Domestc Producton And Foregn Trade: Amercan Captal Poston Re-Examned Bhagwat Jadsh, Internatonal Trade, Pengun Books Inc., Harmondsworth Loertscher, R. ve Wolter, F. (1980). Determnants Of Intra-Industry Trade: Among Countres And Across Industres, Weltwrtschaftlches Archv, Vol. 116 Markusen, J.R. ve Wgle, R. M. (1990), Explanng the Volume of North-South Trade, The Economc Journal, Vol. 100, No: 403 Narn, P. (2002). Endüstr-Đç Tcaret Ve Đhracata Dayalı Sektörler Açısından Türkye Uygulaması, T.C. Dokuz Eylül Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Đktsat Anablm Dalı, Đzmr: Yayınlanmamış Doktora Tez Pugel, T. A. (2004). Internatonal Economcs, Twelfth Edton, Mcgraw-Hll Companes, Inc., Boston Root, F. R. (1990). Internatonal Trade And Investment, Sxth Edton, South-Western Publshng Co., Cncnat, Oho Sapr, A. (1992). Regonal Integraton Đn Europe, The Economc Journal, Vol. 102, No: 415 Schott, P. K. (2004), The Relatve Compettveness of Chna s Export to the Unted States vs-a-vs Other Countres n Asa, the Carbbean, Latn Amerca and the OECD, Yale School of Management, Prelmnary Draft Stokey, N. L. (1991), The Volume and Composton of Trade Between Rch and Poor Countres, The Revew Of Economc Studes, Vol. 58, No: 1 Sutton, J. (1986), Vertcal Product Dfferantaton: Some Basc Themes, The Amercan Economc Revew, Vol. 76, No: 2, Papers and Proceedngs of the Nnety-Eghth Annual Meetng of the Amercan Economc Assocaton Tekgül, Y. B. (2000) Ekonomk Entegrasyon Ve Endüstr Đç Tcaret: Türkye Ab Ülkeler Arasındak Endüstr Đç Tcaretn Eğlm, T.C. Çukurova Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Đktsat Anablm Dalı, Adana: Yayınlanmamış Doktora Tez Vogatzoglou, K. (2005), Varetes or Qualtes? Horzontal and Vertcal Intra-Industry Trade wthn the NAFTA Trade Bloc, The Estey Centre Journal of Internatonal Law and Trade Polcy, Vol.6, No: 2 Wells, S. J. (1973). Internatonal Economcs, (Revson By: Brassloff E.W.), George Allen And Unwn Ltd., London Yenlmez, F. (2004). Türkye nn Ab Đle Dış Tcaretnde Endüstr Đç Tcaret (Türkye-Almanya Örneğ), TOBB www.eurostat.com 140