Yayın Gelş Tarh: 22.11.2014 Dokuz Eylül Ünverstes Yayın Kabul Tarh: 05.01.2015 İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Onlne Yayın Tarh: 30.06.2015 Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-113 Çok Krterl Karar Verme Teknklern Kullanarak Serbest Bölge Yer Seçm: Doğu Anadolu Bölges Örneğ Gökhan AĞAÇ 1 Brdoğan BAKİ 2 İskender PEKER 3 İlker Murat AR 4 Öz Serbest Bölgeler; sthdamı artırarak, yabancı sermaye çekerek, teknoloj transferne olanak sağlayarak ve hracatı artırarak kurulduğu bölgenn refahına katkıda bulunur. Bu çalışmada, Doğu Anadolu Bölges llernde kurulacak olası br Serbest Bölge çn yer seçm uygulaması yapılmıştır. Bu uygulama çn Çok Krterl Karar Verme teknklernden AHP, TOPSIS, VIKOR ve ELECTRE kullanılmıştır. Serbest Bölge yer seçmnde etkl olan krterlern ağırlıklarını belrlemek çn AHP kullanılırken alternatfler arasında sıralama yapmak çn TOPSIS, VIKOR ve ELECTRE yöntemler kullanılmıştır. Buna göre; Serbest Bölge yer seçmnde etkl olan en öneml üç krter ülkelere yakınlık, hracat mktarı ve devlet teşvk olurken Serbest Bölgenn kurulacağı lk üç l sırasıyla Iğdır, Hakkâr ve Van olduğu tespt edlmştr. Anahtar Kelmeler: Serbest Bölge Yer Seçm, Çok Krterl Karar Verme, AHP, TOPSIS, VIKOR, ELECTRE JEL Sınıflandırma Kodları: A11, C61, E24 Usng Multcrtera Decson Makng Technques n Free Zone for Faclty Locaton Selecton: An Example for Eastern Anatola Regon Abstract Free Zones contrbute to the prosperty of the regon by ncreasng employment, attractng foregn captal, allowng technology transfer and ncreasng exports. In ths study, an applcaton of locaton selecton was performed for a possble Free Zone establshed n provnces of Eastern Anatola Regon. For applcaton of the study, AHP, TOPSIS, VIKOR and ELECTRE, whch are mult crtera decson makng technques, were used. AHP was used for determne weghts of the crtera that nfluence the Free Zone locaton selecton whle TOPSIS, VIKOR and ELECTRE methods were used to rank alternatves. Accordngly; the three most mportant crtera for the Free Zone locaton selecton were proxmty countres, quantty of exports and government ncentves whle frst three provnces were respectvely, Iğdır, Hakkâr and Van for Free Zone wll be establshed. Keywords: Free Zone Locaton Selecton, Multcrtera Decson Makng, AHP, TOPSIS, VIKOR, ELECTRE JEL Classfcaton Codes: A11, C61, E24 1 Araş.Gör., Gümüşhane Ünverstes, Sağlık Yüksekokulu, Sağlık Yönetm Bölümü, gokhanagac@gumushane.edu.tr 2 Prof. Dr., Karadenz Teknk Ünverstes, İİBF, İşletme Bölümü, bbak@ktu.edu.tr 3 Yrd.Doç.Dr.,Gümüşhane Ünverstes, İİBF, İşletme Bölümü, skenderpeker@gumushane.edu.tr 4 Doç.Dr., Karadenz Teknk Ünverstes, İİBF, İşletme Bölümü, lkerar@ktu.edu.tr
G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR 1. GİRİŞ Uluslararası lşklern gelşmne paralel olarak ekonomk alanda da gelşmeler yaşanmış ve sanaynn sınırları uluslararası alana doğru kaymaya başlamıştır. Bununla brlkte rekabet artmış ve bu rekabette önde olmak steyen yatırımcılar, ülke çnde ve dışında üretm faktörlern cazp hale getren faalyet merkez arayışına yönelmştr (abuzmanlar.org.tr, 2014). Bunun br sonucu olarak, doğrudan yabancı yatırımı teşvk etmek çn Serbest Bölgeler (SB ler) hükümetler tarafından kullanılan br poltka aracı olmuştur (Engman vd., 2007: 8). Artık ülkeler hracata dayalı büyüme poltkalarını thal kamec poltkalar le değştrmş ve böylece SB ler gderek daha yaygın hale gelmştr (Engman vd., 2007: 8). SB ler yabancı yatırımcıları çekmek amacıyla gelşmekte olan ülkeler çn temel br araç olmuştur (Waters, 2013: 489). 1970 l yıllarda Asya ve Latn Amerka da yaygınlaşan SB ler, kısa br sürede Afrka ve geçş ekonomlernde kullanılmaya başlanmış olup son yıllarda Çn, Hndstan ve Rusya gb gelşmekte olan ekonomlerde de kurulmaya başlanmış ve sadece malât frmalarına değl aynı zamanda hzmet sektörüne de htap ederek günümüzde 100 den fazla ülkeye yayılarak ülke ekonomlerne öneml katkılar sunmuştur (Engman vd., 2007: 5). Özellkle Asya dak gelşmekte olan ülkelerde kurulan SB ler, sthdamı artırmak, dövz grds sağlamak, endüstrleşmey gelştrmek, blg ve teknoloj transfern hayata geçrmek, mll gelr yükseltmek ve hracat akışını hızlandırmak suretyle ülkelern ekonomk refahına katkıda bulunmaktadırlar (Rondnell, 1987: 89; Yang, 2009: 278-279). Madan (1999) ye göre y br poltka zlenerek serbestleşme ülkenn tümüne yayılıp gerekl koşullar sağlandığında, SB ler ülkenn gelşmnde dnamk br rol oynayacaktır. Ancak yetersz dar düzenleme ve yanlış yer seçm durumunda Serbest Bölgeler; çevre krllğne, thalat baskısına, yerl frmaların rekabet gücünün azaltmasına ve stenmeyen göçlere neden olacaktır (Rondnell, 1987: 89; Fettahlıoğlu ve Derel, 2012: 408). SB lern bulunduğu bölgeye ve ülke ekonomsne katkı sağlayablmes çn doğru yere kurulması çok büyük önem taşımaktadır. Kuruluş yer, alt yapı ve 80
Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114 ulaşım gb faktörler dkkate alınmadan syas kaygılarla belrlenen SB ler kurulduğu bölgeye ve ülke ekonomsne kayda değer br katkı sağlayamayacaktır (Öztürk vd., 2009; 375). Bununla beraber zlenen yanlış stratejler veya yöntemlerden üretlmş yer seçmler beklenmedk rsklere maruz kalmaya ya da ş başarısızlıklarına yol açacaktır. Bu yüzden syas kaygılardan uzak br şeklde SB ler çn yer seçmnde blmsel karar verme büyük önem taşımaktadır. Yukarıdak önemyle lşkl olarak SB nn nereye kurulması gerektğ problem, aslında br yer seçm problem olarak değerlendrleblr. Bu noktada yer seçmne lşkn lteratüre bakıldığında çok sayıda uygulama yapıldığı göze çarpmaktadır. Bunlara örnek olarak hastane yer seçm (Vahdna vd., 2009; Aydın vd., 2009; Jamal vd., 2012); depo yer seçm (Kuo vd., 2002; Özcan vd, 2011; García vd., 2014); alış verş merkez yer seçm (Cheng vd., 2007; Erbıyık vd., 2012; Tolga vd., 2013) verleblr. İlgl lteratür ncelendğnde SB yer seçmne özgü krterlern belrlenmesne ve yer seçmne yönelk çalışmaların olmadığı görülmektedr. Bu çalışmayla Doğu Anadolu Bölges nde SB çn yer seçerken krterlern ağırlıklarının belrlenmes ve en y alternatf önerecek etkl br model oluşturulması amaçlanmıştır. Bu amacı gerçeklemek çn, lk olarak SB seçmnde kullanılacak krterlern ağırlıklarını belrlemek çn Analtk Hyerarş Proses (AHP) yöntem, ardından SB nn kurulması düşünülen yer alternatfler arasında en uygun seçm yapmak çn bu alternatfler öncelklerne göre sıralamak amacıyla TOPSIS, VIKOR ve ELECTRE yöntemler ayrı ayrı kullanılmıştır. Bu çalışmanın amaçlarından br de AHP le yapılan ağırlıklandırmanın ardından yapılacak yer seçmnde TOPSIS, VIKOR ve ELECTRE sonuçlarının farklılık gösterp göstermedğn ortaya koymaktır. Yukarıdak blgler bağlamında bu çalışmanın lteratüre k öneml katkısı olduğu değerlendrlmektedr. Brncs, SB yer seçm krterlernn gelştrldğ ve yer seçmnn çok krterl karar verme teknkler kullanılarak yapıldığı lk çalışmadır. Ayrıca henüz br SB s olmayan Doğu Anadolu Bölges çn SB nn 81
G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR nereye kurulmasına yönelk önerlerde bulunması da çalışmanın dğer br katkısı olarak fade edleblr. Bu çalışmanın gerye kalan kısmı şu bölümlerden oluşmaktadır: Takp eden bölümde SB hakkında genel blgler verlmştr. Ardından SB lern bulundukları bölge veya ülkelere olan etkler üzerne lteratürdek çeştl çalışmalar ncelenmştr. Dördüncü bölümde araştırma metodolojsnden bahsedlmştr. Beşnc bölümde se, uygulama bulguları ortaya konulmuştur. Gerye kalan k bölümde se sırasıyla öncelkle araştırmanın bulguları tartışılmış ve ardından, sonuç ve öner kısımları le çalışma sonlandırılmıştır. 2. SERBEST BÖLGELER SB lere lşkn olarak lteratürde çeştl tanımlamalara rastlanmaktadır. ILO/UNCTC (1988) tarafından br ülkenn hracatını artırmak çn üretm ağırlıklı yabancı frmalara çeştl mal ve fnansal teşvkler sunan tcaret poltkaları le gümrüklernde serbest tcaret alanı oluşturulan endüstryel bölgeler olarak tanımlanan SB ler, World Bank (1992) a göre hracat çn üretme - 10 la 300 hektar arasında büyüklüğe sahp - tahss edlmş endüstryel bölge şeklnde ntelendrlmştr. Benzer şeklde UNIDO (1995) da SB ler ev sahb ülkede yürürlükte olan gümrük tarfeler le tcar kodlara göre br yerleşm yer olarak oluşturulan endüstryel bölgeler olarak tanımlamıştır. Bunlara ek olarak, Engman vd. (2007) SB ler hem coğraf olarak tanımlanan br alanda hem de br şartname sürec yoluyla özel verg muafyetlern de olduğu teşvklern sağlanmasıyla daha rekabetç br ş ortamı sunularak mal/hzmet hracatını teşvk etmey amaçlayan br devlet poltkası olarak değerlendrmştr. SB lern temel; Roma İmparatorluğu'nun serbest tcaret lmanları, Orta Çağ dak serbest şehrler le İnglz İmparatorluğu'nun serbest lmanlarına dayanmakta olup 1959 yılında İrlanda'da kurulan Shannon SB s dünyanın lk modern SB s olarak kabul edlmektedr (ILO/UNCTC, 1988: 1-2). Shannon SB snn getrdğ en büyük yenlk, tcaretn yanı sıra serbestlğn üretm sürecn de kapsaması olup böylece hracatta büyüme ve sthdamda artış sağlanmış ve bu 82
Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114 durum gelşmekte olan ülkelerdek poltkacıların lgsn çekmştr (Ahrens ve Meyer- Baudeck, 1995: 88; ILO/UNCTC, 1988). Benzer şeklde, 1960'lı yılların sonlarında Hong Kong ve Sngapur un Serbest Tcaret Bölges kurarak elde ettğ başarıdan etklenen Tayvan ve Güney Kore hükümetler İhracat İşlem Bölgeler (Export Processng Zones) oluşturmaya başlamış ve bu bölgelern başarı dalgası Çn, Endonezya Tayland, Hndstan, Malezya, Flpnler ve Sr Lanka gb ülkelere de sıçrayarak onları da bu tp bölgeler kurmaya yönlendrmştr (Pnk, 1980; Rondnell, 1987:90). SB lern makro ekonom açısından taşıdığı önem, çeştl açılardan ortaya konablr. Buna göre SB lern ülke sthdamında büyük br etks söz konusudur. Uluslararası Çalışma Ofs (ILO) ne göre; 1975 yılında 25 ülkede 79 olan SB sayısı, 2006 yılında 130 ülkede 3.500 e çıkmıştır (Boyenge, 2007: 1). Ayrıca 2006 yılında, sthdam edlen çalışan sayısı 66 mlyonu bulmuştur (Boyenge, 2007: 1). SB ler üzernden yapılan hracat mktarı toplam hracat mktarının öneml br kısmını oluşturmaktadır. Özellkle toplam hracatın Sahra Altı Afrka ülkelernde %48,7 s, Asya ve Pasfk ülkelernde %40,8, Amerka ülkelernde %39 u, Merkez, Doğu Avrupa ve Merkez Asya ülkelernde %38,7 s, Orta Doğu ve Kuzey Afrka ülkelernde se %36,4 ü SB lerden yapılmaktadır (FIAS, 2008; 36). Bu verlerden anlaşılacağı üzere SB lern gelşmekte olan Uzakdoğu ülkeler başta olmak üzere tüm dünyada hracatta öneml br rol oynadığı söyleneblr. SB ler sunduğu fırsat ve teşvklerle yerl ve yabancı yatırımları çekerek ülke ekonomlerne çok büyük katkılar sunmaktadır. Türkye de 2013 yılı SB ler üzernden gerçekleştrlen yıllık tcaret hacm 23,240 mlyar $ dır (ekonom.gov.tr, 2014). Türkye de SB ler, barındırdıkları frmaların gerçekleştrdğ faalyetler netcesnde elde ettkler tcaret hacmler le ülke ekonomsne katkılarının yanında bu bölgelerde sthdam edlen ş gücü konusunda da öneml br paya sahptr. SB lerde 2013 yılı tbarıyla toplam şgücü mktarının 57.010 olması, SB lern sthdam konusunda taşıdığı önem ortaya koymaktadır (ekonom.gov.tr, 2014). Ülkemzdek SB faalyetler 1927 yılına dayanmasına rağmen SB ler çeştl ktsad ve syas nedenlerden dolayı 1980 l yıllara kadar etknlk kazanamamıştır 83
G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR (Öztürk, 2013: 77). Bu yıllardan tbaren thal kamec poltkanın hracat odaklı sanayleşme poltkası le yer değştrmes sonucunda brçok lde SB ler kurulmaya başlamıştır (Öztürk vd., 2009: 364). Kuruluş yılına göre bu SB ler; Mersn Serbest Bölges (1985), Antalya Serbest Bölges (1985), Ege Serbest Bölges (1987), İstanbul Atatürk Havalmanı Serbest Bölges, Trabzon Serbest Bölges, İstanbul Trakya Serbest Bölges (1990), Adana Yumurtalık Serbest Bölges, İstanbul Endüstr ve Tcaret Serbest Bölges (1992), Mardn Serbest Bölges (1994), Samsun Serbest Bölges (1995), Avrupa Serbest Bölges (1996), Rze Serbest Bölges, Kayser Serbest Bölges, İzmr Serbest Bölges (1997), Gazantep Serbest Bölges (1998), Tübtak-Mam Serbest Bölges (1999), Denzl Serbest Bölges, Bursa Serbest Bölges, Kocael Serbest Bölges (2000) olarak sıralanablr (ekonom.gov.tr, 2014). Mevcut durumda Türkye de Marmara Bölges nde yed, Akdenz Bölges, Karadenz Bölges ve Ege Bölgesnde üçer, Güneydoğu Anadolu Bölges nde k ve İç Anadolu Bölges nde br olmak üzere on dokuz tane SB bölge bulunmaktadır. SB lern coğraf dağılımını gösteren Şekl 1 den de anlaşılacağı üzere, Doğu Anadolu Bölges nde herhang br SB bulunmamaktadır. Bu doğrultuda çalışmanın amacı; Doğu Anadolu Bölges nde kurulablecek olası br SB nn hang krterler çerçevesnde nereye kurulacağı sorusuna cevap aramaktır. Doğu Anadolu Bölges, nüfus yoğunluğu ve nüfusu en az olan bölgedr ve bunun başlıca neden Doğu Anadolu Bölgesnn yüz ölçümü 164.000 km 2 le Türkye topraklarının %21 n oluşturup bölgeler arasından en büyük yüz ölçümüne sahp olmasıdır (cografya.gen.tr, 2014). TÜİK verlerne göre 2013 yılındak bölgenn nüfusu 5.821.136 kş ve şszlk oranı %8,1 olup toplam thalat ve hracat mktarı 403.463.887.197 $ dır (tuk.gov.tr, 2014). 84
Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114 Şekl 1. Türkye de Kurulan Serbest Bölgelern Coğraf Dağılımı Kaynak: T.C. Ekonom Bakanlığı, Serbest Bölgeler, Yurtdışı Yatırım Ve Hzmetler Genel Müdürlüğü 3. SERBEST BÖLGE İLE İLGİLİ LİTERATÜR ARAŞTIRMASI Lteratürde SB ler üzerne yapılan çalışmalar ncelendğnde lk olarak Hamada (1974) nın çalışması dkkat çekmektedr (Gupta, 1993: 217). Bu çalışmada SB lern ev sahb ülkelere olan etks teork çerçevede ncelenmş ve sonuç olarak etksnn olumsuz olableceğ öne sürülmüştür. Hamada (1974) nın bu teorsn genşleterek ele alan Rodrguez (1976) ve Hamlton ve Svensson (1982) benzer sonuçlar elde etmşler ancak, Young ve Myagwa (1987) şszlk faktörü hesaba katıldığında SB lern etksnn net br şeklde olumlu olacağını fade etmştr (Facchn ve Wllmann, 1999: 404). Aynı yıllarda Rondnell (1987) SB lern yerel ekonomler üzerne olan etksn araştırarak zlenmes gereken poltkalar önermştr. Ardından benzer br çalışma Warr (1989) tarafından yapılmış ve Endonezya, Kore, Malezya ve Flpnler olmak üzere dört ülkedek SB lern refah etkler le ev sahb ülkenn ekonomk poltkaları arasındak lşk ncelenmştr. Rahman vd. (1993) se teork br model kurarak Mekska nın Amerka ve Kanada nın da dâhl olduğu Kuzey Amerka Serbest Tcaret Bölgesne entegre olduğunda potansyel refah kazanımlarını araştırmış ve sonuç olarak bu kazanım artışının Amerka Serbest Tcaret Bölgesne br getrs olarak üretm, tüketm ve 85
G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR sthdama bağlı olduğunu fade etmştr. DeRosa ve Ronngen (2002), Rwanda da kurulacak olası br SB nn bölgeye muhtemel ekonomk etklern smülasyon analz yaparak araştırmıştır. Bu araştırma netcesnde doğru desteklenmş poltkalarla sthdam ve hracatın artableceğ ve böylelkle dış yardıma olan bağlılığın azalacağını bununla beraber tarımdak ürün ve hracat artışıyla kırsal kesmlerde sthdam oluşturulacağı vurgulanmıştır. Knunda-Rutashobya (2003), Maurtan SB s modeln ele alarak SB lern potansyel üzerne br çalışma yapmış ve lteratürde gelşmekte olan ülkelerde hem hracatın artması le ekonomk büyüme hem de SB ler le hracat artışı arasında poztf br lşk olduğunu fade etmştr. Sawkut vd. (2009), Maurtus çn 1970 ten günümüze kadar olan verler kullanarak SB ler çn fayda-malyet analz sonucunda hükümetn doğru teşvk sstem uygulanması le beraber şszlğn azalacağını ve dövz grdsnn artacağını vurgulamışlardır. Wang (2013) SB lern Çn n yerel ekonoms üzernde uzun soluklu etksn araştırmış ve bu çalışma netcesnde sermaye grşnde artış olduğunu buna ek olarak çalışanların ücretlernde yleşmeler olduğunu ve SB ler sayesnde hükümetn göçü kontrol altında tutableceğn fade etmştr. Leong (2013), Çn ve Hndstan ekonomler üzernde panel ver analz kullanarak SB lern etksn araştırmış ve bu analz sonucunda SB lern varlığının bölgesel ekonomk büyüme üzernde anlamlı br etksnn olduğunu tespt etmştr. Yukarıdak çalışmalardan da görüleceğ üzere SB lern ülkelern ekonomk performansına etks, brçok araştırmacı tarafından teork ve uygulamalı olarak ortaya konmuştur. Bununla brlkte, Türkye de de yapılmış çeştl çalışmalar bulunmaktadır. Bunların lknde Kbrtçoğlu (1995), Türkye çn SB lern sthdam oluşturmak ve yabancı sermayey çekmekte yetersz kaldığını ancak 1991 den sonra ürün tcaretnde öneml br role sahp olduğunu dle getrmştr. Ardından Hava (1999), Ege SB sn ve yapısını ncelemş olup sonuç olarak, Türkye de SB lern kurulmasında geç kalındığını ve bu yüzden ülkenn uluslar arası pazardan pay alma, teknoloj transfer, rekabet gücünü artırarak ekonomk büyüme gb SB lern faydalarından mahrum kaldığını belrtmştr. Öztürk (2004), SB lere yapılan yabancı sermaye yatırımlarını doğrudan yabancı sermaye 86
Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114 yatırımlarını açıklamaya yönelk olan teorler şemsyes altında ele almış ve bu araştırma netcesnde SB lern çok uluslu şrketler çn ucuz ş gücü sağladığını böylece bu bölgelern br çeşt emek hracatı yaptığını fade etmştr. Arslan ve Yapraklı (2007), Gazantep SB snn bölgeye olan etksn araştırmak çn br anket çalışması yapmış ve bu anket sonuçlarına göre katılımcıların yaklaşık %90 ı SB lern olumlu etklernn olduğunu düşündüklern ortaya koymuşlardır. Öztürk vd. (2009), Türkye dek SB lern 72 le olan (1990-2000 dönem ortalama verler le) katkısını regresyon analz le ncelemş ve sonuç olarak kuruluş yer, ulaşım mkanları ve alt yapı gb faktörler dkkate alınmadan ve syas beklentler çn kurulmuş olan SB lern o bölgeye hem büyüme hem de sthdamda anlamlı br etksnn olmadığı ancak bu faktörlern yeterl olduğu bölgelerde se SB lern sthdam ve ekonomk canlılık sağlandığı vurgulanmıştır. Ay (2009), mal tcaret, sthdam ve yabancı kullanıcılar açısından hem Türkye dek SB ler (1988-2007 dönem çn) hem de Bursa SB sn (2001-2007 dönem çn) sayısal verler ışığında değerlendrmştr. Buna göre SB nn Türkye ye olumlu katkılarının olduğu ve bununla beraber yabancı sermaye çekmes çn çaba gösterlmes gerektğ fade edlmştr. Öztürkler (2010), Türkye nn Surye, Ürdün ve Lübnan le 2011 yılında kurulması öngörülen SB nn Türkye çn Avrupa Brlğne br alternatf olup olamayacağı hakkında br araştırma yapmıştır. Bu araştırmada kurulacak bu SB nn enerj, malat sanay, hzmet sektörler gb alanlarda Türkye le beraber bölgey oluşturan ülkelern dış tcaretne, ekonomk refahlarını yükseltmelerne katkıda bulunableceğne, ancak Türkye çn AB ye br alternatf oluşturamayacağını fade etmştr. Dkl (2011), Türkye dek SB uygulamalarını ve bu uygulamaların Türkye nn hracat ve ekonoms üzerndek etklern ncelemştr. Bu çalışmaya göre kurulacak ortak SB lerle hem yerl hem de yabancı yatırımcıları çekerek rekabet gücünün artırılableceğn ve yne bu bölgelern komşu ülkelerle tcaret hacmn artırmanın yanı sıra tcaret ve ekonom alt yapısını güçlendrerek sthdam artışı sağlayacağını öngörmüştür. Fettahlıoğlu ve Derel (2012), Türkye de SB ler, SB lern tarh gelşm ve olası kuruluş yer olarak Kahramanmaraş lnn seçlmes 87
G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR durumunda potansyel etks hakkında yapmış oldukları çalışmalarında yapılan yatırımlarla altyapısı yleştren Kahramanmaraş ta olası br SB nn kurulması durumunda sadece bölge ekonomsne değl aynı zamanda çevre llern gelşmne katkıda bulunacağından bahsedlmştr. Öztürk (2013), küreselleşmenn etklern dkkate alarak Türkye ve dünyadak SB lern geleceğ hakkında br araştırma yapmıştır. Bu çalışmasında SB lern önceler ekonomk kaygılar taşırken şmd se syas kaygılar taşıdığını ayrıca dış tcaret yapan frmalar le özel şrketlern talepler doğrultusunda büyük br hızla artmasına neden olmuş, bu bölgelerde tanınan ayrıcalığın yerl frmalar çn rekabet avantajını yetrdklern ve syas kaygılarla kurulan SB lern beklentlere cevap verememes nedenyle bu bölgelere olan lgy azalttığından bahsetmştr. Yapılan lteratür araştırması sonucunda genel olarak, SB lern bulunduğu bölgeye ve ülkeye etklernn teork ve uygulamalı olarak araştırıldığı görülmektedr. Bu çalışmalarda daha çok lteratür çalışması, fayda malyet analz, regresyon analz ve dğer çeştl statstksel yöntemler kullanılmıştır. Bununla brlkte yapılan araştırmalar sonucunda lteratürde ÇKKV yöntemler le SB yer seçm üzerne herhang br çalışmanın yapılmamış olması öneml br boşluk olarak dkkat çekmektedr. Bu çalışma le lteratürdek bu boşluğun doldurulması amaçlanmaktadır. 4. YÖNTEM Doğu Anadolu Bölges nde kurulablecek olası br SB nn kuruluş yer seçm sürecnde hang krterlern hang oranda dkkate alınması gerektğn ve lgl bölge çn kurulacak br SB nn kuruluş yernn neres olması gerektğn belrlemey amaçlayan bu çalışmanın uygulama sürecnde zlenen yöntemn aşamaları Şekl 2 de gösterlmştr. Buna göre lk olarak problem belrlenmştr. Ardından uzman grup oluşturulmuş olup lteratür araştırmasına bağlı olarak SB nn kurulacağı alternatfler ve bunları değerlendrmek çn krterler belrlenmştr. Bunu takben, verlern elde edlmesnden sonra probleme uygun hyerarşk yapı oluşturulmuş ve AHP le 88
Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114 krterlern ağırlıkları tespt edlmştr. Son olarak, alternatflern sıralanması çn çok krterl karar verme teknklernden TOPSIS, VIKOR ve ELECTRE yöntemler kullanılmıştır. Uygulama kapsamında kullanılan AHP, TOPSIS, VIKOR ve ELECTRE yöntemlerne lşkn teork açıklamalar Ek te verlmştr. Problemn Belrlenmes Uzman Grubun Oluşturulması Lteratür Araştırması Uzman Grup Alternatflern Belrlenmes Krterlern Belrlenmes Verlern Toplanması Hyerarşk Yapının Oluşturulması AHP le Krter Ağırlıklarının Belrlenmes Alternatflern Sıralanması TOPSIS VIKOR ELECTRE Şekl 2. Uygulama Sürecnn Aşamaları 5. UYGULAMA 5.1. Problemn Belrlenmes Çalışmanın problem, Doğu Anadolu Bölges nde kurulacak olası br SB nn hang le kurulacağını tespt etmek olarak belrlenmştr. 89
G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR 5.2. Uzman Grubun Oluşturulması Krterlern ve krter ağırlıklarının belrlenmes çn SB konusunda deneyml k öğretm üyes, br kalkınma ajansı uzmanı ve çalışmanın yazarlarından oluşan br uzman grup oluşturulmuştur. 5.3. Alternatflern Belrlenmes Alternatfler belrlemek çn lteratürdek mevcut çalışmalar le Türkye dek mevcut SB ler ncelenmştr. Bu nceleme sonucu, Doğu Anadolu Bölges ne yönelk br çalışmaya rastlanılmamış ve bu bölgede kurulu mevcut br SB nn olmadığı görülmüştür. Sonuç olarak, çalışmada değerlendrmeye tab tutulacak alternatfler Doğu Anadolu bölges ller olarak belrlenmştr. Buna göre uygulama kapsamında karar alternatfler; Ağrı (A1), Ardahan (A2), Bngöl (A3), Btls (A4), Elazığ (A5), Erzncan (A6), Erzurum (A7), Hakkâr (A8), Iğdır (A9), Kars (A10), Malatya (A11), Muş (A12), Tuncel (A13) ve Van (A14) llerdr. 5.4. Krterlern Belrlenmes SB yer seçm çn, oluşturulan uzman grubu mevcut lteratür ncelenmes yardımıyla taşımacılık türü sayısı (K1), ülkelere yakınlık (K2), enerj altyapısı (K3), şszlk oranı (K4), devlet teşvk (K5), ntelkl eleman sayısı (K7), thalat mktarı (K8), hracat mktarı (K9), ve taşıt sayısı (K10) olmak üzere dokuz fayda krterne karşın araz malyetler (K6) ve göç hızı (K11) gb k malyet krter le beraber toplamda on br krter belrlenmştr. Bu krterlere lşkn ayrıntılı blgler Tablo 1 de verlmştr. 90
Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114 Tablo 1. Serbest Bölge Yer Seçm İçn Belrlenen Krterler Krter Açıklama Çalışma Brm SB nn kurulacağı ln Ahrens ve Meyer-Baudeck (1995); Adet Taşımacılık sahp olduğu toplam Kusago ve Tzannatos (1998); Türü Sayısı taşımacılık türü (karademr-denz-hava Madan (1999); Öztürk (2002); (K1) hattı) Knunda-Rutashobya (2003); sayısı Engman vd. (2007) Ülkelere SB nn kurulacağı ln Rondnell (1987); Öztürk (2002) Adet Yakınlık komşu (sınırı) olduğu (K2) ülke sayısı Enerj Altyapısı (K3) İşszlk Oranı (K4) Devlet Teşvk (K5) Araz Malyetler (K6) Ntelkl Eleman Sayısı (K7) İthalat Mktarı (K8) İhracat Mktarı (K9) Taşıt Sayısı (K10) Göç Hızı (K11) SB nn kurulacağı ln sahp olduğu toplam kurulu enerj gücü mktarı SB nn kurulacağı ln şszlk oranı. SB nn kurulacağı ln teşvk sevyes SB nn kurulacağı ldek geçerl brm metrekare araz fyatları SB nn kurulacağı ldek önlsans ve üstü mezun sayısı SB nn kurulacağı ln thalat mktarı SB nn kurulacağı ln hracat mktarı SB nn kurulacağı lde kayıtlı kamyon ve uzun araç sayısı SB nn kurulacağı ln net göç oranı 5.5. Verlern Toplanması Kusago ve Tzannatos (1998); Madan (1999); Knunda- Rutashobya (2003); Engman vd. (2007) Rondnell (1987); Mclntyre vd. (1996); Kusago ve Tzannatos (1998); Engman vd. (2007) Ahrens ve Meyer-Baudeck (1995); Kusago ve Tzannatos (1998); Madan (1999); Öztürk (2002); Knunda-Rutashobya (2003); Engman vd. (2007); Warr (1989); Kusago ve Tzannatos (1998); Engman vd. (2007); Ahrens ve Meyer-Baudeck (1995); Kusago ve Tzannatos (1998); Öztürk (2002); Mlberg ve Amengual (2008) Warr (1989); Kusago ve Tzannatos (1998); Engman vd. (2007); Sawkut vd. (2009) Warr (1989); Kusago ve Tzannatos (1998); Engman vd. (2007); Sawkut vd. (2009) Uzman görüşü MW % Derece TL Kş TL TL Adet Rondnell (1987) Krter değerler le lgl verler; Ulaştırma, Denzclk ve Haberleşme Bakanlığı (K1), Karayolları Genel Müdürlüğü (K2), Enerj ve Tab Kaynaklar Bakanlığı (K3), Ekonom Bakanlığı (K5), Gelr İdares Başkanlığı (K6) ve TÜİK ten (K4, K7, K8, K9, K10, K11) temn edlmş olup Tablo 2 de verlmştr. 91
G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR Tablo 2. Serbest Bölge Yer Seçm Uygulaması İçn Krter Değerler Krterler Alternatfler K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K10 K11 Ağrı 2 1 0 6,8 6 349,35 19454 75144,32 53422,31 2472-24,6 Ardahan 1 2 17,287 5,8 6 50,57 6477 215,933 1243,399 316-22,9 Bngöl 2 0 201,31 7 6 199,65 16566 1014,525 10656,62 992 0,1 Btls 1 0 0,595 10,6 6 49,9 17124 2264,779 6552,953 1720-14,3 Elazığ 3 0 1535,16 7,8 4 4999,75 52323 21388,96 261495,8 4340 0,2 Erzncan 3 0 106,288 6,7 4 342,5 22342 20845,27 7304,947 1657-1,0 Erzurum 3 0 327,076 6,6 5 209,75 60165 35235,36 80212,06 5646-21,4 Hakkâr 1 2 48,751 11,7 6 414,5 15259 36270,49 250729,2 1761-8,3 Iğdır 2 3 0 6,9 6 12,35 11274 10329,87 130884,5 3639-15,1 Kars 3 1 105,712 6,6 6 84,5 17827 4784,636 635,193 1835-23,1 Malatya 3 0 48,146 7,8 4 949,85 74149 81110,03 317764,8 4494-9,6 Muş 3 0 161,508 10,4 6 37,455 16440 1957,97 32945,23 1722-21,9 Tuncel 1 0 0 8,1 5 53 9952 770,65 21,353 410 33,9 Van 3 1 191,901 10,3 6 624,95 44182 57166,85 30442,06 7416-6,0 5.6. Hyerarşk Yapının Oluşturulması Doğu Anadolu Bölges llernde kurulacak olası br SB yer seçm problem çn hyerarşk yapı Şekl 3 te gösterlmştr. Amaç: Doğu Anadolu Bölges Serbest Bölge Yer Seçm K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K10 K11 A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 A9 A10 A11 A12 A13 A14 Şekl 3. SB Yer Seçm Uygulaması İçn Hyerarşk Yapı 92
5.7. Analz Sonuçları Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114 5.7.1. Krter Ağırlıklarının Belrlenmes Uygulama kapsamında krter ağırlıkları, AHP yöntem le belrlenmştr. Bu amaçla krterlerden oluşan br karar matrs oluşturulmuş ve Tablo 13 yardımıyla elde edlen kl karşılaştırma matrs gerekl normalze şlemler yapılarak normalze karar matrs elde edlmştr (Tablo 3). Tablo 3 ten de görüleceğ üzere elde edlen normalze karar matrsnn tutarlılık oranının geçerl olduğu (0,025<0,1) ve krter ağırlıklarının sırasıyla w 1 = 0,111, w 2 = 0,200, w 3 = 0,071, w 4 = 0,042, w 5 = 0,120, w 6 = 0,063, w 7 = 0,047, w 8 = 0,113, w 9 = 0,166, w 10 = 0,030 ve w 11 = 0,037 olduğu gözükmektedr. Tablo 3. Normalze Karar Matrs ve Krter Ağırlıkları K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K10 K11 Ağırlık w ) K1 0,106 0,090 0,146 0,094 0,091 0,099 0,133 0,108 0,120 0,141 0,097 0,111 K2 0,254 0,215 0,215 0,127 0,207 0,200 0,163 0,258 0,276 0,154 0,125 0,200 K3 0,041 0,057 0,057 0,093 0,065 0,056 0,117 0,048 0,044 0,123 0,083 0,071 K4 0,048 0,072 0,026 0,042 0,027 0,027 0,028 0,048 0,044 0,053 0,050 0,042 K5 0,140 0,124 0,104 0,185 0,120 0,114 0,127 0,122 0,099 0,087 0,093 0,120 K6 0,064 0,064 0,061 0,092 0,062 0,060 0,042 0,056 0,044 0,062 0,081 0,063 K7 0,034 0,056 0,020 0,063 0,040 0,060 0,042 0,040 0,036 0,051 0,080 0,047 K8 0,109 0,092 0,129 0,096 0,108 0,118 0,117 0,110 0,118 0,110 0,130 0,113 K9 0,137 0,121 0,202 0,150 0,187 0,209 0,184 0,145 0,155 0,165 0,171 0,166 K10 0,022 0,041 0,014 0,024 0,041 0,028 0,024 0,030 0,028 0,030 0,050 0,030 K11 0,044 0,068 0,027 0,034 0,051 0,030 0,021 0,034 0,036 0,024 0,040 0,037 ( CR = 0,025 5.7.2. Alternatflern Sıralanması Uygulama kapsamında belrlenen alternatflern sıralanması çn üç ayrı yöntem uygulanmıştır. Bu kapsamda AHP le elde edlen ağırlıklar aynı olmak üzere alternatflern sıralanması şlem; TOPSIS, VIKOR ve ELECTRE yöntemlernn her br çn ayrı ayrı gerçekleştrlmştr. 93
5.7.2.1. TOPSIS Sonuçları G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR Alternatflern TOPSIS yöntem le sıralanması çn lk olarak Tablo 2 de verlen krter değerler gerekl normalze şlemler yapılarak ağırlıklı karar matrs oluşturulmuştur (Tablo 4). Bunun ardından elde edlen deal çözüm( A ) le negatf deal çözüm ( A ) değerler se Tablo 5 te verlmştr. Tablo 4. Normalze Edlmş Ağırlıklı Karar Matrs Krterler Alternatfler K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K10 K11 Ağrı 0,025 0,045 0,000 0,009 0,035 0,004 0,007 0,061 0,017 0,006-0,014 Ardahan 0,013 0,089 0,001 0,008 0,035 0,001 0,002 0,000 0,000 0,001-0,013 Bngöl 0,025 0,000 0,009 0,010 0,035 0,002 0,006 0,001 0,003 0,002 0,000 Btls 0,013 0,000 0,000 0,014 0,035 0,001 0,006 0,002 0,002 0,004-0,008 Elazığ 0,038 0,000 0,068 0,011 0,023 0,060 0,019 0,017 0,085 0,010 0,000 Erzncan 0,038 0,000 0,005 0,009 0,023 0,004 0,008 0,017 0,002 0,004-0,001 Erzurum 0,038 0,000 0,014 0,009 0,029 0,003 0,022 0,029 0,026 0,013-0,012 Hakkâr 0,013 0,089 0,002 0,016 0,035 0,005 0,006 0,030 0,082 0,004-0,005 Iğdır 0,025 0,134 0,000 0,009 0,035 0,000 0,004 0,008 0,043 0,009-0,008 Kars 0,038 0,045 0,005 0,009 0,035 0,001 0,007 0,004 0,000 0,004-0,013 Malatya 0,038 0,000 0,002 0,011 0,023 0,011 0,027 0,066 0,103 0,011-0,005 Muş 0,038 0,000 0,007 0,014 0,035 0,000 0,006 0,002 0,011 0,004-0,012 Tuncel 0,013 0,000 0,000 0,011 0,029 0,001 0,004 0,001 0,000 0,001 0,019 Van 0,038 0,045 0,008 0,014 0,035 0,008 0,016 0,047 0,010 0,018-0,003 Tablo 5. İdeal Çözüm( A ) le Negatf İdeal Çözüm ( A ) Değerler A 0,038 0,134 0,068 0,016 0,035 0,000 0,027 0,066 0,103 0,018-0,014 A 0,013 0,000 0,000 0,008 0,023 0,060 0,002 0,000 0,000 0,001 0,019 Tablo 4 ve Tablo 5 tek değerler kullanılarak her br alternatfn deal çözümden uzaklığı ( E ) le negatf deal çözümden uzaklığı ( E ) hesaplanmış olup her br alternatfn deal çözüme olan yakınlığı ( C ) belrlenmş ve elde edlen bu öncelk değerlerne göre alternatfler sıralanmıştır (Tablo 6). 94
Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114 Tablo 6. İdeal Çözümden Uzaklık ve İdeal Çözüme Yakınlık Değerler Alternatfler E * E - C Sıralama Ağrı 0,144 0,103 0,417 6 Ardahan 0,152 0,113 0,426 4 Bngöl 0,192 0,064 0,251 13 Btls 0,195 0,067 0,256 12 Elazığ 0,157 0,116 0,425 5 Erzncan 0,188 0,067 0,264 11 Erzurum 0,168 0,085 0,336 9 Hakkâr 0,098 0,139 0,588 1 Iğdır 0,112 0,157 0,584 2 Kars 0,165 0,086 0,343 8 Malatya 0,151 0,139 0,480 3 Muş 0,187 0,075 0,285 10 Tuncel 0,200 0,060 0,231 14 Van 0,145 0,094 0,395 7 Tablo 6 dan görüleceğ üzere TOPSIS sonuçlarına göre; lk sırayı Hakkâr alırken onu sırasıyla Iğdır ve Malatya ller takp etmektedr. Dğer taraftan, son üç sırayı se sırasıyla Btls, Bngöl ve Tuncel nn aldığı görülmektedr. 5.7.2.2. VIKOR Sonuçları VIKOR le alternatfler sıralamak çn Tablo 2 de verlen krter değerler kullanılarak tüm krter fonksyonlarının en y ( t j ) ve en kötü ( t j ) değerler belrlenmştr (Tablo 7). Ardından S, R ve Q değerler hesaplanarak alternatfler sıralanmıştır. Elde edlen sonuçlar Tablo 8 de gösterlmştr. Tablo 7. Krter Fonksyonlarının En İy ( t j ) ve En Kötü ( t j ) Değerler K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K10 K11 t - j 3 3 1535,160 11,700 6 12,350 74149 81110,032 317764,785 7416 24,643 t j 1 0 0,000 5,800 4 4999,750 6477 215,933 21,353 316 33,879 95
Tablo 8. S, R ve Q değerler G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR Alternatfler S R Q Sıralama Ağrı 0,5051 0,1382 0,2902 4 Ardahan 0,6477 0,1655 0,5894 7 Bngöl 0,7085 0,1996 0,8279 11 Btls 0,7337 0,1996 0,8569 12 Elazığ 0,5663 0,1996 0,6643 9 Erzncan 0,7473 0,1996 0,8725 13 Erzurum 0,5618 0,1996 0,6591 8 Hakkâr 0,4250 0,1115 0,0658 2 Iğdır 0,4236 0,0985 0,0000 1 Kars 0,5729 0,1658 0,5048 5 Malatya 0,4498 0,1996 0,5302 6 Muş 0,5983 0,1996 0,7011 10 Tuncel 0,8580 0,1996 1,0000 14 Van 0,4295 0,1503 0,2627 3 VIKOR sonuçlarını gösteren Tablo 8 e bakıldığında SB nn kurulacağı ller arasından Iğdır lnn lk sırayı aldığı ve bu l sırasıyla Hakkâr ve Van llernn zledğ görülmektedr. Alternatfler arasından son üç sırayı se sırasıyla Btls, Erzncan ve Tuncel llernn zledğ gözlemlenmştr. 5.7.2.3. ELECTRE Sonuçları Alternatfler arasından SB nn kurulacağı l ELECTRE yöntem le belrlemek çn lk aşamada Tablo 2 de verlen krter değerler gerekl normalze şlemler yapılarak ağırlıklı karar matrs oluşturulmuştur (Tablo 4). Elde edlen bu ağırlıklı karar matrs yardımıyla sırasıyla uyum (Tablo 9) ve uyumsuzluk (Tablo 10) matrsler hesaplanmıştır. 96
Tablo 9. Uyum Matrs Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114 Ağrı Ardahan Bngöl Btls Elazığ Erzncan Erzurum Hakkâr Iğdır Kars Malatya Muş Tuncel Van Ağrı - 0,607 0,708 0,764 0,532 0,707 0,511 0,461 0,348 0,595 0,419 0,653 0,860 0,538 Ardahan 0,393-0,359 0,424 0,419 0,419 0,419 0,315 0,168 0,488 0,419 0,297 0,712 0,359 Bngöl 0,292 0,641-0,509 0,319 0,562 0,324 0,352 0,276 0,339 0,353 0,278 0,795 0,194 Btls 0,236 0,576 0,491-0,361 0,391 0,324 0,263 0,221 0,331 0,361 0,362 0,844 0,202 Elazığ 0,468 0,581 0,681 0,639-0,685 0,435 0,426 0,581 0,525 0,308 0,583 0,676 0,340 Erzncan 0,293 0,581 0,438 0,609 0,315-0,198 0,293 0,343 0,495 0,349 0,315 0,676 0,118 Erzurum 0,489 0,581 0,676 0,676 0,565 0,802-0,360 0,410 0,504 0,476 0,583 0,736 0,440 Hakkâr 0,539 0,685 0,648 0,737 0,574 0,707 0,640-0,499 0,580 0,495 0,610 0,882 0,568 Iğdır 0,652 0,832 0,724 0,779 0,419 0,657 0,590 0,501-0,673 0,419 0,631 0,922 0,525 Kars 0,405 0,512 0,661 0,669 0,475 0,505 0,496 0,420 0,327-0,546 0,542 0,895 0,315 Malatya 0,581 0,581 0,647 0,639 0,692 0,651 0,524 0,505 0,581 0,454-0,512 0,676 0,419 Muş 0,347 0,703 0,722 0,638 0,417 0,685 0,417 0,390 0,369 0,458 0,488-0,900 0,424 Tuncel 0,140 0,288 0,205 0,156 0,324 0,324 0,264 0,118 0,078 0,105 0,324 0,100-0,063 Van 0,462 0,641 0,806 0,798 0,660 0,882 0,560 0,432 0,475 0,685 0,581 0,576 0,937 - Tablo 10. Uyumsuzluk Matrs Ağrı Ardahan Bngöl Btls Elazığ Erzncan Erzurum Hakkâr Iğdır Kars Malatya Muş Tuncel Van Ağrı - 0,731 0,147 0,087 1,000 0,281 0,338 1,000 1,000 0,219 1,000 0,210 0,029 0,856 Ardahan 1,000-0,140 0,073 0,948 0,281 0,320 1,000 1,000 0,562 1,000 0,281 0,035 1,000 Bngöl 1,000 1,000-0,391 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 0,079 1,000 Btls 1,000 1,000 1,000-1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 0,000 1,000 Elazığ 0,658 1,000 0,143 0,140-0,000 0,191 1,000 1,000 0,526 0,740 0,157 0,068 0,594 Erzncan 1,000 1,000 0,720 0,464 1,000-1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 0,756 0,232 1,000 Erzurum 1,000 1,000 0,209 0,217 1,000 0,006-1,000 1,000 1,000 1,000 0,215 0,066 1,000 Hakkâr 0,494 0,000 0,140 0,008 0,736 0,281 0,281-1,000 0,308 0,409 0,281 0,000 0,350 Iğdır 0,592 0,017 0,066 0,038 0,507 0,094 0,152 0,873-0,140 0,454 0,094 0,012 0,428 Kars 1,000 1,000 0,095 0,122 1,000 0,293 0,580 1,000 1,000-1,000 0,235 0,046 1,000 Malatya 0,519 0,867 0,117 0,115 1,000 0,025 0,160 1,000 1,000 0,433-0,126 0,056 0,478 Muş 1,000 1,000 0,140 0,011 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000-0,000 1,000 Tuncel 1,000 1,000 0,663 0,216 1,000 1,000 0,906 1,000 1,000 1,000 1,000 0,803-1,000 Van 1,000 0,962 0,009 0,009 1,000 0,000 0,363 1,000 1,000 0,000 1,000 0,018 0,000-97
G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR Tablo 9 ve Tablo 10 dak değerler kullanılarak sırasıyla net uyum ndeks le net uyumsuzluk ndeks değerler elde edlmş ve bu değerlerle beraber alternatflern nha sıralamasına (Tablo 11) ulaşılmıştır. Tablo 11. Net Uyum İndeks ve Net Uyumsuzluk İndeks Değerler Net Uyum İndeks Sıralama Net Uyumsuzluk İndeks Sıralama Ortalama Nha Sıralama Alternatfler Ağrı 2,405 4-4,363 5 4,5 5 Ardahan -2,618 11-2,936 7 9 10 Bngöl -2,531 10 7,880 12 11 11 Btls -3,072 13 10,109 13 13 13 Elazığ 0,857 8-5,975 3 5,5 6 Erzncan -2,954 12 5,912 11 11,5 12 Erzurum 1,594 6 1,422 9 7,5 7 Hakkâr 3,330 3-8,585 2 2,5 2 Iğdır 3,649 2-9,534 1 1,5 1 Kars 0,533 9 0,183 8 8,5 8 Malatya 1,921 5-5,709 4 4,5 4 Muş 0,916 7 4,976 10 8,5 9 Tuncel -8,022 14 10,963 14 14 14 Van 3,991 1-4,344 6 3,5 3 ELECTRE sonuçları elde edlen nha sıralamaya bakıldığında SB nn kurulması gereken ln Iğdır olduğu ve bunu zleyen k ln sırasıyla Hakkâr ve Van olduğu görülmektedr. Buna karşın son üç sırayı sırasıyla Erzncan, Btls ve Tuncel ller almıştır. 6. TARTIŞMA Alternatfler arasından SB nn kurulacağı llern belrlenmesnde kullanılan TOPSIS, VIKOR ve ELECTRE yöntemleryle elde edlen sıralama sonuçları Şekl 4 te toplu olarak gösterlmştr. 98
Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114 Şekl 4. TOPSIS, VIKOR ve ELECTRE yöntemleryle elde edlen sıralama sonuçları Şekl 4 e bakıldığında SB nn kurulacağı ller arasında lk üç sırayı yöntemlere göre Iğdır (2., 1. ve 1.), Hakkar (1., 2. ve 2.) ve Van (7., 3., ve 3.) llernn aldığı görülmektedr. Buna karşın, son üç sıralamayı se Erzncan (11., 13. ve 12.), Btls (12., 12. ve 13.) ve Tuncel (14., 14. ve 14.) ller almıştır. Her üç yöntem sonucunda elde edlen sonuçların arasında br lşk olup olmadığını belrlemek amacıyla sıralamalar Spearman korelasyon analz le ncelenmştr. Elde edlen sonuçlar (Tablo 12); TOPSIS le VIKOR (0,837), TOPSIS le ELECTRE (0,851) ve VIKOR le ELECTRE (0,921) yöntemlernn sıralamaları arasında güçlü br lşk olduğunu ortaya koymuştur. Tablo 12. Spearman's rho Korelâsyon Katsayıları TOPSIS VIKOR ELECTRE TOPSIS 1 0,837* 0,851* VIKOR - 1 0,921* ELECTRE - - 1 *: Korelâsyon 0.01 düzeynde anlamlı 99
G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR Alternatflern sıralamasına lşkn bulgular ayrıca değerlendrldğnde; Iğdır lnn lk sırayı almasında; üç ülkeye sınırı olması, teşvk derecesnn yüksek olması ve hracat mktarının yüksek olmasının etkl olduğu söyleneblr. Hakkâr nn knc sırayı alması se k ülkeye sınırı olması, hracatının yüksek olması ve teşvk derecesnn yükseklğ gb nedenlerle lşkldr. Van l se taşımacılık türü sayısının fazlalığı, teşvk derecesnn yükseklğ ve br ülkeye sınır olması gb özellkler ön plana çıkmaktadır. Erzncan, Btls ve Tuncel llernn son sırayı almasının nedenlerne bakıldığında; Her üç ln de herhang br ülkeye komşu olmadığı, Btls ve Tuncel llernn thalat ve hracat mktarlarının düşük ve taşımacılığın zayıf olduğu, Erzncan lnn hracat mktarının ve teşvk derecesnn düşük olduğu göze çarpmaktadır. 7. SONUÇ VE ÖNERİLER SB ler sunduğu fırsat ve teşvkler le çok sayıda yerl ve yabancı yatırımcıyı çekerek ev sahb ülke ya da bölgenn sosyoekonomk gelşmne çok büyük katkı sağlamaktadır. Kurulduğu ülke ya da bölgelere yabancı sermayey çekmek, teknoloj transferne mkân sağlamak, alt yapının gelşmne mkân tanımak, sanayleşmey hızlandırmak, sthdam oluşturmak ve hracatı artırarak o bölge ya da ülkenn refah sevyesn yükseltmek gb çok öneml faydalara sahp SB lern kurulacağı yern seçm öneml br karar problem olarak dkkat çekmektedr. Bu yüzden syas kaygılardan uzak br şeklde SB ler çn yer seçmnde blmsel karar verme sürecnn şletlmes büyük önem taşımaktadır. Br yer seçm problem olarak ntelendrleblecek SB yer seçmnde bu sorunu aşmak çn kaltatf ve kanttatf yargıları çnde barındıran ÇKKV teknkler kullanılmaktadır. Bu amaçla çalışmada karar vercnn yer seçm konusunda hang krtere ne kadar önem verdğ AHP yaklaşımı kullanılarak belrlenmştr. 100
Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114 Belrlenen görel ağırlıklarla beraber alternatfler sıralamak çn TOPSIS, VIKOR ve ELECTRE yöntemler ayrı ayrı kullanılmıştır. AHP le yapılan analz sonuçlarına bakıldığında SB yer seçmnde ülkelere yakınlık, hracat mktarı ve devlet teşvk en öneml üç krter olduğu gözükmektedr. TOPSIS, VIKOR ve ELECTRE yöntemler le elde edlen analz sonuçlarına göre Doğu Anadolu Bölges nde SB nn kurulacağı lk üç l sırasıyla Iğdır, Hakkâr ve Van olarak belrlenmştr. Buna karşın se sıralamadak son üç l sırasıyla Erzncan, Btls ve Tuncel dr. TOPSIS, VIKOR ve ELECTRE yöntemler arasında br kıyaslama yapıldığında, elde edlen sıralamalarda oldukça küçük farklılıklar olduğu gözlemlenmştr. TOPSIS yöntemne göre Hakkâr l lk sırayı alırken VIKOR ve ELECTRE yöntemlerne göre Iğdır lnn lk sırayı aldığı görülmüştür. Böyle br durumda SB nn, thalat mktarı, hracat mktarı ve göç hızı krterler dkkate alındığında Iğdır lnde kurulması gerektğn ve dolayısıyla dışa göç vermenn de önüne geçlecektr. İşszlk oranı faktörü dkkate alındığında se SB nn Hakkâr lne kurulması gerektğ ve böylece yen sthdam alanı oluşturarak ldek şszlk oranını düşürecektr. Bu çalışma, SB yer seçmnde daha önce ÇKKV teknklernn kullanılmamış olması nedenyle lteratüre öneml br katkı sunmuştur. Bunun yanı sıra bu çalışma hem öznel hem de nesnel yargıları bünyesnde barındırarak yer seçm aşamasında karar vercye kolaylıklar sağlamaktadır. Ayrıca, AHP le hang krterlern bu süreçte daha etkl olduğu ortaya konulmuş ve TOPSIS, VIKOR ve ELECTRE teknkler le alternatfler kıyaslanarak uzlaşık çözüm önerler le karar vercye avantaj sağlanmıştır. Bu çalışma olası br SB nn Doğu Anadolu Bölges llernn hangsnde kurulması gerektğne yönelk karar verclere yol gösterc ntelktedr. SB yer seçmne odaklanan karar vercler çn öncelkle seçm krterler ve bu krterlern ağırlıkları belrlenmeldr. İlave edlen krterler, krter ağırlıklarını ve dolayısıyla seçm sonucunu farklılaştırablr. Kesn yargılarla ve ncel olarak fade edlemeyen 101
G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR krterler çerçevesnde bulanık küme teorsnden faydalanarak bulanık ÇKKV teknkler uygulanablr. KAYNAKÇA AHRENS, J., MEYER-BAUDECK, A. (1995), Specal Economc Zones : Shortcut or Raound-aboutway Towards Captalsm, Intereconomcs, 30(2), 87-96. ARAGONÉS-BELTRÁN, P., CHAPARRO-GONZÁLEZ, F., PASTOR- FERRANDO, J. P., PLA-RUBİO, A. (2014), An AHP (Analytc Herarchy Process)/ANP (Analytc Network Process)-Based Mult-Crtera Decson Approach for the Selecton of Solar-Thermal Power Plant Investment Projects, Energy, 66(1), 222-238. ARSLAN, İ., YAPRAKLI, S. (2007), Serbest Bölgelern Ekonomk Etkler: Gazantep Serbest Bölges nn Etklerne İlşkn Br Saha Araştırması, Gazantep Ünverstes Sosyal Blmler Dergs, 6(2), 91-102. AY, S. (2009), The Economc Impacts of Free Zones: The Estmaton n Terms of Trade Volume, Employment and Foregn Captal of Free Zones n Turkey and Bursa Free Zone, İş Güç Endüstr İlşkler ve İnsan Kaynakları Dergs, 11(3), 31-46. AYDIN, Ö., ÖZNEHİR, S., AKÇALI, E. (2009), Optmal Hosptal Locaton Selecton by Analytcal Herarchcal Process, Suleyman Demrel Unversty The Journal of Faculty of Economcs and Admnstratve Scences, 14(2), 69-86. BOYENGE, J. S. (2007), ILO Database on Export Processng Zones (Revsed), Sectoral Actvtes Programme, Workng Paper 251, ILO, Geneva. CHATTERJEE, P., ATHAWALE, V. M., CHAKRABORTY, S. (2010), Selecton of Industral Robots Usng Compromse Rankng and Outrankng Methods, Robotcs and Computer-Integrated Manufacturng, 26(5), 483-489. CHENG, E. W. L., LI, H., YU, L. (2007), A GIS Approach to Shoppng Mall Locaton Selecton, Buldng and Envronment, 42(2), 884-892. CHO, K. T. (2003), Multcrtera Decson Methods: An Attempt to Evaluate and Unfy, Mathematcal and Computer Modellng, 37(9-10), 1099-1119. DENG, X., HU Y.,DENG Y., MAHADEVAN S. (2014), Suppler Selecton Usng AHP Methodology Extended by D Numbers, Expert Systems wth Applcatons, 41(1), 156 167. 102
Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114 DEROSA D., RONINGEN O. V. (2002), Rwanda as a Free Trade Zone: An Inqury nto the Economc Impacts, Agrcultural Polcy Development Project Research Report, Vol:11. DİKİLİ, A. (2011), Türkye Serbest Bölgeler, Otadoğu Analz, 25(3), 52-59. ENGMAN, M., ONODERA, O., PINALI, E. (2007), Export Processng Zones: Past and Future Role n Trade and Development, OECD Trade Polcy Workng Papers, Vol:53, OECD Publshng. ERBIYIK, H., ÖZCAN, S., KARABOĞA, K. (2012), Retal Store Locaton Selecton Problem wth Multple Analytcal Herarchy Process of Decson Makng An Applcaton n Turkey, Proceda - Socal and Behavoral Scences, 58(12), 1405 1414. ESLAMIPOOR, R., SEPEHRIAR, A. (2014), Frm Relocaton as A Potental Soluton For Envronment Improvement Usng A SWOT-AHP Hybrd Method, Process Safety and Envronmental Protecton, 92(3), 269 276. FACCHINI, G., WILLMANN, G. (1999), The Gans From Duty Free Zones, Journal of Internatonal Economcs, 49(2), 403 412. FETTAHLIOĞLU, S., DERELİ, S. F. (2012), Türkye de Serbest Bölgeler ve Kuruluş Yer Alternatf Olarak Kahramanmaraş İlnn Potansyel, II. Bölgesel Sorunlar ve Türkye Sempozyumu, 1-2 Ekm, 396-411. FIAS (2008), Specal Economc Zones: Performance, Lessons, Learned, and Implcatons for Zone Development, World Bank, Washngton D.C. GARCÍA, J. L., ALVARADO, A., BLANCO, J., JIMÉNEZ, E., MALDONADO, A. A., CORTÉS, G. (2014), Mult-Attrbute Evaluaton and Selecton of Stes for Agrcultural Product Warehouses Based on An Analytc Herarchy Process, Computers and Electroncs n Agrculture, 100, 60 69. GUPTA, M. R. (1993), Duty-free Zone Unemployment, and Welfare A Note, Journal of Economcs, 59(2), 217-236. HAMADA, K. (1974), An Economc Analyss of the Duty-Free Zones, Journal of Internatonal Economcs, 4(3), 225-241. HAVA, T. (1999), Serbest Bölgeler ve Ege Serbest Bölges: Br Durum Değerlendrmes, Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs, 14(1), 113-124. http://www.abuzmanlar.org.tr/web/docs/pdfs/serbest_bolgeler.pdf, (28.03.2014). 103
G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR http://www.cografya.gen.tr/egtm/bolgeler/dogu-anadolu.htm, (28.10.2014). http://www.ekonom.gov.tr/upload/db34665c-d8d3-8566-452098676f5bf929 /sb_hacm.pdf, (28.03.2014). http://www.ekonom.gov.tr/upload/dbdb67aa-d8d3-8566-4520edcd58cab 995/sb_sthdam.pdf, (05.04.2014). http://www.ekonom.gov.tr/upload/da703403-d8d3-8566-4520e0494976974b/ Genel_Blg.pdf, (28.03.2014). http://www.tuk.gov.tr/start.do, (01.11.2014). HUNJAK, T. (1997), Mathematcal Foundatons of the Methods for Multcrteral Decson Makng, Mathematcal Communcatons, 2, 161-169. ILO/UNCTC (1988), Internatonal Labour Offce/Unted Natons Centre on Transnatonal Corporatons. Economc and Socal Effects of Multnatonal Enterprses n Export Processng Zones, ILO, Geneva. JAMALI, F., SADRMOUSAVI, M. S., ESHLAGHI, M. (2012), An Introducton to Hosptal Stes Selecton and Desgn, Hosptal Journal, 11(2), 87-98. KİBRİTÇİOĞLU, A. (1995), Free Zones n Turkey and Ther Macroeconomc Effects, Revsed Paper of the Verson Prepared for the Semnar on the Concepts and Instruments of the Economc Development n Turkey: A Model for Palestne, Antalya, 1-24. KINUNDA-RUTASHOBYA, L. (2003), Explorng The Potentaltes of Export Processng Free Zones (EPZs) for Economc Devolopment n Afrca: Lessons from Maurtus, Management Decsons, 41(3), 226-232. KUO, R. J., CHIB, S. C., KAO, S. S. (2002), A Decson Support System for Selectng Convenence Store Locaton Through Integraton of Fuzzy AHP And Artfcal Neural Network, Computers n Industry, 47(2), 199 214. KUSAGO, T., TZANNATOS, Z. (1998), Export Processng Zones: A Revew n Need of Update, Socal Protecton Dscusson, Paper No.9802, World Bank, Washngton D.C. LEONG, C. K. (2013), Specal Economc Zones And Growth n Chna and Inda: An Emprcal Investgaton, Int Econ Econ Polcy, 10, 549-567. LIOU, J. J. H., CHUANG Y. T. (2010), Developng a Hybrd Mult-Crtera Model for Selecton of Outsourcng Provders, Expert Systems wth Applcatons, 37(5), 3755-3761. 104
Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Clt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114 MADANI, D. (1999), A Revew of the Role and Impact of Export Processng Zones, Polcy Research, Workng Paper No. 2238, World Bank, Washngton D.C. MCLNTYRE, J. R., NARULA, R., TREVINO, L. J. (1996), The Role of Export Processng Zones for Host Countres and Multnatonals: A Mutually Benefcal Relatonshp?, The Internatonal Trade Journal, 10(4), 435-466. MILBERG, W., AMENGUAL, M. (2008), Economc Development and Workng Condtons n Export Processng Zones: A Survey of Trends, Workng Paper No. 3 (Geneva, ILO, 2008). MOKHTARIAN, M. N., SADI-NEZHADA, S., MAKUI A. (2014), A New Flexble and Relable IVF-TOPSIS Method Based on Uncertanty Rsk Reducton n Decson Makng Process, Appled Soft Computng, 23 October, 509-520 OPRICOVIC, S., TZENG, G. H. (2004), Compromse Soluton by MCDM Methods: A Comparatve Analyss of VIKOR and TOPSIS, European Journal of Operatonal Research, 156(2), 445 455. ORGAN, A. (2013), Practce Over The Prvate Teachng Insttutons Selecton Problem n One of Secondary Schools wth Usng Multple Attrbute Decson Makng Method of Topss, Proceda - Socal and Behavoral Scences, 2nd Cyprus Internatonal Conference on Educatonal Research (CY-ICER 2013), 89, 489-495. ÖZCAN, T., CELEBİ, N., ESNAF, S. (2011), Comparatve Analyss Of Mult- Crtera Decson Makng Methodologes and Implementaton of A Warehouse Locaton Selecton Problem, Expert Systems wth Applcatons, 38(8), 9773 9779. ÖZTÜRK, L. (2002), Serbest Bölgelern Performansını Etkleyen Faktörler: Dünya Uygulamaları Üzerne Br İnceleme, Vermllk, 4, 33-48. ÖZTÜRK, L. (2004), Serbest Bölgelerdek Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları: Dünyadak Uygulamalara Teorler Işığında Br Bakış, Akdenz İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs, 7, 110-128. ÖZTÜRK, L. (2013), Serbest Bölgelern Geleceğ: Türkye Açısından Br Değerlendrme, Uluslararası Yönetm İktsat ve İşletme Dergs, 19(9), 75-86. ÖZTÜRK, L., DEĞER, M. K., DEĞER, S. (2009), Kentsel Ekonomk Büyümede Serbest Bölgeler Poltk veya Ekonomk Terch m?, Atatürk Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs, 23(1), 363-377. ÖZTÜRKLER, H. (2010), Türkye, Surye, Ürdün Ve Lübnan Serbest Tcaret Bölges Türkye İçn Avrupa Brlğne Br Alternatf Oluşturablr M?, Ortadoğu Analz, 23(2), 51-57. 105
G. AĞAÇ B. BAKİ İ. PEKER İ. M. AR PINK, H. K. (1980); Barganng on the Free Trade Zones, New Internatonalst, 89, http://newnt.org/features/1980/03/01/export-enclaves/, (05.04.2014) RAHMAN, M., KHAN, M., ISLAM, A. (1993), Mexcan Integraton nto The North Amercan Free Trade Zone, Journal of Economc And Fnance,17(1), 19-29. RONDINELLI, D.A. (1987), Export Processng Zones and Economc Development n Asa, Amercan Journal of Economcs and Socology, 46 (1), 89-105. SAATY, T. L. (1980), The Analytc Herarchy Process: Plannng, Prorty Settng, Resource Allocaton, McGraw-Hll, NewYork. SAATY, T. L. (2008), Decson Makng wth The Analytc Herarchy Process, Internatonal Journal of Servces Scences,1(1):83-98. SAWKUT, R., VINESH, S., SOORAJ, F. (2009), The Net Contrbuton of The Maurtan Export Processng Zone Usng Beneft Cost Analyss, Journal of Internatonal Development, 21(6), 379-392. TOLGA, A. C., TUYSUZ, F., KAHRAMAN, C. (2013), A Fuzzy Mult-Crtera Decson Analyss Approach for Retal Locaton Selecton, Internatonal Journal of Informaton Technology & Decson Makng, 12(4), 729-755. UNIDO (1995), Export Processng Zones: Prncples and Practce, Venna, Unted Natons Industral Development Organzaton. VAHIDNIA, M. H., ALESHEIKH, A. A., ALIMOHAMMADI, A. (2009), Hosptal Ste Selecton Usng Fuzzy AHP and Its Dervatves, Journal of Envronmental Management, 90 (10), 3048-3056. WANG, J. (2013), The Economc Impact of Specal Economc Zones: Evdence from Chnese Muncpaltes, Journal of Development Economcs, 101, 133-147. WANG, Y. M., ELHAG, T. M. S. (2006), Fuzzy Topss Method Based on Alpha Level Sets wth An Applcaton to Brdge Rsk Assessment, Expert Systems wth Applcatons, 31(2), 309-319. WARR, P.G. (1989), Export Processng Zones: The Economcs of Enclave Manufactunng The World Bank Research Observer, 4(1), 65-88. WATERS, J. J. (2013), Achevng World Trade Organzaton Complance for Export Processng Zones Whle Mantanng Economc Compettveness for Developng Countres, Duke Law Journal, 63(2), 481-524. 106