Andolu Üniversitesi Sosyl Bilimler Dergisi Andolu University Journl of Socil Sciences İki Aşmlı Çok Kriterli Krr Verme ile Performns Değerlendirmesi: AHP ve TOPSIS Yöntemlerinin Entegrsyonu Performnce Evlution by Two-Stge Multi Criteri Decision Mking: Integrtion of AHP nd TOPSIS Methods Yrd. Doç. Dr. Pınr Ky Smut Öz Performns değerlendirmesi ve bun bğlı olrk dh etkin ve verimli krr süreçlerinin tnımlnmsı, işletmelerin sürdürülebilirliği ve rekbeti için önem rz etmektedir. Bir hizmet sektörü oln eğitimde de performnsın değerlendirilmesi, iyileştirilmesi ve uluslr rsı düzeyde nliz edilerek diğer ülkelerle rekbet edilebilir hle gelinmesi için eksikliklerin trtışılmsı gerekmektedir. Uluslr rsı düzeyde eğitim performnslrının değerlendirilmesinin mçlndığı bu çlışmd iki şmlı çok kriterli bir krr verme yöntemi kullnılmıştır. İlk şmd AHP (Anlytic Hierrchy Process-Anlitik Hiyerrşi Süreci) yöntemi kullnılrk eğitim performns kriterlerinin ğırlıklrı bulunmuştur. İkinci şmd ise TOPSIS (Technique for Order of Preference by Similrity to Idel Solution) yöntemi ile OECD (Orgnistion for Economic Co-opertion nd Development- Ekonomik Klkınm ve İşbirliği Örgütü) ülkelerinin eğitim performnslrı nliz edilerek, ülke sırlmlrı elde edilmiştir. AHP yöntemiyle elde edilen performns kriterleri sırlmsınd, eğitime ypıln hrcmlr ve mşlr eğitim performnsını etkileyen en önemli kriterler olrk bulunurken, okullşm ornı ise en düşük ğırlığ ship performns kriteri olmuştur. İlköğretime ilişkin kriterlerin ort öğretime nzrn eğitim performnsını dh çok etkilediği yine bulgulr rsınddır. TOPSIS yöntemi ile elde edilen, eğitim performns sırlmsınd en bşrılı ülke Lüksemburg olrk bulunurken, en bşrısız ülke ise Türkiye olmuştur. Lüksemburg u, İsviçre ve Knd izlemektedir. Bu ülkelerin öğretmen mşlrının ve GSYH (Gyrisfi Yurtiçi Hsıl) dn eğitime yırdıklrı pyın oldukç yüksek olduğu göze çrpmktdır. Anhtr Sözcükler: AHP, TOPSIS, Eğitim, Performns, OECD Abstrct Performnce evlution nd correspondingly determintion of more efficient decision processes hs big importnce for sustinbility nd competition of the enterprises. It hs n importnce for the sustinbility nd competition of mngement tht evlutes performnce nd correspondingly determines more productive nd effective decision processes. In eduction -s service sector-, performnce evlution, improving nd nlyzing it t n interntionl level in order to become competitive with the other countries, deficiencies hve to be discussed. In service sector eduction- it is lso needed to evlute nd improve performnce, nd discuss it s slcks by nlyzing it interntionl to become in competition level with other countries. In this study interntionl comprisons of eductionl performnces re imed to be evluted by using two-stge multi criteri decision mking method. In the first stge, the weights of eductionl performnce criteri re found by AHP method. In the second stge, by nlyzing the eductionl performnces of OECD countries with TOPSIS method, the rnking of the countries re gined. As result of AHP performnce criteri rnking, expenditure per student nd slries criteri re found the most importnt criteri tht ffect the eductionl performnce nd net intke criteri rte hs the lowest weight vlues. The fct of criteri belonging to primry eduction effect the eductionl performnce more thn secondry eduction is result of the nlyses s well. In eductionl performnce rnking of OECD countries when Luxemburg is found to be the most successful, Turkey is found to be the lest. Luxemburg is followed by Switzerlnd nd thn Cnd. In these countries, the slries of the techers nd the money shred from GDP for eduction drw the ttention. Keywords: AHP, TOPSIS, Eduction, Performnce, OECD Yrd. Doç. Dr. Pınr Ky Smut, Atılım Üniversitesi İşletme Fkültesi İşletme Bölümü, pinr.smut@tilim.edu.tr sbd.ndolu.edu.tr 57
İki Aşmlı Çok Kriterli Krr Verme ile Performns Değerlendirmesi: AHP ve TOPSIS Yöntemlerinin Entegrsyonu Giriş İşletmelerin rekbet güçlerini rttırbilmeleri ve devmlılıklrını sğlybilmeleri için, performns değerlendirmesi ypmlrı ve bun bğlı olrk dh etkin ve verimli krr süreçleri tnımlnmlrı büyük önem rz etmektedir. Bir hizmet sektörü oln eğitimde de performnsın değerlendirilmesi, iyileştirilmesi ve uluslr rsı düzeyde nliz edilerek diğer ülkelerle rekbet edilebilir hle gelinmesi için eksikliklerin trtışılmsı gerekmektedir. Eğitim, üzerinde önemle durulmsı gereken bir hizmet sektörü olup, eğitim performnsı, kdemik ve politik nlmlrd değerlendirilmesi ve incelenmesi gereken bir konudur. Eğitim düzeyinin yüksek olmsının sğldığı ekonomik vntlrın ynı sır, eğitim seviyesinin rtmsıyl, ortlm insn ömrünün uzmsı, oy kullnm ornlrının rtmsı ve etnik zınlıklr için eşit hklrı dh fzl destekleyen tutumlrın sergilenmesi rsınd d bğ olduğu OECD (Orgnistion for Economic Co-opertion nd Development- Ekonomik Klkınm ve İşbirliği Örgütü) nin Eduction At Glnce 202 rporund tespit edilmiştir. 2009-200 yıllrınd yşnn küresel ekonomik kriz, eğitimi de olumsuz olrk etkilemiş ve ülkelerin yüksek eğitim seviyesine ship olmlrının ekonomide ve işgücü pzrınd sğldığı vntlr dh d belirgin hle gelmiştir. Eğitime ypıln ytırımın hem bireyler hem de toplumlr için güçlü vntlr sğlmsı, ülkelerin bu konudki ytırımlrını rttırmlrın sebep olmuştur. Öyle ki, 2008-2009 yıllrı rsınd verisi bulunn 3 ülkenin 26 sınd kriz nedeniyle GSYH zlırken, 24 ünde eğitim hrcmlrı rtmıştır (Eduction At Glnce 202: OECD Indictors, 202, s.4). OECD ülkeleri, 2009 yılınd, ortlm olrk GSYH lrının % 6,2 sini eğitim kurumlrın hrcmışlrdır. OECD, misyonu, düny çpınd insnlrın refh içinde yşmlrı için gerekli ekonomik ve sosyl politiklrı üretmek oln bir örgüt olup, 34 üye ülkeden oluşmktdır (www.oecd.org, lıntı trihi: 05.0.203). Eğitimin klitesi, geleceğin toplumunu etkilediğinden OECD ülkeleri trfındn en çok önemsenen ve üzerine politiklr geliştirip hrcmlr yptıklrı bir konudur. Eğitimin klitesinin iyileştirilmesi için öncelikle performns değerlendirmesine ihtiyç vrdır. Bu çlışmd, eğitim performnsının uluslr rsı düzeyde değerlendirilmesi ve Türkiye nin uluslr rsı düzeyde eğitim performnsı çısındn nsıl bir konumd olduğunun incelenerek, eksikliklerinin tespit edilmesi için önerilerde bulunulmsı mçlnmktdır. Bu nedenle, OECD ülkelerinin eğitim performnslrının değerlendirilmesi ypılmış, eğitim performnsını en fzl etkileyen kriterler belirlenerek ğırlıklndırılmış ve bun göre OECD ülkelerinin performns sırlmlrı elde edilmiştir. Ülke sırlmsı ile OECD ülkelerinin birbirlerine göre durumlrı gözlemlenirken, hngi nedenlerle performns düşüklüğü yşdıklrının d irdelenmesi sğlnmıştır. Eğitim performnsını etkileyen kriterlerden hngilerinin dh ğırlıklı olrk üzerinde durulmsı gereken konulr olduğunun ltı çizilmiştir. Ayrıc, Türkiye nin OECD eğitim performns sırlmsınd nsıl bir yerde olduğu, hngi kriterleri rttırrk dh iyi bir eğitim klitesini yklybileceği görülmeye çlışılmıştır. OECD ülkelerinin eğitim performnslrının değerlendirilmesinde, AHP (Anlytic Hierrchy Process- Anlitik Hiyerrşi Süreci) ve TOPSIS (Technique for Order of Preference by Similrity to Idel Solution) yöntemlerinin entegrsyonu ile oluşn, iki şmlı çok kriterli bir krr verme yöntemi kullnılmıştır. Modelin ilk şmsınd belirlenen eğitim performns kriterlerinin ğırlıklrı AHP ile elde edilmiş, ikinci şmsınd ise bu ğırlıklr kullnılrk TOP- SIS yöntemi ile ülke sırlmlrı oluşturulmuştur. Litertürde AHP-TOPSIS yöntemi pek çok sektöre uygulnmıştır. Bunlrdn bzılrını şu şekilde özetlemek mümkündür: Tzeng vd. (2005), toplu tşım problemi için lterntif fuel otobüslerinin değerlendirilmesinde; Shyith vd. (2008) tekstilde en iyi bkım teknoloinin seçilmesinde; Seçme vd. (2009), Türk bnkcılık sisteminde performns değerlemede; Rdulescu vd. (200), Romny nın Güney Munteni Bölgesindeki 7 ülkenin sürdürülebilir trım performnslrının sırlnmsınd; Sdeghi ve Keshnin (20) elm ğçlrın trımsl zehirlerin seçiminde; Supçiller ve Çprz (20), bir işletmeye en uygun tedrikçinin seçilmesinde; Dinçer ve Görener (20), Türkiye deki kmu, özel ve ybncı sermyeli bnklrın performns ölçümlerinde AHP-TOPSIS yöntemlerini bir rd kullnmış oln çlışmlrdn bzılrıdır. Eğitim lnınd, çeşitli çılrdn ve lnlrd performns ve etkinlik ölçen çlışmlrdn bzılrın şğıd değinilmiştir. Altunok vd. (200), bir lisnsüstü 58
Cilt/Vol.: 4 - Syı/No: 4 (57-68) progrmın bşvurn lisnsüstü öğrenci seçiminde ve Ablı vd. (202), Türkiye de yüksek öğrenimde öğrencilere verilen burslrı lck bursiyerlerin belirlenmesinde AHP-TOPSIS yöntemlerini; Sob (202) ise üniversite öğrencilerinin performnslrının ölçümünde AHP yöntemini kullnn eğitim lnınd ypıln çlışmlrdndır. Aydın vd. (200), 2003 ve 2006 yıllrı için mtemtik okur-yzrlığı en iyi ve en kötü oln beş OECD ülkesini, eğitimde fırst eşitliği ve sosyl dlet değerleri çısındn değerlendirmiş, Wu vd.(202), Tyvn dki 2 özel üniversiteye it performns kriterlerini AHP ile ğırlıklndırıp, VIKOR yöntemini kullnrk sırlnmlrını sğlmışlrdır. Mnte ve O Brien (2002), iki girdi ve iki çıktı tnımlyrk Avustury nın bir bölgesindeki devlet ortokullrının eğitim performnslrını, Agsisti (203) İtly dki ortokullrın etkinliğini ve yine Agsisti (204), 20 Avrup ülkesinin eğitimde kmu hrcmsı etkinliğini veri zrflm nlizi ile ölçmüşlerdir. Eğitim performnsı üzerine yzılmış en önemli kynk OECD nın her yıl yyınldığı Eğitime Bir Bkış: OECD Göstergeleri olup, OECD ülkelerinde eğitim performnsı değerlendirme nlmınd uygulnn çok kriterli bir krr verme yöntemi çlışmsı bulunmmıştır. Bu bğlmd, bu çlışmnın temel mcı, AHP ve TOPSIS yöntemlerinin entegrsyonu ile oluşturuln, iki şmlı bir çok kriterli krr verme yöntemi kullnrk, OECD ülkelerinin eğitim performnslrın ilişkin derinlemesine bir rştırm ve değerlendirme ypmktır. Çlışmnın bundn sonr üç bölümü dh bulunmktdır. Bundn sonrki bölümde, çlışmd kullnıln iki şmlı performns modeli tnıtılck, ilk ve ikinci şmsınd kullnıln metotlr yer verilecektir. Dh sonr uygulm sonucund elde edilen bulgulr yorumlncktır. Son olrk, çlışmnın sonucu, trtışmlr ve önerilerle mkle sonlndırılcktır. Yöntem Bu çlışmd OECD ülkelerinin eğitim performnslrının değerlendirilmesinde iki şmlı çok kriterli bir yöntem kullnılmıştır. Kriter ğırlıklrının belirlendiği ilk şmd AHP, belirlenen ğrılıklrın kullnılrk performns sırlmsının elde edildiği ikinci şmd d TOPSIS yöntemi kullnılmıştır. Bu bölümde AHP ve TOPSIS yöntemleri nltılmış, kullnıln performns değerlendirme modeli tnıtılmıştır. Andolu Üniversitesi Sosyl Bilimler Dergisi Anlitik Hiyerrşi Süreci (AHP) Krmşık problemlerin nlizinde ve çözümünde kullnıln AHP (Anlytic Hierrchy Process-Anlitik Hiyerrşi Süreci), Sty T.L. (980) trfındn geliştirilmiş oln çok kriterli bir krr verme yöntemidir. AHP ile krr vericiler, krmşık problemleri, problemin n hedefi, kriterleri, lt kriterleri ve lterntifleri rsındki ilişkiyi gösteren hiyerrşik bir ypıd modelleme olnğın shiptirler. AHP yönteminde krr vericinin hem obektif hem de subektif düşüncelerini krr sürecine dhil edebilmesi en önemli özelliğidir (Kuruüzüm ve Atsn, 200, s.84). AHP yönteminin uygulm dımlrı şu şekildedir:. Adım: Problem tnımlnrk, mç, kriterler ve lterntifler verilir. Krr mcı ile tepeden bşlyrk krr hiyerrşisi oluşturulur. En tepeye mç, ort seviyeye kriterler ve lt kriterler, en düşük seviyeye de lterntifler yerleştirilir (Sty, 2008, s. 85). 2. Adım: Hiyerrşik ypının oluşturulmsındn sonr kriterlerin ve lt kriterlerin kendi rlrınd önem derecelerinin belirlenmesi için ikili krşılştırm mtrisi oluşturulur. Krr verici kriterleri vey lterntifleri ikili olrk krşılştırır. Değerlendirmeye lınck n det kriter için i kriterinin kriterine göre önemini belirlemek üzere A mtrisi oluşturulur. Krşılştırm mtrisinin köşegeni üzerindeki bileşenler (i = olduğundn) değerini lırlr. İkili krşılştırm mtrisi ( A i ), () nolu gösterimde verilmiştir (Sty, 990, s.2). A i / = / / 2 3 n / / n2 / n3 () İkili krşılştırm mtrisi oluşturulurken, göreli üstünlüklerin belirlenmesi için Sty (990) trfındn geliştirilen önem ölçeği kullnılır. Ölçek Tblo de görülmekte olup, -9 rsınd değerler lmktdır. İkili kriter krşılştırmlrının, krşılştırm mtrisinin tüm değerleri oln köşegeninin üstünde kln değerler için ypılmsı yeterlidir. Köşegenin ltınd klnlr için, i = / i eşitliği kullnılır. 2 32 3 32 n n2 n3 nxn sbd.ndolu.edu.tr 59
İki Aşmlı Çok Kriterli Krr Verme ile Performns Değerlendirmesi: AHP ve TOPSIS Yöntemlerinin Entegrsyonu Tblo. AHP Önem Ölçeği (Sty, 990, s.5) Değer Açıklm Her iki kriterin eşit öneme ship olmsı durumunu ifde eder 3 Birinci kriterin ikinci kriterden önemli olmsı durumunu ifde eder 5 Birinci kriterin ikinci kriterden çok önemli olmsı durumunu ifde eder 7 Birinci kriterin ikinci kritere göre çok güçlü bir öneme ship olmsı durumunu ifde eder 9 Birinci kriterin ikinci kritere göre mutlk üstün bir öneme ship olmsını ifde eder 2,4,6,8 Ar değerler 4. Adım: Krr vericinin ypmış olduğu krşılştırmlrdki tutrlılığın ölçüldüğü dımdır. Tutrlılık ornının (CR), 0,0 dn küçük değer lmsı tutrlı- 3. Adım: İkili krşılştırmlı mtrisler kullnılrk lığın göstergesidir. CR değeri 0,0 dn büyük olduğund ise krşılştırmlr tutrsızdır denilir ve kr- önem vektörü hesplnır. Her bir bileşenin diğer bileşene göre önemini gösteren önem vektörü (2) no lu şılştırmlr gözden geçirilir. CR değeri, (3) no lu formül kullnılrk hesplnır. Önem vektörü (W), formül kullnılrk hesplnır. CR değeri, tutrlılık kriterlerin önem ğırlıklrını ifde eder. indeksinin (CI), rssl indekse (RI) bölünmesiyle n elde edilir. Rssllık endeksi verileri Tblo 2 de verilmiştir. Eşitlikte görülen, en büyük özdeğeri; n, iw = w (2) i = mx n kriter syısını ifde eder. En büyük özdeğer, A vektörü ile W vektörünün çrpılmsı ve elde edilen sütun vektörünün w değerlerine bölünmesi sonucu orty çıkn vektör değerlerinden en büyüğüdür (Cheng ve Li, 200, s. 34). CI CR = ; RI λmx n CI = n ; mx n CR = λ (3) ( n ) RI Tblo 2. Rssllık Endeksi Verileri (Sty, 980, s.2) n 2 3 4 5 6 7 8 9 0 RI 0 0 0,58 0,9,2,24,32,4,45,49 5. Adım: İlk dört dım hiyerrşik ypının tümü için hesplnır. Alterntiflere it ğırlıklı punlr hesplnır. Krr lterntiflerinin punlrı krşılştırılrk sırlm ypılır. En yüksek pun ship lterntif en uygun lterntif olrk belirlenir. TOPSIS Hwng ve Yoon (98) trfındn geliştirilmiş çok kriterli bir krr verme yöntemi oln TOPSIS (Technique for Order of Preference by Similrity to Idel Solution), çözüm lterntifinin pozitif-idel çözüm- 60
Cilt/Vol.: 4 - Syı/No: 4 (57-68) den en kıs mesfe ve negtif-idel çözümden en uzk mesfe düşüncesine göre seçilmesine dynmktdır. Pozitif idel çözüm; elde edilebilen en iyi ölçütlerin, negtif-idel çözüm ise en kötü ölçütlerin bileşimidir (Cheng-Ru, 2008, s.256). TOPSIS yönteminin uygulnmsınd, belirli bir mç doğrultusund değerlendirme kriterlerinin tnımlnmsının rdındn ilk önce krr mtrisi ( A i ) oluşturulur. (4) nolu ifdede görülen krr mtrisinin, stırlrını lterntifler, sütunlrını ise değerlendirme kriterleri oluşturmktdır. Mtriste m krr noktsı syısını, n değerlendirme vektörü syısını vermektedir. A i / = / / 2 3 m 2 / / 32 m2 3 32 / m3 n n2 n3 mxn (4) Andolu Üniversitesi Sosyl Bilimler Dergisi Krr mtrisindeki elemnlr, (5) no lu formül uygulnrk stndrtlştırılmış krr mtrisi (R) oluşturulur. Böylece krr mtrisini oluşturn elemnlr normlize edilmiş olurlr. Değerlendirme kriterlerinin ship olduklrı ğırlıklrl R mtrisinin çrpılmsı sonucund d ğırlıklndırılmış stndrt krr mtrisi elde edilir (Monezi vd., 202, s.97). r i = m i= i 2 i i =,2,...,m ; =,2,..., n (5) Sonrki dımd, (6) ve (7) nolu formüllerde görülen idel ( A ) ve negtif idel ( A )çözümleri hesplnır. Burd, I, fyd sğlyck kriter ; I, ' mliyet oluşturck (negtif fyd sğlyck) kriterdir. ' A min, mx i = X i iε I X i iεi ; =,2,..., K ; i =,2,..., N A i = mx X i ' iε I, min X i iεi ; =,2,..., K ; i =,2,..., N (6) (7) Bu şmnın rdındn Öklid uzklıklrı kullnılrk yırım ölçüleri hesplnır. Alterntiflerin idel çözüme uzklıklrı ( S ) ve negtif idel çözüme uzk- lıklrı ( S ), (8) ve (9) no lu formüller yrdımıyl hesplnır (Agrwl vd., 99, s.637-638). ( X A ) / 2 2 N S =, i i =,2,..., K i= ( X A ) / 2 N 2 S =, i i =,2,..., K i= (8) (9) Son olrk, sırlm skorlrı elde edilir ve lterntif çözüm sırlmsı oluşturulur. Bunun için idel çözü- me göreceli ykınlık değerleri ( C ), (0) no lu formül yrdımıyl hesplnır. C = S ( S + S ); 0 C =,2,..., K (0) Elde edilen sırlm skorlrının büyük değerler lmsı, o lterntifin dh iyi bir performns sergilediğini gösterir. Uygulnn İki Aşmlı AHP-TOPSIS Performns Değerlendirme Modeli Bu çlışmd iki şmlı çok kriterli bir krr verme yöntemi kullnılmıştır. AHP ve TOPSIS yöntemlerinden oluşn bu entegre yklşımın uygulm dımlrı Şekil de görüldüğü gibi oluşturulmuştur. Üç dımdn oluşn yklşımd öncelikle seçim kriterleri belirlenmiş, sonr AHP kullnılrk bu kriterlerin ğırlıklrı oluşturulmuş, son olrk d bu ğırlıklndırılmış kriterler kullnılrk ülke sırlmlrı elde edilmiştir. sbd.ndolu.edu.tr 6
İki Aşmlı Çok Kriterli Krr Verme ile Performns Değerlendirmesi: AHP ve TOPSIS Yöntemlerinin Entegrsyonu Kriterlerin Belirlenmesi Kriter ğırlıklrının hesplnmsı AHP Alterntiflerin sırlnmsı TOPSIS Şekil. AHP-TOPSIS Uygulm Adımlrı Uygulm Bu çlışmd, OECD ülkelerinin eğitim performnslrının değerlendirilmesi mcıyl iki şmlı çok kriterli bir krr modeli kurulmuş, Şekil de görülen AHP-TOPSIS performns modeli uygulm dımlrı uygulnmıştır. Bu modele göre öncelikle, OECD nin rporlrındn, litertür trmsındn ve uzmn kişilerden edinilen bilgiler ışığınd ülkelerin eğitim performnsını en fzl etkilediği düşünülen kriterler belirlenmiştir. Kriterlerin hepsi eğitim performnsını belirlemede eşit öneme ship olmdığındn, ğırlıklndırılmlrı gereği orty çıkmktdır. Bu mçl AHP yöntemi kullnılrk eğitim performnsı kriterleri ğırlıklndırılmıştır. Ağırlıklndırılmış kriterler kullnılrk d TOPSIS yöntemi ile OECD ülkelerinin eğitim performns sırlmlrı elde edilmiştir. Kriterlerin Belirlenmesi Eğitim performnsını etkileyen kriterler, OECD trfındn her yıl yyınlnmkt oln ve uluslr rsı eğitim performnsı krşılştırmlrını içeren, Eduction t Glnce: OECD Indictors isimli yyının 2009, 200, 202 yıllrın it rporlrı incelenerek belirlenmiştir. Çlışmd kullnıln eğitim performns kriterleri, bu rporlrd sunuln göstergeler rsındn, litertür trmsının ve konunun uzmnı olduğu düşünülen, 2 Eğitim Fkültesi öğretim üyesi, içlerinde bir yöneticinin de bulunduğu 4 ilk ve ort öğretim öğretmeninin verdiği bilgiler ışığınd belirlenmiştir. Tblo 3 de kullnıln kriterler ve tnımlmlrı yer lmktdır. Çlışmd eğitim performns n kriterleri hrcmlr, imknlr ve eğitimin seviyesi olrk belirlenmiştir. Ayrıc, eğitim performns kriterleri belirlenirken, hem ilköğretim hem de ort öğretim için yrı yrı eğitim performns kriterleri tnımlnmış, bu yrımın önemi vurgulnrk performns değerlendirilmesi ypılmy çlışılmıştır. Ülkelerin eğitim performnsınd büyük öneme ship oln kriter, ülkelerin eğitime yptıklrı hrcmlrdır. Hrcmlrl ilgili kriter olrk ilk ve ortöğretimde öğrenci bşın ypıln hrcmlrın GSYH içerisindeki pyı ve öğretmenlere öğrenci bşın verilen ücretlerin lınmsı uygun görülmüştür. Burd, öğrenci bşın ypıln hrcmlr, devletin özel ve kmuy it eğitim kurumlrın yptığı toplm hrcmlrı, eğitimin yönetilmesi ve özel teşebbüsler için verilen sübvnsiyonlrı içermektedir (http://dt.worldbnk. org/indictor/se.xpd.prim.pc.zs, lıntı trihi: 0.2.202). İlk ve ort öğretimde öğrenci bşın öğretmenlere verilen en yüksek mş değeri de kmud öğretmenlere verilen ysl mşlrın yıllık USD değerlerini içermektedir (OECD, 202, s.294). Diğer bir n kriter oln imknlr bşlığı ltınd insn kynklrın ve fiziki olnklr yer verilmiştir. Eğitim performnsınd insn kynklrı girdisini ölçmek mcıyl, öğrenci büyüklüğüyle ilişkili yeterli syıd öğretmen olup olmdığının incelendiği öğretmen-öğrenci ornı, inş edilen ulusl normlrın krşılştırılmsınd önem rz etmektedir (UNESCO Institute for Sttistics, 2009, s.32). Bir diğer kriter oln ortlm sınıf büyüklüğü ise kmuy it ilk ve ort dereceli eğitim kurumlrındki sınıf syısının öğrenci syısın ornını ifde eden eğitimin nsıl koşullrd ypıldığını gösteren bir performns kriteridir (OECD, 202, s.295). Son olrk eğitimin seviyesi n kriteri ltınd net okullşm ornlrın yer verilmiştir. İlk ve ort öğretim okul bşlm yşınd oln nüfusun ne kdrının öğrenime erişebilme imknın ship olduğunun belirlenmesi mcıyl toplnn bir veri oln net okullşm ornı ise bir yüzde değeri olrk sunulmktdır (UNESCO Institute for Sttistics, 2009, s.0). 62
Cilt/Vol.: 4 - Syı/No: 4 (57-68) Tblo 3. Eğitim Performns Değerlendirme Kriterleri An Alt Kriterler Kriterler Kriter Adı K İlköğretimde öğrenci bşın ypıln hrcm (GSYH içindeki % lik py) Ort öğretimde öğrenci bşın K2 ypıln hrcm (GSYH içindeki Hrcmlr % lik py) K3 İlköğretimde öğrenci bşın verilen öğretmen mşı (USD) K4 Ort öğretimde öğrenci bşın verilen öğretmen mşı (USD) K5 İlköğretimde ortlm sınıf büyüklüğü Ort öğretimde ortlm sınıf K6 büyüklüğü İmknlr K7 İlköğretimde öğrenci-öğretmen ornı Eğitim Seviyesi K8 K9 K0 Ort öğretimde öğrenci-öğretmen ornı İlköğretimde net okullşm ornı Ort öğretimde net okullşm ornı Andolu Üniversitesi Sosyl Bilimler Dergisi Kriterin Tnımlmsı İlköğretimde öğrenci bşın ypıln hrcmlrın GSYH içindeki % lik pyı Ort öğretimde öğrenci bşın ypıln hrcmlrın GSYH içindeki % lik pyı İlköğretimde öğrenci bşın öğretmenlere verilen en yüksek mş Ort öğretimde öğrenci bşın öğretmenlere verilen en yüksek mş İlköğretimde sınıf bşın düşen öğrenci syısı Ort öğretimde sınıf bşın düşen öğrenci syısı Öğretmen bşın düşen ortlm öğrenci syısı (ilköğretim düzeyinde) Öğretmen bşın düşen ortlm öğrenci syısı (ort öğretim düzeyinde) İlköğretimin ilk sınıfın bşlyn öğrencilerin, ilköğretime bşlmsı gereken teorik yş grubu toplmın ornıdır. Ort öğretimin ilk sınıfın bşlyn öğrencilerin, ilköğretime bşlmsı gereken teorik yş grubu toplmın ornıdır. Eğitim performns kriterlerine it veriler, OECD (Orgnistion for Economic Co-opertion nd Development- Ekonomik Klkınm ve İşbirliği Örgütü), UNICEF (United Ntions Interntionl Children s Emergency Fund- Birleşmiş Milletler Çocuklr Yrdım Fonu), Düny Bnksı (World Bnk), CIA (Centrl Intelligence Agency- Merkezi İstihbrt TeşkiltıCentrl Intelligence Agency) isttistik veri tbnlrı, www.childinfo.org, www.ntionmster.com web sitelerinden tedrik edilmişlerdir. Eksik oln bzı ülke verileri ise o ülkelere it isttistik kurumlrındn lınmışlrdır. Çlışmd 2009 yılın it veriler kullnılmıştır. Kriterler Ağırlıklrının Hesplnmsı Belirlenen eğitim performns n ve lt kriterlerinin ğırlıklrı AHP yöntemi ile elde edilmiştir. Kuruln hiyerrşik model Şekil 2 de verilmiştir. Uzmn yrgısın (Eğitim Bilimleri Bölümü öğretim üyesi) bşvurulrk, kriterlere ilişkin ikili krşılştırmlr mtrisi elde edilmiştir. İkili krşılştırmlr mtrisi oluşturulurken, Tblo de verilen AHP önem ölçeği (Sty, 990, s.5) kullnılrk kriterler rsındki önem üstünlüğü kıyslmlrı gerçekleştirilmiştir. İkili krşılştırmlı mtrisler yrdımıyl önem vektörü hesplnmış, böylece kriterlerin önem ğırlıklrı elde edilmiştir. İkili krşılştırmlr mtrisi ve elde edilen kriter ğırlıklrı Tblo 4 de verilmiştir. Oluşturuln ikili krşılştırmlr mtrisinin tutrlılık nlizleri ypılmış, CI değeri 0,4, bun bğlı olrk CR değeri ise 0,09 olrk bulunmuştur. CR nin, 0,0 dn küçük değer lmsı tutrlı krşılştırmlrın ypıldığının göstergesi olduğundn sonuçlr tutrlıdır. Tblo 4 incelendiğinde eğitim performnsını en fzl etkileyen değişkenlerin ilköğretimde öğrenci bşın verilen öğretmen mşı ile ilköğretime ypıln hrcmlr olduğu görülmektedir. İlköğretimden sonr ortöğretime ypıln hrcmlr ve verilen mşlrın performnst etkili olduğu görülüyor. Öğretmenöğrenci ornı, sınıf büyüklüğü ve okullşm ornı d bu kriterleri sırsıyl tkip etmektedir. İlk ve ort öğretimde hrcmlr %20-%4 rsı ğırlıklr shipken, net okullşm ornının %2-3 seviyelerinde kldığı görülmektedir. Bu d eğitim performnsını sbd.ndolu.edu.tr 63
İki Aşmlı Çok Kriterli Krr Verme ile Performns Değerlendirmesi: AHP ve TOPSIS Yöntemlerinin Entegrsyonu Eğitim performnsı en iyi oln lterntifi belirleme Hrcmlr İmknlr Eğitimin Seviyesi K K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K0 Şekil 2. Kriter Ağırlıklrının Belirlenmesi için Hiyerrşik Model Tblo 4. İkili Krşılştırmlr Mtrisi ve Kriter Ağırlıklrı Hrcmlr İmknlr Eğitimin seviyesi K K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K0 Alt kriter ğırlıklrı K 3 2 3 5 2 7 8 0,9 K2 /3 /2 3 5 2 3 6 7 0,4 K3 2 3 4 4 5 6 7 0,20 K4 /2 2 /2 3 4 2 3 5 6 0,5 K5 /3 /3 /3 /3 3 /2 /6 2 4 0,06 K6 /5 /5 /4 /4 /3 /3 /5 2 3 0,04 K7 /2 /4 /2 2 3 2 2 3 0,09 K8 /2 /3 /5 /3 6 5 /2 2 3 0,09 K9 /7 /6 /6 /5 /2 /2 /2 /2 2 0,03 K0 /8 /7 /7 /6 /4 /3 /3 /3 /2 0,02 An kriter ğırlıklrı 0,68 0,28 0,05 CI: 0,4 ; CR: 0,09 < 0,0 rttırmd önemli olnın okul kzndırıln öğrenci syısının değil, onlr ypıln hrcmnın olduğunu göstermektedir. Tüm performns kriterlerinde ilköğretimin ort öğretimden tüm kriterlerde dh fzl ğırlığ ship olduğu d yine tespitler rsınddır. Değişkenleri bu yrımd incelemek, ilköğretimin performnstki öneminin vurgulnmsını sğlmıştır. OECD Ülkelerinin Eğitim Performns Sırlmsı Çlışmnın ikinci şmsınd, AHP ile elde edilen seçim kriter ğırlıklrı kullnılrk, TOPSIS yöntemi ile OECD ülkeleri eğitim performnslrın göre sırlnmışlrdır. 34 det OECD ülkesinin 2009 yılın it eğitim performns göstergeleri kullnılrk krr mtrisi oluşturulmuştur. Krr mtrisi normlleştirilerek, göstergelerin ynı birime getirilmeleri sğlnmıştır. Normlleştirilmiş krr mtrisi de AHP ile belirlenen ornlrl ğırlıklndırılmıştır. Ağırlıklndırılmış stndrtlştırılmış krr mtrisinden hesplnn idel ve negtif idel çözümler şğıdki şekilde olup, hesplnmlrınd, performns kriterlerinin performns fyd ve mliyet etkileri göz önünde bulundurulmuştur. 64
Cilt/Vol.: 4 - Syı/No: 4 (57-68) Andolu Üniversitesi Sosyl Bilimler Dergisi İdel ve Negtif İdel Çözümler: A = { 0,0572;0,0360;0,08;0,0603;0,056;0,0098;0,0259;0,0322;0,0052;0,0037} A = { 0,069;0,033;0,0096;0,0064;0,0067;0,0044;0,0094;0,0082;0,0046;0,0028} Öklid uzklıklrı kullnılrk yırım ölçüleri oln lterntiflerin idel çözüme uzklıklrı ( S ) ve negtif idel çözüme uzklıklrı ( S ) elde edilmiştir. TOPSIS yöntemi kullnılrk idel ve negtif idel çözümler ve yırım ölçüleri elde edilmek suretiyle ülkeler için idel çözüme göreceli ykınlık değerleri C hesplnmıştır. İdel çözüme göreceli ykınlığı en yüksek oln ülke, en iyi performns ship olrk kbul edilmiştir. Ülkelere it yırım ölçüleri, idel çözüme göreceli ykınlık değerleri ve elde edilen sırlm Tblo 5 de verilmiştir. TOPSIS yöntemi ile OECD ülkelerinin eğitim performns sırlmsınd en bşrılı ülke Lüksemburg bulunurken, onu İsviçre ve Knd izlemektedir. Bu üç ülkenin eğitim performnslrının yüksek çıkmsının en önemli sebebi öğretmen mşlrının yüksek olmsı ve GSYH lrındn eğitime yırdıklrı pyın yüksek olmsıdır. OECD ülkelerinin eğitim performns sırlmsınd son üç sırd ise Slovky, Meksik ve Türkiye yer lmktdır. Türkiye de eğitime yrıln pyın rttırılmsı, öğretmen mşlrının yükseltilerek OECD ülke ortlmsın getirilmesi, yrıc öğretmen-öğrenci ornlrının düşürülmesi ilk etpt bu üzücü sonucu ortdn kldırbilecek çözümler gibi görünmektedir. Tblo 5. OECD Ülkelerinin Eğitim Performns Sırlmsı S S C Sır Almny 0,0587 0,0497 0,4585 9 Amerik Birleşik Devletleri 0,0636 0,0439 0,4085 4 Avustrly 0,0705 0,0390 0,3563 2 Avustury 0,053 0,0555 0,52 5 Belçik 0,0596 0,0520 0,4662 6 Birleşik Krllık 0,0693 0,040 0,3667 8 Çek Cumhuriyeti 0,099 0,0250 0,240 30 Dnimrk 0,0607 0,0492 0,4475 0 Estony 0,0894 0,0345 0,2785 27 Finlndiy 0,0726 0,0402 0,3564 20 Frns 0,0685 0,0407 0,3730 7 Güney Kore 0,054 0,0563 0,5229 4 Hollnd 0,0624 0,0453 0,4203 3 İrlnd 0,0583 0,0498 0,4609 8 İspny 0,0624 0,0473 0,4308 sbd.ndolu.edu.tr 65
İki Aşmlı Çok Kriterli Krr Verme ile Performns Değerlendirmesi: AHP ve TOPSIS Yöntemlerinin Entegrsyonu Sonuç Bir hizmet sektörü oln eğitimde klitenin rttırılmsı tüm ülkeler için büyük önem rz eden bir konudur. Etkin ve nitelikli bir eğitimin, sğldığı ekonomik vntlrın ynı sır toplum klitesi çısındn d pek çok sosyl vntlrı bulunmktdır. Klitenin rttırılbilmesi için eğitim performnsının değerlendirilmesi, iyileştirilmesi ve uluslr rsı düzeyde nliz edilerek Türkiye ile diğer OECD ülkelerinin krşılştırılrk eksikliklerin giderilmesi yönünde krr vericilere ve kdemisyenlere kynk sğlnılmsı mçlnmıştır. OECD ülkelerinin eğitim performnslrı çısındn değerlendirildiği bu çlışmd, AHP ve TOPSIS yöntemlerinin entegre edildiği, iki şmlı çok kriterli bir krr verme yöntemi kullnılmıştır. Eğitim kriterlerinin OECD rporlrın, litertür çlışmlrın ve uzmn kişi görüşlerine göre belirlendiği çlışmnın ilk şmsınd, mevcut kriterler AHP yöntemi ile ğırlıklndırılmışlrdır. İkinci şmd ise bu ğırlıklr kullnılrk TOPSIS yöntemi ile ülke sırlmlrı elde edilmiştir. Ypıln nlizler sonucund, eğitime ypıln hrcmlr ve öğretmen mşlrı en yüksek ğırlığ, okullşm ornı ise en düşük ğırlığ ship kriterler olrk bulunmuşlrdır. Kriterler ilk ve ort öğretim yrımınd incelenmiş olup, sonuçt ilköğretime it kriterlerin dh büyük bir ğırlığ ship olduğu sptnmıştır. OECD ülkelerinin eğitim performns sırlmsınd en bşrılı ülke Lüksemburg olrk bulunurken, onu İsviçre ve Knd izlemektedir. Bu ülkelerin öğretmen mşlrının ve GSYH dn eğitime yırdıklrı pyın oldukç yüksek olduğu göze çrpmktdır. Hizmet sektöründe de diğer işletmelerde olduğu gibi prsl kynklrın en yüksek ornd etkileyici olmlrı beklenen bir sonuçtur. OECD ülkelerinin eğitim performns sırlmsınd son üç sırd ise Slovky, Meksik ve Türkiye yer lmktdır. Türkiye de eğitime yrıln pyın rttırılmsı, öğretmen mşlrının yükseltilerek OECD ülke ortlmsın getirilmesi, yrıc öğretmen-öğrenci ornlrının düşürülmesi politik ypıcılr öneri olrk sunulmktdır. Bundn sonrki çlışmlrd, diğer çok kriterli krr verme ve/vey prmetrik vey prmetrik olmyn performns ölçme yöntemleri ile eğitim performnslrının nliz edilerek, dh etkin bir eğitimin sğlnbilmesi için değerlendirmeler ypılmsı kdemisyenlere önerilmektedir. Kynkç Ablı, Y.A., Kutlu, B.S. ve Eren, T. (202). Çok Ölçütlü Krr Verme Yöntemleri ile Bursiyer Seçimi: Bir Öğretim Kurumund Uygulm. Attürk Üniversitesi İktisdi ve İdri Bilimler Dergisi, 26, 3-4, 259-272. Agsisti, T. (203). The efficiency of Itlin Secondry Schools nd The Potentil Role of Competition: A Dt Envelopment Anlysis Using OECD-PISA 2006 Dt. Eduction Economics, 2, 5, 520-544. Agsisti, T. (204). The Efficiency of Public Spending on Eduction: An Empiricl Comprison of EU Countries. Europen Journl of Eduction, Erly view (Online Version of Record published before inclusion in n issue) Article first published online: 3 n 204, DOI: 0./eed.2069. Agrwl, V.P., Kohli, V. ve Gupt, S. (99). Computer Aided Robot Selection: The Multiple Attribute Decision Mking Approch. Interntionl Journl of Production Reserch, 29, 629 644. Aydın, A. Şengül, U. ve Srıer, Y. (200). Anlysing The Results of Pis Mths Litercy in Terms of Socil Justice nd Equlity in Eductionl Opportunities. Procedi Socil nd Behviorl Sciences, 2, 3537 3544. Altunok, T., Özpeynirci, Ö., Kzncıoğlu, Y. ve Yılmz, R. (200). Comprtive Anlysis of Multicriteri Decision Mking Methods For Postgrdute Student Selection. Eursin Journl of Eductionl Reserch, 40, -5. Cheng-Ru W., Lin, C-T. ve Tsi, P-H. (2008). Finncil Service of Welth Mngement Bnking: Blnced Scorecrd Approch. Journl of Socil Sciences, 4, 4, 255-263. Cheng, E.W.L. ve Li, H. (200). Anlytic Hierrchy Process An Approch to Determine Mesures For Business Performnce. Mesuring Business Excellence, 5, 30 36. Dinçer, H. ve Görener, A. (20). Performns Değerlendirmesinde AHP-VIKOR ve AHP-TOPSIS Yklşımlrı: Hizmet Sektöründe Bir Uygulm. Yıldız Teknik Üniversitesi-Sigm Mühendislik ve Fen Bilimleri Dergisi, 29, 3, 244-260. Hwng, C.L. ve Yoon, K. (98). Multiple Attribute Decision Mking Methods nd Applictions. Springer, Berlin. 66
Cilt/Vol.: 4 - Syı/No: 4 (57-68) Kuruüzüm, A. ve Atsn, N. (200). Anlitik Hiyerrşi Yöntemi ve İşletmecilik Alnındki Uygulmlrı. Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi,, 83-05. Mnte, B. ve O Brien, G. (2002). Efficiency Mesurement of Avustrlin Public Sector Orgnistions: The Cse of Stte Secondry Schools in Victori. Journl of Eductionl Administrtion, 40, 3, 274-296. Monezi, M., Dehghni, H., Singh, T.N., Sydi, A.R. ve Gholined, A. (202). Appliction of TOPSIS Method for Selecting the Most Approprite Blst Design. Arbin Journl of Geosciences, 5, 95-0. Rdulescu, C.Z., Rhovenu, A.T. ve Rdulescu, M. (200). A Hybrid Multi-Criteri Method for Performnce Evlution of Romnin South Munteni Region in Context of Sustinble Agriculture. Interntionl Conference on Applied Computer Science (ACS), September 5-7, 303-308, Mlt. Sty, T.L. (980). The Anlytic Hierrchy Process. McGrw-Hill, New York. Sty, T.L. (990). How to Mke A Decision: The Anlytic Hierrchy Process. Europen Journl of Opertionl Reserch, 48, 9-26. Sty, T.L. (2008). Decision Mking with the Anlytic Hierrchy Process, Interntionl Journl of Services Sciences,,, 83-98. Sdeghi, M. ve Keshnin, K. (20). Poison Selection in Agriculture by Using AHP nd TOPSIS A Cse Study For The Apple Trees. Americn Journl of Scientific Reserch, 33, 76-83. Seçme, N.Y., Byrkdroğlu, A. ve Khrmn, C. (2009). Fuzzy Performnce Evlution in Turkish Bnking Sector Using Anlytic Hierrchy Process nd TOPSIS. Expert Systems with Applictions, 36, 9, 699 709. Shyith, K., Ilngkumrn, M. ve Kumnn, S. (2008). Multi-Criteri Decision-Mking Approch to Evlute Optimum Mintennce Strtegy in Textile Industry. Journl of Qulity in Mintennce Engineering, 4, 4, 375-386. Sob, M. (202). Üniversite Öğrencilerinin Performnslrının Akdemisyenler Trfındn Anlitik Hiyerrşi Süreci ile Değerlendirilmesi (Uşk Üniversitesi Örneği). Elektronik Sosyl Bilimler Dergisi,, 42, 368-38. Andolu Üniversitesi Sosyl Bilimler Dergisi Supçiller A.A. ve Çprz O. (20). AHP-TOPSIS Yöntemine Dylı Tedrikçi Seçimi Uygulmsı. İstnbul Üniversitesi İktist Fkültesi Ekonometri ve İsttistik Dergisi, 3, 22. Tzeng, G.-H., Lin, C.-W. ve Opricovic, S. (2005). Multi-Criteri Anlysis of Alterntive-Fuel Buses for Public Trnsporttion. Energy Policy, 33, 373-383. Wu H.Y., Chen J.K., Chen I.S. ve Zhuo H.H. (202). Rnking Universities Bsed on Performnce Evlution by Hybrid MCDM Model. Mesurement, 45, 856 880. Childinfo: Monitoring the Sitution of Children nd Women, http://www.childinfo.org/eduction_secondry.php, (lıntı trihi: 5.2.202). CIA (Centrl Intelligence Agency ), https://www.ci. gov/librry/publictions/the-world-fctbook/fields/203.html, (lıntı trihi: 28..202). Ntion Mster, http://www.ntionmster.com/country-info/stts, (lıntı trihi: 5.2.202). OECD, (202). Eduction t glnce 202: OECD indictors, http://www.oecd.org/edu/highlights.pdf, (lıntı trihi: 07..202). OECD, (200). Eduction t glnce 200: OECD indictors, http://www.oecd.org/edu/highereductionnddultlerning/45925258.pdf, (lıntı trihi: 07..202). OECD, (2009). Eduction t glnce 2009: OECD indictors, http://www.oecd.org/edu/highereductionnddultlerning/43638890.pdf, (lıntı trihi: 07..202). OECD, www.oecd.org, (lıntı trihi: 05.0.203). UNESCO (United Ntions Eductionl, Scientific nd Culturl Orgniztion) Institute for Sttistics, (2009). Eduction Indictors Technicl Guidelines, http://www.uis.unesco.org/librry/documents/ eiguide09-en.pdf, (lıntı trihi: 0.2.202). UNICEF (United Ntions Interntionl Children s Emergency Fund), http://www.unicef.org/sttistics/index_countrystts.html, (lıntı trihi: 5.2.202). World Bnk, http://dt.worldbnk.org/indictor/ SE.XPD.PRIM.PC.ZS, (lıntı trihi: 0.2.202). sbd.ndolu.edu.tr 67