1 XIII. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı, 6-9 Temmuz 2004 İnönü Üniversitesi,E ğitim Fakültesi, Malatya OKULLARDAKİ MESLEKİ REHBERLİK UYGULAMALARINDA İKİ TEMEL SORUN ÖĞRENCİLERİN ALAN/BÖLÜMLERE YÖNELİK MESLEKİ BENLİK TASARIMLARI NIN OLUŞUMUNA OKUL ORTAMININ ETKİSİ ÜZERİNE BİR İNCELEME ÖZET Mehmet Taki YILMAZ Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sinop Eğitim Fakültesi Öğretim Görevlisi mtyılmaz@omu.edu.tr Çevre ile etkileşim sonucu oluşan benlik tasarımı bireyin Alan/Bölüm seçimini dolayısıyla belli bir mesleğe yönelimini etkilemektedir. Çevre, bireyin benlik tasarım oluşumunu her zaman olumlu yönde etkilememektedir. Okullarımızda öğrencilerin Alan/Bölüm seçimlerinde onların isabetsiz kararlar almalarına neden olan çeşitli etkenler vardır. Bunların başında ailenin beklentileri, Alan/Bölümlere yönelik okullarda oluşan çeşitli ön yangılar, yanlış inançlar ve tutumlar gelmektedir. Bu bildiride bireylerin mesleki benlik tasarımları nı dolayısıyla ALAN/BÖLÜMLERE yönelmede karar sürecini etkileyen iki temel sorun irdelenmiştir: Birincisi Türk Milli Eğitim Sisteminde ALAN/BÖLÜM seçim sürecinin yönetmeliklere dayalı yönlendirme sorunları; ikincisi ise ortaöğretim kurumlarında öğrencilerin mesleki benlik tasarımları nın oluşumuna dolayısıyla Alan/Bölümlere yönelmelerini etkileyen ALAN/BÖLÜMLERE yönelik okullarda oluşmuş yerleşik inançlar ve tutumlar incelenmiştir. Sonuç olarak bu bildiride ortaöğretim kurumlarında alan/bölümlere dolayısıyla bir mesleğe yönelme sürecinde, alan/bölümlere yönelik bireyin kararını etkileyen tutum ve inançların önemi vurgulanmaktadır. ABSTACT Self concept which results from the interactıon with the enviroment affects the individuals attitude towards a specific job.the enviroment doesn t (necessarily) affect the individual self concept in a positive way all the time. There are various factors at schools causing the students make a improper decisions about their Domain/Department.Most important ones of these factors are the family s expectatıons,popular biases about the Domains/Departments,wrong beliefs and attitudes towards to Domain/Departments at schools. İn this article two important problems affecting the Secondary School Students preference on their future Domain/Department have been examined thoroughly.the former one is settled beliefs and attitudes towards Domains/Departments at schools which affect the formatıon period of students at Secondary Schools having Vocational self Concept.The second one is orientation problems result from the regulations of Domain/Department choice.
2 As a result in this article,the importance of beliefs and the attitudes affecting the individuals decision on Domain/Department choice.in other words ;during the period of having vocational decision. Anahtar Sözcükler: Benlik Tasarımı, Alan/Bölüm, Yönlendirme, Rehberlik GİRİŞ Alan / Bölüm seçimi ile mutluluk arasında doğrudan bir ilişki kurulmaktadır. Davranış bilimleri şu üç seçimin doğru yapılması halinde insanın kendini ruhsal ve sosyal yönden sağlıklı hissedeceğini, gelişeceğini ve mutlu olabileceğini belirtir: İŞ, EŞ ve DOSTLUK. Bir meslek edinmenin ilk kararının ortaöğretim kurumlarında, 9. sınıf sonrası bir alan/bölüme yönelerek başlandığını düşünürsek, bireyin bu aşamada vereceği kararın isabetliliği onun hem okurken hem de bir mesleğe girdiğinde yaşam doyumunu ve mutluluğunu doğrudan etkileyeceğini söyleyebiliriz. Belirtilen bu üç öğenin karar sürecinde bireyin kendini tanıması çok önemlidir. Öğretim kurumlarında bireyi tanıma, bireyin kendisini tanımasına ve karar sürecinde ona yardımcı olma işi Rehberlik ve Psikolojik Danışma mesleğinin çalışma alanına girmektedir. Bireyin yaşamında büyük bir öneme sahip olan bu kararlar, Rehberlik ve Psikolojik Danışma mesleğinin önemini de artırmaktadır. Hızla gelişen bilim, teknolojiyi teknoloji de toplumsal, kültürel, ekonomik ve siyasal yapıları değiştirmektedir. Bilimsel ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak sayılan bu değişmeler aynı zamanda insanların ve toplumların yaşayış biçimlerini, beklentilerini de değişikliğe uğratmakta, ulusları birbirlerine yakınlaştırmaktadır. Tüm bu değişimler meslek çeşitliliğini de arttırmaktadır. Birey, iletişim araçlarının gelişmesiyle tam bir bilgi bombardımanına maruz kalmaktadır. Birey bir yandan hızlı gelişmelere ayak uydurmak zorunda, diğer yandan toplumda kendi özellik ve gelişimine uygun bir yer edinme çabası içindedir. Alan Seçimini Etkileyen Gelişmeler Üç yıl öncesine kadar ÖSYM kılavuz kitapçıklarında yer almayan çeşitli lisans programlarının gelişen uluslar arası politikalar ve ekonomik yapılanmalara ayrıca Türkiye nin Avrupa Birliği sürecine göre yeni lisans programlarının eklendiği görülmektedir: Avrupa Birliği İlişkileri, Uluslar arası Ticaret, Uluslararası Ticaret ve İşletme, Uluslararası Lojistik ve Taşımacılık vb. gibi. (1) Bilimsel-Teknolojik ve ekonomik değişim ve gelişmeler sonucu çalışma alanlarındaki kalifiye insan talepleri farklılaşmaktadır. Bu farklılaşma çalışma ve iş yaşamında derinleşmeyi, uzmanlaşmayı zorunlu kılmaktadır. Tüm bunlara bağlı olarak günümüzde meslek alanları artık daha genelden özele doğru parçalara bölünmekte ve o parçalardan yeni meslekler oluşmaktadır. Ayrıca bu uzmanlaşma zorunluluğu birkaç mesleğin kaynaşmasından yeni iş (meslek) alanlarının oluşmasına da neden olmaktadır. ÖSYM 2002 Kılavuz Kitapçığında yer alan istatistik ve sigortacılık arası bir uzmanlık alanı olan Aktüarya bunlardan birisidir. (2)
3 Bu somut gelişmeler ve çeşitlilikler de göstermektedir ki artık öğrencilerin bu konularda daha fazla bilgiye ve kendilerini tanımaya gereksinimleri vardır. Artan bu çeşitlilik ve karmaşa karşısında 9. sınıflarda Alan/Bölüm seçecek öğrencilerin karar süreçleri güçleşmektedir. Benlik Tasarımı Benliği tanımlayacak olursak; (Hançerlioğlu.1997) İnsan, kendisi üstünde kendince edindiği bilgiyi başkalarının kendisini nasıl gördüğü bilgisine katarak benliğini oluşturmasıdır. (3) Benlik Tasarımı ise bireyin kendini algılayış biçimi olarak tanımlanır. Mesleki Gelişim Kuramcılarından Super e göre, mesleki gelişim devamlı bir süreç, meslek seçimi ise bir sentez yapma işidir. Bu da öğrenme ile yakından ilgilidir. Bireyin mesleki gelişimi birey ile çevresi arasındaki sıkı bir etkileşimin ürünü olarak ortaya çıkar. Super e göre bireyin meslek modeli ailenin sosyoekonomik düzeyi, bireyin zihinsel gücü, kişilik özellikleri ve karşılaştığı fırsatlarla belirgin bir biçim alır. On ayrı önermeden oluşan bu kuramda, özetle, bireylerin mesleki gelişimlerinde onların yetenek, ilgi ve benlik tasarımı nın önemli bir yeri bulunduğunu vurgulanmaktadır.(4) Çevre ile etkileşim sonucu oluşan benlik tasarımı bireyin Alan/Bölüm seçimini dolayısıyla belli bir mesleğe yönelimini etkilemektedir. Çevre, bireyin benlik tasarım oluşumunu her zaman olumlu yönde etkilememektedir. Okullarımızda öğrencilerin Alan/Bölüm seçimlerinde onların isabetsiz kararlar almalarına neden olan çeşitli etkenler vardır. Bunların başında ailenin beklentileri, çeşitli Alan/Bölümlere yönelik okullarda oluşan ön yangılar, yanlış inançlar ve tutumlar gelmektedir. Aile özellikle sanat ve spor alanlarını seçmeyi düşünen ve bu konuda özel yeteneği de olan çocuğunun bu alanları seçmesine karşı çıkmaktadır. Anne babalar bir matematik, coğrafya öğretmenliği ile beden eğitimi, resim öğretmenliğini farklı algılamaktadırlar. Okullarımızda sanat ve spor alanlarının kurulamamasının başlıca nedenlerinden biri budur. Milli Eğitim Bakanlığına bağlı Sınıf Geçme Yönetmeliği uygulanan ortaöğretim kurumlarında 9. sınıftan sonra gidilebilecek alanlar şunlardır: 1. Fen Bilimleri Alanı 2. Sosyal Bilimler Alanı 3. Türkçe Matematik Alanı 4. Yabancı Dil Alanı 5. Sanat Spor Alanı (Spor) 6. Sanat Spor Alanı (Müzik) 7. Sanat Spor Alanı (Resim) Araştırmanın Yöntemi
4 Araştırmanın evrenini Anadolu Öğretmen Liseleri oluşturmaktadır. Örneklem olarak Sinop Anadolu Öğretmen lisesi alınmıştır. Söz konusu lisenin 9. sınıflarına Alanlara Yönelik Tutum Anketi uygulanmıştır. Anket Öğrencilerin alanlara yönelik tutumlarını belirleyecek 7 grup sorudan oluşmaktadır. Araştırma bulguları araştırma mevcut durumun ortaya konulmasına yönelik olduğundan frekans ve yüzdeler olarak belirtilmiştir. Bulgular ve Yorum Anketin uygulandığı 72 öğrencinin herhangi bir alanı seçip seçmedikleri tespit edilmiştir. Buna göre bir alana yönelik karar vermiş öğrenci sayısı 68, iki alan arasında kararsız öğrenci sayısı 15, kararsız öğrenci sayısı 9 dur. Tablo I. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Alanlara Yönelik Karar Dağılım. Alanlara Yönelik Karar Durumu N % Karar Verenler 68 73 İki Alan arasında Kararsızlar 15 17 Kararsız 9 10 Toplam İşaretleme 92 100 Tablo I de görüldüğü gibi iki alan arasında kararsız kalan öğrenciler % 17 dir. Öğrencilerin bir alana yönelmede nelerin ve kimlerin etkili olduğunu seçeneklerden sıralamaları istenmiştir. Sıralamada Alanlar Hakkında Söylenenler i işaretleyenlerin sayısı 65 tir. Tablo II. Öğrencilerin alana yönelmede etken olan kişileri ve nedenleri sıralama dağılımı. Nedenler-Kişiler 1. Sırada 2. Sırada 3. Sırada 4. Sırada 5. Sırada 6. Sırada 7. Sırada Ders Başarım 17 48 13 2 1 1 İlgi-Yeteneklerim 59 14 1 3 Alanlar Hakkında Söylenenler 3 9 18 11 8 9 7 Ailem 2 5 5 14 4 16 12 Arkadaşlarım 6 7 22 10 9 Öğretmenlerim 2 2 24 15 12 3 3
5 Rehber Öğretmen 1 5 7 9 13 16 Diğer 7 Tablo II de de görüldüğü gibi Alanlar Hakkında Söylenenler i öğrenciler 3. ve 4. sıra yoğunlukta olmak üzere 65 öğrenci işaretlemiştir. Anlaşılacağı üzere öğrencilerin alanlara yönelirken onların kararlarını alanlar hakkında söylenenler değişik derecelerde etkilemektedir. Başka Bir Alanı seçersem daha başarılı olurum. diye düşündüğünüz oluyor mu? Sorusuna öğrencilerin % 52.7 si EVET yanıtını vermiştir. Başka bir alanı seçersem daha başarılı olurum sorusuna EVET diyen öğrencilerin belirttikleri alanı seçmeme nedenleri Tablo III te verilmiştir: Tablo III. Başka Bir Alanı Seçersem Daha Başarılı Olurum Diyenlerin Nedenlere Göre Dağılımı Nedenler-Kişiler n % Ders Başarılarım 7 14.8 İlgi-Yeteneklerim 13 27.5 Alanlar Hakkında Söylenenler 14 29.8 Ailem 4 8.6 Arkadaşlarım Öğretmenlerim 3 6.3 Rehber Öğretmen 1 2.2 Diğer 5 10.6 Toplam 47 99.8 Tablo III te de görüldüğü başka bir alanı seçersem daha başarılı olurum diyen öğrencilerin % 29.8 si alanlar hakkında söylenenler i işaretlemişlerdir. Öğrencilerin kendilerinin, arkadaşlarının ve ailelerinin Alanlarla ilgili oluşmuş düşünce, duygu ve yargılar nelerdir? açık uçlu sorusuna verdikleri yanıtlar, okuldaki alanlarla ilgili yaygın inançlar, ön yargılar ve tutumları ortaya koymaktadır. Buna göre, Alan/Bölümlerle ilgili kendinizde oluşmuş düşünce, duygu ve yargılar nelerdir? sorusuna öğrencilerin vermiş oldukları yanıtlar önem sırasına göre şöyledir: Fen Alanı Hakkında
6 Çok zor, çok çalışmak gerekir, Çalışma disiplini olanlar gider, Zeki olmak gerekir, Meslek seçeneği çok, Sosyal hayat bitmelidir, Kendini düşünmeyen derse adamış öğrenciler gider. Sosyal Alan Hakkında Başarısız öğrencilerin tercihi, Ezber dersleri çok fazla, Hiçbir alanı yapamayacaklar tercih eder, meslek tercihi çok az. Türkçe-Matematik Alanı Hakkında Orta düzey öğrencilerinin tercihidir, ders saati ve çeşidi çok fazla. Yabancı Dil Alanı Hakkında Sanat ve Spor Alanı Hakkında İş bulma olanağı yok, geleceği parlak değil Alan/Bölümlerle ilgili arkadaşlarınızın düşünce, duygu ve yargıları nelerdir? Sorusuna öğrencilerin vermiş oldukları yanıtlar önem sırasına göre şöyledir: Fen Alanı Hakkında Çok zor, Bütün çalışkanlar fen alanına gidiyor, çok çalışmak gerekir, Zekiler ve seçkinler gider, Zeki olmak gerekir, Mesleklerin önü açık, Kütüphaneden çıkmamayı göze alacaksın, Hiç vaktin olmayacak, Prestijli meslekler bu alanda. Sosyal Alan Hakkında Diğer alanları yapamayacakların tercihi, Mezun olunca iş bulamazsın, Başarısız öğrencilerin tercihi, Ezber yeteneği ister, Meslek tercihi çok az. Türkçe-Matematik Alanı Hakkında Orta düzey öğrencilerinin tercihidir, Ara bir alandır, Fenden korkanlar tercih eder. Yabancı Dil Alanı Hakkında Tek bir yönde çalışırsın rahat edersin. Sadece bir dersle uğraşacaksın. Sanat ve Spor Alanı Hakkında İş bulma olanağı yok, geleceği parlak değil Alan/Bölümlerle ilgili ailenizin düşünce, duygu ve yargıları nelerdir? Sorusuna öğrencilerin vermiş oldukları yanıtlar önem sırasına göre şöyledir: Fen Alanı Hakkında Toplumda saygı gören meslekler var, Çok zor, Fen alanında okumak önemli çevrede daha prestijli olursun, Meslek seçeneği çok fazla, Zeki öğrencilerin alanı, paralı meslekler bu alanda. Sosyal Alan Hakkında İş yok, Mezun olunca iş bulamazsın, Başarısız öğrencilerin tercihi, Ezberciler gider, Senin kafan çalışıyor. Türkçe-Matematik Alanı Hakkında Bütün derslere çalışman gerekecek, Orta düzey öğrencilerinin tercihidir, Yabancı Dil Alanı Hakkında
7 Sanat ve Spor Alanı Hakkında Sen şimdi okumak istemiyor musun? Öğrencilerin alan/bölümleri kendilerinin ve kendilerinin ifadeleriyle arkadaşlarının, ailelerinin nasıl algıladıklarını, neler düşündüklerini belirleyen bu yanıtlardan alan/bölümlere yönelik çıkan yaygın inanç, önyargı ve tutumlar şunlardır: Fen Alanı ile İlgili: Fen alanını daha çok ZEKİ öğrencilerin tercih edebileceği, bu alana çok çalışkanlar ve üst düzeyde öğrencilerin gidebileceği, toplumda prestijli mesleklerin bu alanda olduğu ve meslek çeşidinin fazlalığı gibi yargılar yaygındır. Sosyal Alan İle İlgili: Öncelikle başarısız ve çalışmayan öğrencilerin gidebileceği yargısı vardır. Sosyal alan alt düzeyde, başka bir alanı başaramayacakların gitmek zorunda olduğu öğrencilerin gittiği bir alan inancı yerleşmiştir. Alana yönelik mesleklerin istihdam sorunu gibi bir yargı da vardır. Türkçe Matematik alanı İle İlgili: Öncelikle orta düzey öğrencilerin tercih ettiği düşüncesi yaygındır. Ders saati ve çeşidinin fazlalığından çok çalışmak gerektiği yargısı vardır. Sanat Spor Alanları İle İlgili: Daha çok veliler sanat ve spor alanına karşı olumsuz bir tutum içinde oldukları anlaşılmaktadır. Bu alanlara yönelmeyi çocuklarının yetenekleriyle değil de, zihinsel yetersizlikleriyle değerlendirmektedirler. Dolayısıyla bu tutum okul ortamına da yansıdığından bu alan okulların çoğunda açılamamaktadır. Toparlayacak olursak ortaöğretim kurumlarında yaygın olarak dört alan açılmaktadır. Bu alanlar öğrenciler ve veliler tarafından ÜST, ORTA ve ALT olarak üç düzeyde algılanmaktadır. Fen alanı ÜST düzey, Türkçe-Matematik alanı ORTA düzey, Sosyal alan ise ALT düzey öğrencilerin tercih ettikleri alanlardır. Bu yargılardan etkilenebilecek öğrencilerin alanlara yönelik tutumları farklı olacaktır. Tutum, öğrenme sonucunda, herhangi bir nesneye tutarlı şekilde, olumlu ya da olumsuz TEPKİDE BULUNMA EĞİLİMİ. Bir, zihinsel hazır oluş olarak tanımlanmaktadır.(5) Tutum tanımından hareketle öğrenciler okullarda alanları ÜST, ORTA ve ALT olarak algıladıklarında alanlara yönelik tutumları yani zihinsel hazır oluşları da o yönde şekillenecektir. Dolayısıyla tercihlerini bu tutuma göre yapacak olan öğrencilerin isabetsiz karar verme olasılıkları da artacaktır. Bu yanlış yargıların dışında alan/bölüm seçerken anne baba, arkadaş etkisi, kendini (kişilik özellikleri, beklentiler) yeterince tanımadan verilen kararlar, yetenek ile ilgi kavramlarının yeterince ayırt edilememesi öğrencilerin Alan/Bölüm seçimlerini olumsuz etkileyen diğer nedenlerdir. Yukarıda tespit edilen nedenlere bağlı olarak, okullarda alanlara yönelik oluşmuş yaygın inanç, önyargı ve tutumlar nedeniyle kendi yetenek, ilgi, kişilik özellikleri ve beklentisine uygun olmayan Alan/Bölümleri seçen öğrenciler bir süre sonra yeterli başarıyı gösterememektedirler. Bu öğrenciler diğer arkadaşlarından geri kaldıkları için öz güvenlerini yitirmekte, üniversiteyi kazanmaya yönelik umutları
8 azalmakta ve mutsuz olmaktadırlar. Ayrıca bu öğrencilerin kendilerinde var olan yetenekler de zaman içinde körelmektedir. Resim yeteneği olan bir öğrencinin yukarıda vurgulanan ön yargı, yanlış inanç, aile etkisi ve kendini tanımamaktan kaynaklı farklı Alan/Bölüme yönelmiş bir öğrencinin durumunu aşağıda anlatılan öykü çok güzel ifade etmektedir: Hayvanlar insanlara bakıp özenerek, kendilerini geliştirebilecekleri bir okul kurmaya karar verirler. Tavşan, kuş, balık, sincap, ördek diğer bütün hayvanlar bir araya gelerek bir hayvanlar kurultayı oluştururlar. Hep birlikte bir öğrenim programı hazırlarlar. Tavşan programa koşmanın konmasını önerir. Kuş, uçmanın, sincap ağaca tırmanmanın, balık yüzmenin konmasında diretir. Böylece öğretim programına hayvanların tümünün önerdikleri dersler konur. Daha sonra her hayvanın tüm derslere katılması zorunlu kılınır. Sonunda tavşan yokuş yukarı tırmanmada en başarılı hayvandır, kimse onu geçemez; ama tavşandan uçması da istenince iş değişir. Tavşan uçmaya çalışırken düşer, ayağı kırılır, zavallı hayvan koşamaz da artık. Benzer bir durum kuşun başına gelir. Kuş uçma dersinde çok iyidir. Havada taklalar atar, türlü gösteriler yapar; ama öğretmenler bununla yetinmez. Kuşun gelişmiş çok yönlü hayvan olması için onun da köstebek gibi toprağı kazması ve yer altında tünel yapmasını isterler. Kuş toprağı kazmaya uğraşırken kanatları ve gagası kırılır ve eğitim böylece sürüp gider. Son sınıfa gelindiğinde ise zekası çok gelişmemiş sıradan bir hayvan olan yılan balığı okulu birincilikle bitirir; çünkü her şeyi biraz olsun yapabilmiştir. Sonunda yetenekleri yok diyerek aşağılanan hayvanlar okulu bırakır ve kendi yetenekleri yönünde yaşamlarına devam ederler. (6) Bireyin yetenek ve ilgilerine uygun bir Alan/Bölüme yönelerek buna uygun öğrenim görmesi, mesleğini bu doğrultuda seçmesi sadece kendini gerçekleştirerek mutlu olmasına değil; aynı zamanda insanlığın ve toplumların kültürel, sosyal, bilimsel, teknolojik ve ekonomik gelişimlerine ve refah düzeylerine de katkı sağlayacaktır. Sadece bireyi değil tüm insanlığı ve toplumu ilgilendiren bu önemli karar aşaması ülkemizde ilköğretimin 8. sınıflarında öğrencilerin gidebilecekleri ortaöğretim kurumlarını tanıtma; 9. sınıflarda ise Alan/Bölümlere yönlendirme ile sınırlıdır. Oysa Avrupa ülkelerinin eğitim sistemlerine bakıldığında bu durum ilkokulların 1. sınıflarında başlamaktadır. Alman Eğitim Sisteminde Yönlendirme Süreci Almanya nın zorunlu eğitimde yönlendirme faaliyetlerine kısaca bakacak olursak yönlendirme çalışmalarının geniş bir zamana yayılarak yapıldığı görülmektedir. 6-10 yaş arası çocukları kapsayan ilköğretimin amacı onları toplum hayatı için eğitmek, her türlü bedensel, zihinsel ve ruhsal güçlerini arttırmak ve gelişim kademelerine uygun düşen temel bilgi ve becerileri kazandırmaktır. İlkokul 1 ve 2. sınıfta öğrencilerin başarıları, öğrenme çabaları ve gelişmelerine göre belirlenir; ancak not verilmez. Öğrenciler 1. ve 2. sınıfa doğrudan geçerler. 3. ve 4. sınıflarda ise öğrencinin başarısı gözleme dayalı değerlendirmenin yanında, derslerde yapılan çalışmaların sonucuna dayalı değerlendirmelerle belirlenir.
9 Alman eğitim sisteminde 4. yılın sonunda, yani 10-11 yaşlarında çocukların önüne, üç ana tercih yolu açılır. Dördüncü sınıfa kadar öğretmenler, öğrencilerin ders notlarını kayda geçmenin yanında, onların her dersteki başarı ya da başarısızlıkları konusundaki görüşlerini detaylı bir şekilde açıklarlar. Öğrenci okuldan ayrılırken, okul idaresi öğrencinin ailesi ile onun gelecekteki kariyeri hakkında görüşmeler yaparak bazı önerilerde bulunur. Son karar aile, okul ya da okuldaki denetleyici tarafından verilir. Bu kararda öğrencinin genel yetenek, ilgi ve başarı durumu ile Almanca, Matematik ve Hayat Bilgisi derslerindeki başarısı önemli rol oynar. Ortaöğretimin 1. devresinde 5. ve 6. sınıflar bir Yöneltme Kademesi (Orrentierungsstufe) olarak düzenlenmiştir. Bu kademe eyaletlere göre Deneme Kademesi, Destekleme Kademesi, Gözlem Kademesi olarak da adlandırılır. Yöneltme kademesinin görevi, gözlem, destekleme ve deneme yoluyla, ortaöğretim birinci kademesindeki okul türlerine yönelme işini kolaylaştırmaktadır. İlk okuldan sonra öğrenci hakkında verilen kararın doğru olup olmadığının denendiği bu devrede, öğrencinin ilkokuldan tamamen farklı olan yeni okul dönemine uyum sağlaması ve ilk okulda kazandığı bilgi, beceri ve yeteneklerini kullanması ve geliştirmesi amaçlanır. Bunun için bu sınıflardaki eğitim çalışmaları başlangıçta ilkokulun bir devamı olarak yürütülür ve yavaş yavaş söz konusu okulun amaçlarına ve çalışma biçimlerine uyarlanır. Yöneltme kademesinin bir diğer özelliği, öğrencilerin yalnızca derslerdeki başarılarının değerlendirilmeyip her bir öğrenci için Gözlem Dosyası tutulmasıdır. Öğrencinin uyum, gelişim ve başarı durumu sınıf öğretmeni ve ders öğretmeni tarafından sürekli gözlenir ve dosyaya işlenir. İşte bu dosyalar öğretmenlere ve öğretmenler kuruluna öğrenciler hakkında çok yönlü bilgi sağlar. Karar veliye yazılı olarak bildirilir; veli okulun bildirdiği karara uymama hakkına sahiptir.(7) Türk Eğitim Sisteminde Yönlendirme Süreci Almanya da öğrencileri zorunlu eğitimde yönlendirme çalışmalarının ilkokulun 1. sınıfından başlayarak geniş bir zamana yayılması, yönlendirme çalışmalarında öğretmenlerin öğrencileri gözlemlemeleri ve özenle tutulan gözlem kayıtlarının yönlendirmelerdeki önemi dikkat çekicidir. Ülkemizde Mesleki Rehberlik, Mesleğe yada Alan / Bölümlere Yönlendirme sürecini incelediğimizde: İlköğretim kurumlarında Mesleki Rehberlik ve Mesleğe Yönlendirme konusunda: İlköğretim okulu son sınıf öğrencilerini mesleki ve teknik eğitime yöneltmek üzere; mesleki ve teknik örgün yaygın eğitim okul ve kurum müdürlüklerince bir program çerçevesinde okul gezileri düzenlenerek atölye ve laboratuarların tanıtılması, seminer, konferans, sempozyum düzenlenerek mesleki ve teknik eğitim, insan gücü ve istihdam ilişkilerinin anlatılması,... afiş, broşür, görsel ve işitsel eğitim araçlarıyla meslek alanlarının tanıtılması, öğrencilerin mesleki eğilimlerini saptamak üzere anket uygulanması ile yönlendirme çalışmaları yürütülür denilmektedir.(8)
10 Ortaöğretim kurumları Sınıf Geçme Yönetmeliğinde ise Alanlara Yönlendirme konusunda: Programlarında birden fazla alana yer verilen üç yıllık liselerde 9 uncu sınıfı, geçen öğrenciler; ilgi, istek, yetenek ve derslerdeki başarı durumlarına göre alanlara yönelir veya yönlendirilirler. Yönlendirme, öğrenci ve velisinin görüşü alınarak İlgili müdür yardımcısı, sınıf öğretmeni ve rehber öğretmen tarafından yapılır. Yönelme veya yönlendirme; üç yıllık liselerde 9 uncu sınıfta, okutulan ve alanlara kaynaklık eden derslerin yıl sonu notlarının ağırlıklı ortalaması ya da bu derslerin yıl sonu notları esas alınır denilmektedir.(9) Görüldüğü gibi ülkemizde Mesleki Rehberlik ve mesleğe yönlendirme ilköğretimin sekizinci sınıflarında gündeme gelmektedir. Böylece 8. sınıflarda ortaöğretime 9. sınıflarda Alan/Bölümlere yapılan yönlendirmeler iki yıl gibi dar bir zamanda toplanan bilgilerle yapılmaktadır. Bu da öğrenciyi tanımada yeterli bir süre değildir. 9. sınıflarda yapılan Alan/Bölüm yönlendirme çalışmalarına ise ilköğretimde elde edilen bilgiler ışık tutmamaktadır. İlk öğretimden öğrencilerin devam ettiği bir üst öğretim kurumlarına gönderilen Öğrenci Toplu Dosyaları öğrencileri çeşitli yönleriyle tanıtmaya ve onları yönlendirmeye ışık tutacak ölçüde işlenmiş bilgiye sahip olmadığı görülmektedir. Ülkemizde temel eğitimin kesintisiz sekiz yıla çıkarılması ile öğrencileri ilk öğretimden bir üst orta öğretim kurumlarına yada mesleki eğitim programlarına hazırlama ve 9. sınıflarda Alan/Bölümlere yönlendirmede Öğrenci Toplu Dosyalarının önemini arttırmıştır. Çünkü, temel eğitimin kesintisiz sekiz yıla çıkarılması öğrencinin yaşantısını uzun bir süre gözlemleme ve bu gözlem sonuçlarını sistematik bir şekilde kayda geçirilmesine böylece öğrenciyi bu süre içerisinde çeşitli yönleriyle tanımaya olanak vermektedir. Zaten yönlendirmenin ana öğesi de öğrenciyi tanıma çalışmasıdır. Bu nedenle bu dosyalardaki bilgiler yönlendirme çalışmalarında öğrenciye bilgi vermekten çok öğrenciyi tanımaya ve onların isabetli kararlar vermelerine yardımcı olacaktır. Oysa ilk öğretim birinci kademede sınıf öğretmenlerinin öğrenciyi çeşitli yönleriyle gözlemleyerek kendilerine tuttukları Öğrenci Gözlem Defteri ve öğrenciler hakkında çeşitli bilgilerin yer aldığı Öğrenci Toplu Dosyaları amacına uygun işlendiğinde öğrencinin gelişim, yetenek, ilgi, uğraş, insan ilişkileri vb. hakkında onları tanıtıcı daha sağlıklı ve objektif bilgiler sağlayacaktır. Bir sonraki yıla ya da öğretim kurumuna aktarılan bu bilgiler öğrenciyi tanıma ve yönlendirme çalışmalarını son bir yıla yada sadece 9. sınıfa sıkıştırmamış olacaktır. Böylece öğrencinin geçmiş yaşantı ve öğrenimlerine ait bilgiler, onların kendilerini tanımaları ve daha isabetli karar almalarına, yetenek, ilgi ve kendi özelliklerine uygun mesleklere yönelik öğretim programlarını seçmelerine yardımcı olacak ve onların kendilerini gerçekleştirerek mutlu olmalarını sağlayacaktır. Kendini gerçekleştirme Maslow un piramidinin son basamağıdır. Bu basamaktaki herkesin tanınmış, ünlü kimseler olması gerekmez. Yaşamını son derece anlamlı gören ve yaşamının her dakikasını
doyarcasına yaşayabilen herkes bu aşamayı gerçekleştirmiş olarak algılanır. Bu kişiler hayatın tadını alarak yaşarlar, yaratıcıdırlar, yaşama gülümseyerek bakarlar.(10) 11 SONUÇ Ortaöğretim kurumlarındaki başarısızlıkların nedenlerinden biri de, çeşitli nedenlerle yetenek, ilgi, kişilik özelliği ve diğer yeterliliklerini göz önüne almadan kısaca kendilerini tanımadan, farklı alanlara yönelmeleridir. Yöneldikleri alanlarda zorlanan, başarısız olan öğrencilerde özgüven yitimi ve benliğini olumsuz algılamaya bağlı olarak olumsuz davranış eğilimleri de artmaktadır. Bireylerin kendilerini gerçekleştirerek mutlu olmaları onların kendilerine uygun eğitim programlarını dolayısıyla meslekleri seçmelerine bağlıdır. Bireyin karar sürecinde onun kendisini tanıyarak yetenek, ilgi ve kişilik özelliklerine uygun bir öğretim programına yönelmesine yardım etmek aynı zamanda toplumsal bir sorumluluktur; çünkü toplumların bilimsel, teknolojik, kültürel ve ekonomik gelişimleri insan kaynağının en iyi şekilde kullanılmasına bağlıdır. Sonuç olarak bu sorumluluk karar sürecinde bireyi tanıma ve ona gereksindiği bilgiyi sağlama çalışmalarını bir döneme sıkıştırarak değil; öğrencinin öğretim süreci içinde toplanan bilgilerin özenle işlenip daha sonraki dönemlere aktarılarak yararlanılmasını sağlamakla yerine getirilebilir.
12 KAYNAKLAR: 1. ÖSYM. Öğrenci Seçme Sınavı Kılavuzu. 2002. 2. ÖSYM. Öğrenci Seçme Sınavı Kılavuzu. 2002. 3. Hançerlioğlu. Orhan. Ruhbilim Sözlüğü.Remzi Kitapevi. İstanbul 1997 4. Kepçeoğlu. Muharrem. Psikolojik Danışma ve Rehberlik. Özerler Matbaası. Ankara. 1994. 5. Sakallı.Nuray. Sosyal Etkiler. İmge Kitapevi. Ankara 2001 6. Arslan, M. Metin. Çiğdem Kılıç. Bazı Avrupa Ülkelerinde ve Türkiye de Zorunlu Eğitimde Yönlendirme Çalışmalarının Değerlendirilmesi. Milli Eğitim Dergisi. Yıl 2000. Sayı: 148 7. Arslan, M. Metin. Çiğdem Kılıç. Bazı Avrupa Ülkelerinde ve Türkiye de Zorunlu Eğitimde Yönlendirme Çalışmalarının Değerlendirilmesi. Milli Eğitim Dergisi. Yıl 2000. Sayı: 148 8. MEB Tebliğler Dergisi. 1999. Sayı : 2504 9. MEB Resmi Gazete. Ortaöğretim Kurumları Sınıf Geçme Yönetmeliği. 1995. Sayı : 22395 10. Cüceloğlu. Doğan. İnsan ve Davranışı. Remzi kitapevi. 1997. İstanbul.