Akadeik Sosyal Araşıralar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 19, Aralık2015, s. 159-172 Dilek ŞAHİN 1 TÜRKİYE DE DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI ve EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI Öze Doğrudan yabancı seraye yaırıları gelişeke olan ülkelerin ekonoik büyüesinde öneli bir yere sahipir. Türkiye içinde doğrudan yabancı seraye yaırıları son derecede önelidir. Bu yaırılar çoğunlukla çok uluslu şirkeler arafından yapılan uluslararası seraye akışları olarak görülekedir. Esasında, doğrudan yabancı seraye yaırılarının gelişeke olan ülkeler açısından en öneli ekisi illi gelire olan ne kakıdır. Bu çalışada Türkiye de doğrudan yabancı seraye yaırıları ile ekonoik büyüe arasındaki ilişki analiz edilişir. Çalışada 1980-2013 dönei analiz edilişir. Bu analiz için, ARDL sınır esi kullanılışır. Bu es sonucunda ekonoik büyüenin bağılı değişken olduğu odel isaisiksel olarak anlalı çıkışır. Ayrıca doğrudan yabancı seraye yaırılarından ekonoik büyüeye doğru uzun dönede isaisiksel olarak anlalı ilişki espi edilişir. Anahar Kelieler: Doğrudan Yabancı Seraye Yaırıları, Ekonoik Büyüe, ARDL Sınır Tesi Yaklaşıı. THE RELATIONSHIP BETWEEN FOREIGN DIRECT INVESTMENT and ECONOMIC GROWTH IN TURKEY: AN ARDL BOUNDS TESTING APPROACH Absrac Foreign direc invesen has an iporan role in econoic growh in developing counries. Foreign direc invesen is exreely iporan in Turkey. These invesens are seen as an inernaional capial flows osly ade by ulinaional copanies. Acually, he os iporan effec in ers of foreign direc invesen in developing counries is he conribuion o he naional incoe. In his sudy, ı was analyzed beween foreıgn direc invesen and econoic growh in Turkey. 1980-2013 period were analyzed in his sudy. ARDL bounds es was 1 Yrd. Doç. Dr., Cuhuriye Üniversiesi, Turiz İşleeciliği ve Oelcilik YO, Konaklaa İşleeciliği Bölüü, dilek58sahin@hoail.co.
Dilek Şahin 160 used for his analysis. As a resul of his es odel of econoic growh as he dependen variable was saisically significan. Also, i was found o be saisically significan relaionship he foreign direc invesen owards econoic growh in long er. Keywords: Foreign Direc Invesen, Econoic Growh, ARDL Bounds Tesing Approach. Jel Codes: F00, O4, J60. 1.GİRİŞ 1980 li yıllarda başlayan serbesleşe harekeleriyle birlike piyasa ekonoisinin gelişesi ve uluslararası üreide yaşanan arış beraberinde doğrudan yabancı seraye yaırılarında arışı da geirişir. Bu süreçe uluslararası ölçeke çalışan firalar bir yandan üreilerinin belirli aşaalarını avanajlı bulundukları ülkelerde yapayı ercih ederken; diğer yandan ekonoik büyüelerini arıraya çalışan çok sayıda gelişeke olan ülke dışa açık sanayileşe poliikaları ile doğrudan yabancı seraye yaırılarının ülkeye girişini desekleeye başlaışlardır. Doğrudan yabancı seraye yaırıları, bir ülkede yeni bir firanın kurulası, evcu yabancı firaya ilave yapılası ya da o ülkede evcu bir firanın saın alınası nedeniyle uluslararası düzeyde oraya çıkan seraye akışını ifade eekedir (Çinko, 2009: 118). OECD yabancı seraye yaırılarını, bir ülkede yerleşik kişi ya da kuruların bir başka ülkede kalıcı ekonoik çıkar elde ee aacı olarak anılaakadır. Bu yaırılar, çoğunlukla çok uluslu şirkeler arafından yapılakadır. Doğrudan yabancı seraye yaırılarının, porföy harekelerinden farkı seraye piyasalarında finansal araçların ransferi şeklinde değil de, doğrudan doğruya firaların kuruluu veya devredilesi şeklinde gerçekleşesidir. Doğrudan yabancı seraye yaırılarını açıklayan eorilerden en önelileri; ürün haya devreleri eorisi, içselleşire eorisi, oligopolisik epki eorisi ve eklekik paradigasıdır. Ürün haya devreleri eorisi, ülkelerin yeni ürünler üzerinde uzanlaşabileceklerini, üreilen ürünün yeni ola özelliğini kaybeesi duruunda ürei ülkesinin değişebileceği düşüncesini ileri sürekedir. Bu duru yeni ürünlerin başka pazarlarda üreilesini ve ürei yapan firanın çok uluslu hale gelesini sağlaakadır. İçselleşire eorisi ise, ev sahibi ülkedeki piyasa aksaklıklarının yaırı yapacak firalar arafından öngörülerek kendi lehlerine çeviresine dayanakadır. Bu eoride aksak piyasa koşullarının firaları kendi içsel piyasalarını kuraya ve bu aksaklıkları yok eeye zorladığı düşünülekedir. Oligopolisik epki eorisinde ise lider firanın pazar payını arırak için diğer bir ülkede yaırı yapası bu firaya rakip diğer oligopol firaları harekee geçireke ve firalar pazar paylarını koruak aacıyla o ülkede doğrudan yabancı yaırı yaparak epki verekedirler. Eklekik paradigasında bir firanın uluslararası pazarda faaliyee bulunabilesi beraberinde ülkiye, konusal ve içselleşire avanajı sağlar. Doğrudan yabancı yaırı bu üç eel avanaja bağlı olarak gerçekleşekedir. Bu eoriye göre bir firanın küresel anlada faaliye göserebilesi ve doğrudan yabancı yaırı yapabilesi, ürei yapacağı ülkedeki firalar kadar eknik ürei bilgi-becerisine sahip olasına ve uygulayacağı fayda aliye analizinde avanajlı konuda yer alasına bağlıdır (Arık vd., 2013: 99-100). Doğrudan yabancı seraye yaırılarının üç farklı ürü bulunakadır. Bunlardan ilki, dikey ya da piyasa arayan doğrudan yabancı seraye yaırılarıdır ve bu ür yaırılarda
161 Türkiye de Doğrudan Yabancı Seraye Yaırıları ve Ekonoik Büyüe İlişkisi: Ardl Sınır Tesi Yaklaşıı yaırıcının aacı yerel piyasalara hize sunakır. Bu yaırılar için piyasanın büyüklüğü ve piyasanın büyüesi öneli belirleyendir. İkincisi, varlık veya kaynak arayan doğrudan yabancı seraye yaırılarıdır. Bu ür yaırılarda yaırıcı fira, ev sahibi ülkede bulunan ancak kendi ülkesinde bulunayan doğal kaynak, haadde ve düşük işgücü aliyeinden yararlanak iseekedir. Üçüncüsü ise, ekinlik arayan doğrudan yabancı seraye yaırılarıdır. Bu ür yaırılarda firalar coğrafi olarak dağılış olan akivielerin orak yöneiinden, ölçek ve kapsa ekonoilerinden yararlanayı aaçlaakadır (Sichei ve Kinyondo, 2012: 85). Doğrudan yabancı seraye yaırıları özellikle serayenin kı olduğu ülkelerde ekonoik büyüe ve gelişe sürecinde öneli rol üslenekedir. Bunları şu şekilde sıralaak ükündür (Akinlo vd., 2013: 232): (i) Ev sahibi ülkede yaırılar için finansal kaynak sağlayarak, ülkenin yur içi asarruf çabasını arırakadır. (ii)doğrudan yabancı yaırılar o ülkenin ekonoik büyüe hızını arırakadır. (iii) Ödeeler dengesi ve dış icare açığının kapaılası için gerekli olan döviz ihiyacını giderekedir. (iv) Bu yaırılar sayesinde ülkeye eknoloji, yönei ecrübesi gibi öneli girişler olaka ve bu da yayıla ekisi ile ekonoinin geri kalanını ekileekedir. (v) İhracaa doğrudan kakıda bulunarak ev sahibi ülkede ekonoik büyüeyi hızlandırakadır. Özellikle de gelişeke olan ülkelerde aran önei nedeniyle bu çalışada Türkiye de doğrudan yabancı seraye yaırılarının ekonoik büyüe üzerindeki ekisi analiz edilişir. Çalışada ekonoik büyüeyi esilen GSYH bağılı değişken olarak, doğrudan yabancı seraye girişlerinin GSYH içindeki % payı bağısız değişken olarak belirlenişir. Çalışada ilk olarak, ADF ve PP biri kök esi yapılışır ardından ARDL sınır esi, Toda-Yaaoo nedensellik esi analizi uygulanış ve sonuçlar yorulanışır. 2. Lieraür Taraası İkisa lieraüründe bir ülkeye giren doğrudan yabancı seraye girişleri ile akro ekonoik gösergeler (büyüe, işsizlik vs.) arasındaki ilişkiyi açıklaaya yönelik çok sayıda çalışanın bulunduğu görülekedir. Lieraürde bulunan bu çalışalardan bazılarını aşağıdaki gibi özeleek ükündür: Alagöz vd., (2008), Türkiye de doğrudan yabancı seraye yaırıları ve ekonoik büyüe arasındaki ilişki 1992-2007 dönei için ele alınışır. Çalışada doğrudan yabancı seraye yaırıları ve ekonoik büyüe arasında nedensellik ilişkisine raslanılaışır. Çalışada 2002-2007 döneine ai regresyon analizi incelenişir. Modelin esneklik kasayısı doğrudan yabancı seraye yaırılarının ekonoik büyüe üzerindeki ekisinin ora derecede olduğunu göserişir. Ekinci (2010), Türkiye de doğrudan yabancı yaırılar ile ekonoik büyüe ve isihda arasında uzun döneli ilişkinin olup oladığının analizi aacıyla 1980-2010 döneine ai veriler kullanılışır. Çalışada zaan serisi analizi kullanılış ve sonuç olarak, doğrudan yabancı seraye yaırıları ile ekonoik büyüe arasında uzun döneli bir ilişki bulunurken doğrudan yabancı yaırılar ile isihda arasında ilişki espi edileişir. Ayrıca doğrudan yabancı yaırılar ile ekonoik büyüe arasında bulunan nedensellik ilişkisinin çif yönlü olduğu görülüşür. Şen ve Saray (2010), Türkiye de doğrudan yabancı seraye yaırılarının ekonoik büyüeye ekisi analiz edilişir. Çalışada panel veri regresyon analizi kullanılışır.
Dilek Şahin 162 Yapılan analizler sonucunda, Türkiye ye gelen doğrudan yabancı seraye yaırılarının ekonoik büyüeye olulu kakı yapığı sonucuna ulaşılışır. Nwosa vd., (2011), Nijerya da 1970-2009 döneleri arasında finansal gelişe, doğrudan yabancı seraye ve ekonoik büyüe arasındaki ilişki analiz edilişir. Çalışada ADF biri kök esi, Johansen eş büünleşe esi ve haa düzele odeli kullanılışır. Sonuç olarak, bu değişkenler arasında uzun döneli ilişki ve nedensellik ilişkisi olduğu görülüşür. Ayrıca finansal gelişe ve doğrudan yabancı serayenin ekonoik büyüe üzerinde isaisiki olarak anlalı ekisi olduğu görülüşür. Yılaz vd., (2011), doğrudan yabancı yaırıların ekonoik büyüe üzerindeki ekileri Türkiye ekonoisi için 1980-2008 dönei için analiz edilişir. Analizde gayri safi yur içi hâsıla ve doğrudan yabancı yaırılar olarak iki değişken kullanılışır. Çalışada zaan serisi analizi yönei kullanılışır. Sonuç olarak, doğrudan yabancı yaırılardan ekonoik büyüeye doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunuşur. Ayrıca değişkenlerin eş büünleşik oldukları görülüşür. Tahin sonuçları, doğrudan yabancı yaırıların ekonoik büyüe üzerinde poziif ekiler yaraığını oraya koyuşur. Awan vd., (2012), doğrudan yabancı yaırılar, ihraca, ihala, yur içi yaırılar ve ekonoik büyüe ilişkisi seçiliş Güney Asya ülkeleri (Bangladeş, Hindisan, Pakisan ve Sri- Lanka) için 1973-2010 dönei için analiz edilişir. Değişkenler arasındaki ilişki Granger nedensellik analizi ile es edilişir. Çalışadan elde edilen bulgular ihraca odaklı büyüe ve yabancı seraye odaklı büyüe hipoezlerinin seçiliş Asya ülkeleri için geçerli olduğunu göserişir. Farklı gecike uzunlukları sonucunda ihalaın ekonoik büyüeye neden olduğu faka ihalaan ekonoik büyüeye doğru bir nedensellik ilişkisi bulunaışır. Ayrıca nedensellik analizi icari açıklıkan ekonoik büyüeye veya ersi duruda nedensellik ilişkisini desekleeişir. Ticari açıklık ve doğrudan yabancı seraye arasında iki yönlü nedenselliğin olduğu görülüşür. Gürsoy ve Kalyoncu (2012), Gürcisan da 1977-2010 döneleri arasında doğrudan yabancı seraye yaırılarının ekonoik büyüe üzerindeki ekisi analiz edilişir. Çalışada Engle-Granger eşbüünleşe esi ve Granger nedensellik analizi yönei kullanılışır. Sonuç olarak iki değişkenin eş büünleşik olduğu yani uzun dönede birlike hareke eikleri görülüşür. Ayrıca doğrudan yabancı seraye yaırılarının ekonoik büyüenin nedeni olduğu görülüşür. Söyleez ve Yılaz (2012), Türkiye de finansal serbesleşe döneinde ekonoik büyüe ve uluslararası seraye girişi arasındaki ilişki araşırılışır. Çalışada he seraye girişleri/gsyih he de GSYİH büyüe oranları değişkenleri için 1992:1-2012:2 arasını kapsayan 82 ade gözle yer alışır. Sonuçlar Türkiye de yabancı seraye akılarının büyüenin granger nedeni olduğunu göserekedir. Son olarak, iki serinin dinaik ekileşiini oraya koyabilecek bir ekonoerik odel ile Türkiye de ekonoik büyüede görülen dalgalanaların öneli bir kısının uluslararası seraye akılarında yaşanan şoklarla açıklanabileceği göserilişir. Sichei ve Kinyondo (2012), 1980-2009 dönei için 45 Afrika ülkesinde doğrudan yabancı seraye girişlerinin belirleyicileri panel daa yönei ile analiz edilişir. Sonuç olarak Afrika da yığıla ekonoileri, doğal kaynaklar, reel GSYH arışı ve uluslararası yaırı anlaşalarının doğrudan yabancı seraye girişlerini ekilediği görülüşür.
163 Türkiye de Doğrudan Yabancı Seraye Yaırıları ve Ekonoik Büyüe İlişkisi: Ardl Sınır Tesi Yaklaşıı Akinlo vd., (2013), 1995-2011 döneinde 10 Afrika ülkesine gelen doğrudan yabancı seraye yaırılarının belirleyicileri panel veri analizi yönei ile analiz edilişir. Doğal kaynak donanıı, açıklık, enflasyon ve döviz kuru gibi akro ekonoik risk fakörlerinin Afrika da yabancı seraye girişlerinde öneli belirleyiciler olduğu görülüşür. Yur içi yaırıların ve doğal kaynakların Afrika da doğrudan yabancı seraye girişleri üzerinde poziif ve anlalı ekisi bulunuşur. Arık vd., (2013), 1990-2011 döneinde yükselen ekonoilerden Brezilya, Çin, Hindisan, Rusya, Meksika, Endonezya ve Türkiye ye gelen doğrudan yabancı yaırıları ekileyen fakörler panel veri analizi ile incelenişir. Analiz sonucunda, ev sahibi ülkelerin piyasa büyüklüğünün, dışa açıklığının ve ekonoik isikrarının doğrudan yabancı yaırıları ekilediği espi edilişir. Carp ve Popa (2013), Roanya ve Bulgarisan da ekonoik büyüe, doğrudan yabancı seraye ve icare arasındaki ilişki 1990-2011 dönei için analiz edilişir. Çalışada sonuç olarak Bulgarisan ve Roanya nın çekiği doğrudan yabancı seraye yaırılarının ekonoik büyüe üzerinde ekili olduğu görülüşür. Ayrıca ihracaın ekonoik büyüe üzerinde güçlü bir ekisi görüleişir. Çeşepe vd., (2013), Türkiye de doğrudan yabancı yaırı, büyüe ve dış icare arasındaki nedensellik ilişkisi 1974-2011 döneine ai veriler kullanılışır. Çalışada Toda- Yaaoo yönei akip edilerek değişkenler arasındaki uzun döne nedensellik araşırılışır. Elde edilen bulgular; büyüeye dayalı ihraca, ihracaa bağlı DYY ve ihalaa bağılı ihraca hipoezlerini desekleekedir. Bu bulgular, ihalaa bağlı ihraca yapısı ve DYY girişlerinin bu yapıyı değişireesi nedeniyle, ihracaa dayalı büyüe hipoezinin Türkiye örneğinde doğrulanaadığı biçiinde değerlendirilebilir. Doğan (2013), çalışada Türkiye için doğrudan yabancı yaırılarla ekonoik büyüe arasındaki ilişki zaan serisi analizi kullanılarak incelenişir. Bu nedenle analizde Türkiye için 1979-2011 döneini kapsayan doğrudan yabancı yaırılar ve gayri safi yur içi hâsılaya ai yıllık veriler kullanılışır. Sonuç olarak ekonoik büyüe ve doğrudan yabancı seraye yaırıları arasında uzun döneli poziif bir ilişki olduğu görülüşür. Granger nedensellik esi doğrudan yabancı yaırılar ve ekonoik büyüe arasında iki yönlü nedensellik ilişkisi olduğu görülüşür. Leiao ve Rasekhı (2013), Porekiz de ekonoik büyüe ve yabancı seraye yaırıları arasındaki ilişki analiz edilişir. Çalışada panel veri analizi kullanılışır. Porekiz ve icari orakları arasında yakınsaa ilişkisi olduğu görülüşür. Ayrıca doğrudan yabancı seraye yaırıları ve ikili icarein ekonoik büyüeyi arırdığı görülüşür. Büyüe enflasyon ve kişi başına düşen GSYH ile ers yönlü ilişki halindedir. Sghaier ve Abida (2013), doğrudan yabancı seraye yaırıları, finansal gelişe ve ekonoik büyüe ilişkisi dör kuzey Afrika (Tunus, Fas, Cezayir ve Mısır) ülkesi için 1980-2011 döneleri için analiz edilişir. Çalışada panel veri analizi yönei kullanılışır. Sonuç olarak doğrudan yabancı seraye yaırıları ve ekonoik büyüe arasında poziif ilişki bulunuşur. Yur içi finansal sisein gelişiş olası doğrudan yabancı yaırıların ekonoik büyüeyi poziif ekileesi için bir ön koşul olduğu görülüşür. Awosusi ve Awolusi (2014), Nijerya da yabancı seraye girişleri, ekonoik büyüe ve icare arasındaki ilişki 1970-2010 dönei için analiz edilişir. Değişkenler arasındaki uzun
Dilek Şahin 164 döneli ilişkinin analizi için Johansen eş büünleşe esi yapılışır. Kısa döne ilişkinin analizi için ise Granger nedensellik esi ve haa düzele odeli analizi yapılışır. Çalışada sonuç olarak değişkenler arasında uzun döneli ilişki olduğu görülüşür. Ayrıca değişkenler arasında nedensellik ilişkisi olduğu görülüşür. Göçer ve Peker (2014), doğrudan yabancı yaırıların isihda üzerindeki ekileri Türkiye, Çin ve Hindisan için Carrion-i Silvesre vd.(2009) çoklu yapısal kırılalı biri kök esi, Maki (2012) çoklu yapısal kırılalı eşbüünleşe esi ve dinaik en küçük kareler yönei yardııyla, 1980-2011 dönei verileriyle analiz edilişir. Çalışada sonuç olarak seriler düzey değerinde durağan değildir ve seriler arasında bir eş büünleşe ilişkisi vardır. Uzun döne analizi sonucuna göre ise yabancı doğrudan yaırılardaki %10 luk bir arış isihdaı Türkiye de %0,3 oranında azalırken Çin ve Hindisan da sırasıyla %0,3 ve %0,2 oranında arırakadır. Haseeb vd., (2014), Malezya da doğrudan yabancı yaırılar, ekonoik büyüe ve ihraca arasındaki ilişki 1971-2013 dönei için analiz edilişir. Çalışada ARDL sınır esi yönei kullanılışır. Sonuçlar Malezya da ihraca öncülüğünde büyüe ve doğrudan yabancı seraye öncülüğündeki büyüe hipoezlerini desekler nielike bulunuşur. Karpuz ve Kızılan (2014), Türkiye de reel döviz kuru ile kısa vadeli yabancı yaırılar arasındaki ilişki incelenişir. Çalışada 2003:01-2014:03 dönei verileri analiz edilişir. Çalışada sonuç olarak reel döviz kuru ve kısa vadeli yaırılar arasında çif yönlü nedensellik ilişkisinin olduğu görülüşür. Ming (2014), Tayvan da 1978-2009 döneleri arasında ekonoik büyüe, icare ve doğrudan yabancı seraye arasındaki ilişki analiz edilişir. Çalışada VEC yönei kullanılış ve sonuç olarak, Tayvan da ekonoik büyüe ile doğrudan yabancı seraye arasında uzun döneli ve ers yönlü ilişki olduğu görülüşür. Siionescu (2014), G-7 ülkelerinde doğrudan yabancı seraye ve dış icare arasındaki ilişki analiz edilişir. Çalışada 2003-2010 arası döne esas alınışır. Sonuç olarak, doğrudan yabancı seraye yaırıları ve ihraca; doğrudan yabancı seraye yaırıları ve ihala arasında kısa dönede nedensellik ilişkisi olduğu görülüşür. Uzun dönede ise doğrudan yabancı seraye yaırıları ve dış icare arasında ek yönlü nedensellik ilişkisi görülüşür. Younus vd., (2014), Pakisan da doğrudan yabancı seraye yaırılarının ekonoik büyüe üzerindeki ekisi 2000-2010 dönei için analiz edilişir. Çalışada iki aşaalı en küçük kareler yönei kullanılışır. Sonuç olarak ekonoik büyüe ile doğrudan yabancı seraye yaırıları arasında poziif yönde bir ilişki olduğu görülüşür. Pakisan da doğrudan yabancı serayenin yer seçiinde, yur içi yaırı, ihraca ve poliik isikrarın son derece öneli olduğu görülüşür. Gülez (2015), Türkiye de kalkınanın dış finansan kaynaklarından olan doğrudan yabancı seraye yaırıı ile yabancı porföy yaırılarının ekonoik büyüe üzerinde kısa ve uzun dönede ekileri, 1986-2014 dönei yıllık verileri kullanılarak analiz edilişir. ARDL sınır esi yaklaşıı ile elde edilen bulgular, doğrudan yabancı seraye yaırılarının uzun dönede ekonoik büyüeyi olulu bir şekilde ekilediğini ve yabancı porföy yaırıları değişkeninin bir gecikeli değerinin kısa dönede ekonoik büyüeyi olulu bir şekilde ekilediğini göserekedir. Toda-Yaaoo nedensellik esi sonuçları ise, doğrudan yabancı
165 Türkiye de Doğrudan Yabancı Seraye Yaırıları ve Ekonoik Büyüe İlişkisi: Ardl Sınır Tesi Yaklaşıı seraye yaırılarından ekonoik büyüeye, porföy yaırılarından ekonoik büyüeye ve porföy yaırılarından doğrudan yabancı seraye yaırılarına doğru ek yönlü nedensellik ilişkisi olduğunu göserekedir. Muhaad ve Ijirshar (2015), Nijerya da doğrudan yabancı seraye yaırılarının ekonoik büyüe üzerindeki ekisi 1970-2013 döneleri arası analiz edilişir. Çalışada zaan serisi analizi yönei uygulanışır. Sonuç olarak doğrudan yabancı seraye yaırıları ve ekonoik büyüe arasında ek yönlü ilişki; doğrudan yabancı yaırılar ile işsizlik arasında ilişki bulunaışır. Doğrudan yabancı yaırıların kısa ve uzun dönede Nijerya daki ekonoik büyüe üzerinde poziif faka isaisiksel olarak anlasız bir ilişki bulunuşur. 3.Veri Sei Türkiye de doğrudan yabancı seraye yaırılarının ekonoik büyüe üzerindeki ekisinin araşırıldığı bu çalışada kullanılan veriler ablo 1 de göserilişir. Tablo 1: Çalışada Kullanılan Veriler Değişkenler Tanılanası Kaynak Döne DYY EO Doğrudan Yabancı Seraye Girişi (% GSYH) Gayri Safi Yur İçi Hâsıla World Bank 1980-2013 Yukarıda verilen çalışa verileri doğrulusunda regresyon odelini şöyle yazabiliriz: LEO LDYY 0 1 (1) (1) nuaralı eşilike, 0 sabi erii, 1 regresyon kasayısını, haa eriini göserekedir. 4. Yöne Çalışada kullanılan yöneler sırasıyla; durağanlık esi, ARDL sınır esi ve Toda- Yaaoo Granger nedensellik esidir. Bu yönelerden aşağıda bahsedilişir. 4.1. Durağanlık Tesi (Biri Kök Analizi) Zaan serisi verilerine dayalı ekonoerik analizlerde ele alınan serilerin durağan olaasından kaynaklanan nedenlerle sahe regresyon sorunu oraya çıkakadır. Bu duruda serilerin durağan hale geirilesi gerekekedir. Serilerin durağanlığının belirlenesinde Genişleiliş Dickey-Fuller (ADF) biri kök esi kullanılakadır. ADF esi için üç odel bulunakadır. Bunlar: Y Y Y (2) 1 1 i 1 i 2
Dilek Şahin 166 0 1 1 i 1 i 2 Y Y Y (3) 0 1 1 1 i 1 i 2 Y Y Y (4) Bu esin sonucunda elde edilen değer Dickey-Fuller arafından hesaplanan (Mackinnon arafından yeniden düzenlenen) ablo değerleri karşılaşırılarak 0 hipoezi es edilekedir. Sıfır hipoezi serinin durağan oladığını ve biri köke sahip olduğunu( H : 0 0 ) alernaif hipoez ise serinin durağan olduğunu yani biri kök içerediğini göserekedir. Phillips-Perron Biri Kök Tesi, Dickey-Fuller esinde ookorelasyon sorununu oradan kaldırak için bağılı değişkenin gecike uzunlukları odele eklenirken bu serbeslik derecesinin düşesine neden oluyordu. Phillips-Perron biri kök esinde ise ilave gecike eklee yerine esine paraerik olayan bir düzele yapılakadır. Bu sayede serbeslik derecesi kaybı olaakadır. PP esleri için denkleler şu şekildedir: Y Y 0 1 1 Y ( / 2) 0 Y 1 2 T Bu regresyonda T gözle sayısını, u haa erilerinin dağılıını göserekedir. Haa eriinin beklenen oralaası 0 a eşi olakadır. Ancak burada haa erileri arasında içsel bağlanı oladığı veya hoojenlik varsayıı gerekli bulunaakadır. Bu nedenle PP esinde DF esinin bağısızlık ve heerojenlik varsayıı erk edilişir. Aksine haa erilerinin zayıf bağılılığı ve heerojen dağılıı kabul edilekedir. Böylelikle Phillips Perron, DF isaisikleri gelişirilesinde haa erilerinin varsayıları hakkındaki sınırlaaları dikkae alaışır. 4.2. Eş Büünleşe İlişkisi ARDL odeli, eşbüünleşe eslerinde serilerin durağanlık özelliklerini önceden belirlenesine ilişkin güçlükleri oradan kaldırarak uzun ve kısa döneli ilişkilerin varlığının analiz edilesini sağlaakadır. Serilerin bazılarının düzeyde bazılarının ise birinci farklarında durağan olaları halinde çok değişkenli bir odelde eşbüünleşe analizi bu yönele yapılabilekedir. Pesaran ve Shin (1997) in yapıkları çalışada iki aşaalı bir sraeji izleekedirler. ARDL odelinde ilk olarak AIC ne göre bağılı ve bağısız değişkenlerin gecike sayıları belirleneke, daha sonra bu sıralaaya göre elde edilen odelden uzun döne kasayıları ve onların sandar haaları ahin edilekedir. Mone Carlo sonuçları güçlü şekilde bu iki aşaalı ahin yönei lehinde olduğuna işare eekedir ve bu sraeji açıklayıcı değişkenlerin I(0) ya da I(1) olup olaasıyla ilgili olaksızın, ele alınan odelin içsel açıklayıcı değişkenlere sahip olsa bile çalışıyor görünekedir ARDL esi yaklaşıının eel olarak üç aşaadan oluşakadır. İlk aşaada değişkenler arasında uzun döneli ilişkinin bulunup bulunadığı sınanırken, eş büünleşe varlığı koşulu alında ikinci ve üçüncü adılarda ise sırasıyla uzun ve kısa döne elasikiyeleri elde edilir. Tesin ilk aşaasında kullanılan sınırsız haa düzele odeli aşağıdaki gibidir: (5) (6)
167 Türkiye de Doğrudan Yabancı Seraye Yaırıları ve Ekonoik Büyüe İlişkisi: Ardl Sınır Tesi Yaklaşıı LEO LEO LDYY LEO LDYY 0 1i i 2i i 3 1 4 1 i 1 i 0 Modelde yer alan Δ birinci dereceden farkları göserekedir. Eşbüünleşe ilişkisinin varlığını sınaak aacıyla öncelikle farkı alınış değişkenlerin gecike uzunluğunu göseren değerine karar verek gerekekedir. Bu aaçla lieraürde Akaike (AIC) ve Schwarz (SIC) gibi bilgi krierleri kullanılakadır. Gecike uzunluğunun belirlenesinden sonra ilgili değişkenler arasında eşbüünleşe ilişkisi oladığını göseren eel hipoez yukarıdaki odelde yer alan bağılı ve bağısız değişkenlerin düzey değerlerinin bir döne gecikeli değerlerinin anlalılığının sınanasıyla es edilebilir. Burada es edilen eel hipoez aşağıdaki gibidir: H : 0 0 3 4 5 Kriik değerler için Pesaran vd. (2001) arafından yapılan çalışalarında değişkenlerin aaen I(0) veya I(1) olalarına göre sınırlar verilişir. Eğer hesaplanan F isaisiği bu iki sınırın dışında ise değişkenlerin eş büünleşik olup olaalarına dair bir çıkarıda bulunak ükün değildir. Eğer hesaplanan F isaisiği kriik değerlerin üs sınırından daha büyük ise değişkenler arasında eş büünleşe ilişkisi oladığını göseren eel hipoez reddedilirken bu değerin kriik değerlerin al sınırından küçük olası halinde ise bu ilişkinin oladığını göseren eel hipoez reddedileez. Hesaplanan F isaisiğinin iki sınırın arasında olası halinde ise sınır esine göre değişkenler arasındaki eş büünleşenin varlığına yönelik bir yoru yapılaaz. Değişkenler arasında eş büünleşe ilişkisinin bulunası halinde, ARDL sınır esi yaklaşıının ikinci aşaasında değişkenler arasında uzun döne ilişkisinin analizi için gecike uzunluğu bilgi krierleriyle kurulalıdır. Aşağıda uzun döne ARDL odeli görülekedir. LEO LEO LDYY 0 1i i 2i i i 1 i 0 Değişkenler arasındaki kısa döne ilişki ise ARDL ye dayanan haa düzele odeliyle elde edilekedir. Bu odelde ECT ile göserilen değişken haa düzele eriidir. Bu eriin kasayısının 0 ile -1 arasında olası halinde uzun döne denge değerine ekdüze bir şekilde yakınlaşa söz konusudur. LEO LEO LDYY ECT 0 i 1i i i i 1 i 0 4.3.Toda-Yaaoo Granger Nedensellik Tesi Granger nedensellik analizi spesifik paraerelere sıfır kısılaalarını gerekirdiği için 2 es isaisiği Wald veya X esi uygulanarak elde edilekedir. Ancak, VAR odellerinin 2 durağan olayan değişkenler içerdiği durularda F veya X dağılıları sandar olayan asipoik özelliklere sahip olabilekedir. Diğer bir ifadeyle, Granger nedensellik için uygulanan Wald eslerinin VAR siseinin eş büünleşe özelliklerine bağlı olarak sandar olayan lii dağılılarıyla sonuçlanakadır. Bu sorunun giderilesinde Toda ve Yaaoo (1995) arafından önerilen yaklaşılar kullanılakadır. Bu yaklaşıların eel özelliği, VAR (7) (8) (9)
Dilek Şahin 168 odellerinin ahininde serilerin seviye değerlerinin kullanılası ve serileri biri kök ve eşbüünleşe özelliklerine duyarlı olaalarıdır. Bu eslerin uygulanasında ilk yapılası gereken VAR odeli için uygun gecike uzunluğunun (p) belirlenesidir. Toda-Yaaoo (1995) yöneinde bir VAR ( p d) ahin edilesi gerekekedir. Tahin edilen VAR ( p d) odeli aşağıdaki gibidir: p d p d (10) Y ( i d) Y X 0 1 ( i d ) 2( i d ) ( i d ) 1 i 1 i 1 p d X Y X 0 1( i d ) ( i d ) 2( i d ) ( i d ) 2 i 1 i p (11) Denklede d serilerin aksiu büünleşe derecesini göserekedir. TodaYaaoo esinde dikka edilesi gereken noka, Granger nedensellik analizi için sandar Wald eslerinin ilk p kasayı arisi üzerine uygulanasıdır. Böylelikle eşilike, değişkeninden Y ye doğru Granger nedensellik yokur. Sıfır hipoezi 0 2i X H : 0 biçiinde anılanır ve ve buna Wald (F esi) uygulanır. Esasında nedensellik esi uygulanırken, VAR odelinde d gecike değerlerine ai paraereler üzerine kısılaalar konulaakadır. 5.Apirik Bulgular Çalışada ilk olarak değişkenlerin durağanlık erebesini espi edebilek için ADF ve PP biri kök esleri yapılışır. ADF biri kök esi sonucuna göre, DYY değişkeni düzeyde durağan iken, EO değişkeni birinci farkı alındığında durağan hale gelekedir. Dolayısıyla DYY değişkeni I(0), EO değişkeni ise I(1) dir. PP biri kök esi sonucuna göre ise DYY değişkeni düzeyde durağan iken, EO değişkeni farkı alındığında durağan hale gelekedir. Bu nedenle DYY değişkeni I(0) iken EO değişkeni I(1) dir. Değişken Düzey/Birinci Fark Tablo 2: ADF Biri Kök Tes Sonucu ADF Sabili DYY Düzey -2.843 (-2.954) Birinci Fark -7.901* (-2.957) EO Düzey -0.086 (-2.954) Birinci Fark -5.711* (-2.957) Sabili- Trendli -4.294* (-3.552) -7.763* (-3.557) -2.499 (-3.552) -5.657* (-3.557) PP Sabili -2.884 (-2.954) -15.757* (-2.957) -0.081 (-2.954) -5.712* (-2.957) Sabili- Trendli -4.325* (-3.552) -19.369* (-4.273) -2.623 (-3.552) -5.657* (-3.557)
169 Türkiye de Doğrudan Yabancı Seraye Yaırıları ve Ekonoik Büyüe İlişkisi: Ardl Sınır Tesi Yaklaşıı No: %5 düzeyinde anlalılığı göserekedir. Çalışaya konu olan değişkenlerin bir kısı I(0) bir kısı I(1) olduğu için değişkenler arasında uzun döneli ilişki olup oladığını espi edebilek için Johensen eşbüünleşe esi yapılaaz. Bunun için Sınır esi (ARDL) uygulanabilir. ARDL esinin uygulanabilesi için ilk olarak F isaisik değerinin belirlenesi gerekekedir. F değeri ve kriik değer sonuçları Tablo 3 de görülekedir. Tablo da görüldüğü üzere hesaplanan F isaisiği Pesaran ın kriik değerini aşığı için seriler arasında eş büünleşe ilişkisinin varlığı espi edilişir. Seriler arasında bir eş büünleşe ilişkisi espi edildiğinde uzun ve kısa döne ilişkileri belirleek için ARDL odeli kurulabilir. Tablo 3: Sınır Tesi Sonuçları k F-isaisiği %5 Anlalılık Düzeyinde Kriik Değer 1 6.996 Al Sınır Üs Sınır 5.94 5.73 No: k, bağısız değişken sayısıdır. Kriik değerler Pesaran vd.,(2001) deki Tablo CI(III) en alınışır. Uzun döne kasayılarının anlalılık sonuçları ise Tablo 4 de görülekedir. Uzun döne kasayılar incelendiğinde DYY (doğrudan yabancı seraye yaırı) değişkenin isaisiksel olarak anlalı olduğu görülekedir. DYY değişkeni %5 düzeyinde anlalı ve poziifir. Tablo 4: Uzun Döneli ARDL (1,1) Modeli Değişkenler Kasayı Sandar Haa -is Olasılık Değeri DYY 0,7048 0.139 5.064 0.000 Kısa döne kasayılar değerlendirildiğinde haa düzele eriinin(ecm) isaisiksel olarak anlalı ve negaif işareli olduğu görülekedir. Dolayısıyla kısa dönede eydana gelen dengeden sapalar uzun dönede dengeye yaklaşakadır. Uzun dönede anlalı olan DYY değişkeni isaisiki olarak kısa dönede anlalı değildir. Tablo 5: Kısa Döne ARDL (1,1) Modeli Değişkenler Kasayı Sandar Haa -is Olasılık Değeri DYY 0.028 0.052 0.541 0.592 ECM (-1) -0.176 0.080-2.205 0.035 ARDL esinden sonra değişkenler arasında nedensellik ilişkisi olup oladığını espi edebilek için Toda-Yaaoo (1995) nedensellik esi uygulanışır. Toda-Yaaoo
Dilek Şahin 170 nedensellik esi sonuçlarına göre, doğrudan yabancı seraye yaırıları ve ekonoik büyüe arasında çif yönlü nedensellik ilişkisi olduğu görülekedir. Hipoez Tablo 6: Toda Yaaoo Granger Nedensellik Tesi Gecike M-Wald Olasılık Uzunluğu Değeri (p k d ) değeri) ( ax Nedensellik EO DYY 2 5.684 0.017* Var DYY EO 2 7.066 0.007* Var 6. Sonuç Küreselleşe süreciyle birlike ülkeler arasındaki engellerin oradan kalkası beraberinde doğrudan yabancı seraye yaırılarına olan ilgiyi de arırışır. Doğrudan yabancı seraye yaırılarının ev sahibi ülkeye döviz girişi sağlaak, ülkenin seraye sokunun arasına yardıcı olak, ürei kapasiesini genişleek, isihda yaraak ve ülkeye eknoloji ransferi sağlaak gibi yararları bulunakadır. Bu çalışada Türkiye de 1980-2013 döneleri arasında doğrudan yabancı seraye yaırıları ile ekonoik büyüe arasındaki ilişki analiz edilişir. Bu analiz için ARDL sınır esi kullanılışır. Daha sonra Toda-Yaaoo Granger nedensellik esi uygulanışır. ARDL esi sonucunda ekonoik büyüe değişkeninin bağılı değişken olduğu odel isaisiksel olarak anlalı çıkışır. Ayrıca doğrudan yabancı seraye yaırılarından ekonoik büyüeye uzun dönede isaisiksel olarak anlalı ilişki espi edilişir. Nedensellik esi sonucunda ise ekonoik büyüe ve doğrudan yabancı seraye yaırıları arasında çif yönlü nedensellik ilişkisi olduğu görülüşür. KAYNAKLAR AKINLO, Taiwo; AKINSOKEJI, Rogers; OZIEGBE, Tope. (2013). Deerinan of Foreign Direc Invesen in Ten African Counries: A Panel Daa Analysis, Asian Journal of Business and Manageen, C.1, S.5, s.232-237. ALAGÖZ, Mehe; ERDOĞAN, Savaş; TOPALLI, Nurgül. (2008). Doğrudan Yabancı Seraye Yaırıları ve Ekonoik Büyüe: Türkiye Deneyii 1992-2007, Gazianep Üniversiesi Sosyal Bililer Dergisi, C.7, S.1, s.79-89. ARIK, Şebne; AKAY, Beyhan; ZANBAK, Mehe. (2013). Doğrudan Yabancı Yaırıları Belirleyen Fakörler: Yükselen Piyasalar Örneği, Anadolu Üniversiesi Sosyal Bililer Dergisi, s.97-110.
171 Türkiye de Doğrudan Yabancı Seraye Yaırıları ve Ekonoik Büyüe İlişkisi: Ardl Sınır Tesi Yaklaşıı AWAN, Reha; JAVED, Khalid; SHER, Falak. (2012). Foreign Direc Invesen, Econoic Growh, Trade and Doesic Invesen Relaionship: An Econoeric Analysis of Seleced Souh Asian Counries, Inerdisciplinary Journal of Coneporary Research in Business. C.3, S.9, s.925-942. AWOSUSI, Oojola; AWOLUSI, Olawui. (2014). Technology Transfer, Foreign Direc Invesen and Econoic Growh in Nigeria, Council for he Developen of Social Science Research in Africa, C.39, S.2, s.1-20. CARP, Lenua ; POPA, Diana. (2013). The Relaionship Beween Foreign Direc Invesen, Trade and Econoic Growh in Bulgaria and Roania under he Ipac of he Globalizaion, Conference of Inforaics and Manageen Sciences, s. 168-172. ÇEŞTEPE, Haza; YILDIRIM, Eruğrul; BAYAR, Melike. (2013). Doğrudan Yabancı Yaırı, Ekonoik Büyüe ve Dış Ticare: Toda-Yaaoo Yaklaşııyla Türkiye nin Nedensellik Kanıları, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, C.27, s. 1-37. ÇİNKO, Leven. (2009). Doğrudan Yabancı Seraye Harekelerinin Makro Ekonoik Ekileri, Marara Üniversiesi İİBF Dergisi, C.26, S.1, s. 117-131. DELE, Awolusi. (2012). Foreign Direc Invesen and Econoic Growh in Nigeria: A Vecor Error Correcion Modeling, Journal of Research in Econoics and Inernaional Finance (JREIF), C.1, S.3. s.58-69. DOĞAN, Eyup. (2013). Foreign Direc Invesen and Econoic Growh: A Tie Series Analysis of Turkey, 1979-2011, Çankırı Karaekin Üniversiesi İkisadi ve İdari bililer Fakülesi Dergisi, C.3, S.2, s.239-252. EKİNCİ, Ayku. (2011). Doğrudan Yabancı Yaırıların Ekonoik Büyüe ve İsihdaa Ekisi: Türkiye Uygulaası (1980 2010), Eskişehir Osangazi Üniversiesi İİBF Dergisi, C.6, S.2, s.71-96. GÖÇER, İse; PEKER, Osan. (2014). Yabancı Doğrudan Yaırıların İsihda Üzerindeki Ekisi: Türkiye, Çin ve Hindisan Örneğinde Çoklu Yapısal Kırılalı Eşbüünleşe Analizi, Yönei ve Ekonoi, C.21, S.1, s.108-123. GÜLMEZ, Ahe. (2015). Türkiye de Dış Finansan Kaynakları Ekonoik Büyüe İlişkisi: ARDL Sınır Tesi Yaklaşıı, Ekonoik ve Sosyal Araşıralar Dergisi, C. 11, S. 2, s.139-152. GÜRSOY, Faruk; KALYONCU, Hüseyin. (2012). Foreign Direc Invesen and Growh Relaionship in Georgia, Inernaional Journal of Econoics and Financial Issues, C. 2, S. 3, s.267-271. HASEEB, Muhaad; HARTANI, Nira; BAKAR, Nor; AZAM, Muhaad; HASSAN, Sallahuddin. (2014). Expors, Foreing Direc Invesen and Econoic Growh: Epirical Evidence Fro Malaysia (1971-2013), Aerican Journal of Applied Sciences C.11, S.6, s.1010-1015. INSAH, Baba. (2013). Foreign Direc Invesen Inflows and Econoic Growh in Ghana. Inernaional Journal of Econoic Pracices and Theories, C.3, S.2, s.115-121.
Dilek Şahin 172 KARPUZ, Filiz ; KIZILTAN, Alaain. (2014). Türkiye de Kısa Vadeli Yabancı Yaırılar İle Reel Döviz Kuru Arasındaki İlişki, EKEV Akadei Dergisi, Y. 18, S. 60, s.197-210. LEITAO, Nuno ; RASEKHI, Saeed. (2013). The Ipac of Foreign Direc Invesen on Econoic Growh: he Poruguese Experience, Theoreical and Applied Econoics, C. 20, S.1, s.51-62. MING, Hsia. (2014). Foreign Direc Invesen, Trade and Econoic Growh in Taiwan, Modern Econoy, C.5, s.21-23. MUHAMMAD, Lawal; LJIRSHAR, Vicor. (2015). Epirical Analysis of he Relaionship Beween Foreign Direc Invesen and Econoic Growh in Developing Counries Evidence fro Nigeria, Inernaional Journal of Eerging Technology and Advanced Engineering, C.5, S.6,s.27-37. NWOS, Philip; AGBELUYI, Ajibola; SAIBU, Olufei. (2011). Causal Relaionships Beween Financial Developen, Foreign Direc Invesen and Econoic Growh he Case of Nigeria, Inernaional Journal of Business Adinisraion, C.2, N.4, s.93-103. SGHAIER, Ien ; ABIDA, Zouheir. (2013). Foreign Direc Invesen, Financial Developen and Econoic Growh: Epirical Evidence fro Norh African Counries, Journal of Inernaional and Global Econoic Sudies, C.6, S.1,s.1-13. SICHEI, Moses ; KINYONDO, Godberha. (2012). Deerinans of Foreign Direc Invesen in Africa: A Panel Daa Analysis, Global Journal of Manageen and Business Research, C.12, S.18, s.85-97. SIMIONESCU, Mihaela. (2014). The Relaionship Beween Trade and Foreign Direc Invesen in G7 Counries a Panel Daa Approach, Journal of Econoics and Developen Sudies, C.2, S.2, s.447-454. SÖYLEMEZ, Arif; YILMAZ, Ahe. (2012). Türkiye Ekonoisinde Finansal Serbesleşe Döneinde Uluslararası Seraye Girişi-Büyüe İlişkisi, Munich Personal RePEc Archive (MPRA), s.1-19. ŞEN, Ali; SARAY, Ozan. (2010). Türkiye de Doğrudan Yabancı Seraye Yaırılarının Ekonoik Büyüeye Ekisi: Panel Veri Analizi, Akadeik Araşıralar ve Çalışalar Dergisi, s.22-30. YOUNUS, Hafiz; SOHAIL, Air; AZEEM, Muhaad. (2014). Ipac of Foreign Direc Invesen on Econoic Growh in Pakisan, World Journal of Econoic and Finance, C.1, S.1, s.2-5.