KIRIM HANLIININ KURULUU VE TÜRK-RUS LKLERNDEK YER (1441 1783)

KIRIM HANLIININ KURULUU VE TÜRK-RUS LKLERNDEK YER (1441 1783) Doç. Dr. M. Metin HÜLAGÜ * I. Kırımın lk Sakinleri Karadeniz in kuzeyinde tarih boyunca, jeopolitik önemini korumu olan Kırım ın bilinen en eski sakinleri, Tavrlar, ran kökenli Kimmerler, 1000 yıla yakın bir süre hâkimiyet sürmü olan skitler, Sarmatlar, Alanlar, Germen meneli Gotlar, Miletliler, Yunanlılar, Roma, Bizans ve talyanlar olmulardır. Kırım a ilk gelen Türk kavmi ise, esas itibariyle göçebe olan, Kırım ı ele geçirmi olmalarına ramen kalıcı bir iz bırakamayan Hunlar olarak bilinir. Hunlar ı daha sonraki tarihlerde Köktürkler, Onogurlar, Kuturgurlar, Hazar Türkleri ve Peçenekler izlemitir. Kırım ın etnik ve kültürel yapısında en derin tesiri yapan ve en güçlü mirası bırakan Türk kavmi ise, Peçenekler i malup ederek stepleri ve Kırım ı ele geçiren ve iki yüzyılı akın bir süre hüküm süren, Kıpçaklardır. II. Kırım Hanlıı nın Kuruluu Cengiz in büyük olu Cuci nin olu Batu Han tarafından kurulmu olan Altınordu Devleti (Kıpçak Hanlıı), XIV. asrın ikinci yarısından itibaren taht kavgalarına maruz kalmıtır. Timur akınları neticesi Altınordu Devleti nin son bulması üzerine bölgede kurulan Kırım, Kazan ve Astrahan hanlıkları kendi aralarında mücadeleye girimilerdir 1. XIII. yüzyılda egemenliine girip XIV. yüzyılın sonlarına kadar Altunordu idaresinde kalan Kırım da, 1395 lerde Cengiz soyundan Cuci nin olu Tokay Timur dan gelen Ba- Timur, Kırım da kendi adına sikke bastırmı ve hâkimiyet iddiasında bulunmutur 2. Ba- Timur un oulları, rakiplerine karı sürdürmü oldukları mücadelelerden sonra nihayet Kırım da ayrı bir hanlık kurmaya muvaffak olmulardır 3. Ancak Kırım Hanlıı nın tam anlamıyla kurulmasının ardındaki gerçek isim 4 Cengiz soyundan gelen ve bir Altınordu prensi olan Hacı Giray olmutur 5. * M. Metin Hülagü, Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öretim Üyesi, Kayseri. 1 Mehmet Ali Çakmak, XVIII. Yüzyılda Kafkasya, Osmanlı I, Ankara 1999, s. 614. 2 Halil nalcık, slam Ansiklopedisi, Kırım maddesi, MEB Yayınları, Eskiehir 1997. 3 nalcık, Kırım maddesi. Türk tarihinde Kırım Hanlıı ile birlikte toplam on yedi hanlık kurulmutur. Bunlar: Büyük Bulgarya Hanlıı (630 665); til Bulgar Hanlıı (665 1391); Tuna Bulgar Hanlıı (981 864); Peçenek Hanlıı (860 1091); Uz Hanlıı (860 1068); Kuman-Kıpçak Hanlıı (IX-XIII. asır); Özbek Hanlıı (1428 1599); Kazan Hanlıı (1437 1552); Kasım Hanlıı (1445 1552); Astrahan Hanlıı (1466 1554); Hive Hanlıı (1512 1920); Sibir Hanlıı (1556 1600); Buhara Hanlıı (1599 1785); Kagar-Tufan Hanlıı (XV. asır baları 1877); Hokand Hanlıı (1710 1876); Türkmenistan Hanlıı (1860 1885). 4 Kırım Hanlıı nın kurulu tarihiyle ilgili farklı görüler ortaya atılmıtır. Bu görü ve yaklaımlar içerisinde en makul olarak gözükeni ise Hacı Giray ın ilk kez darp ettirdii paraların tarihlerinin esas alınması ile

Hacı Giray, hanlıın, kendi adını taıyan ilk parasını 1441 42 yıllarında Solhat ehrinde bastırmak ve baehir olarak Bahçesaray ı seçmek suretiyle hanlıın fiilen kuruluunu salamıtır. Hacı Giray ın soyundan gelenler "Giray" hanedanı adıyla anılmılar ve Hanlıın yıkılıına kadar yaklaık 350 yıl boyunca Kırım Hanlıı tahtının sahipleri olmulardır. Hacı Giray ın ölümü üzerine yerine olu Mengli Giray geçmitir (1468 1514). Kırım Hanlıı nın salam bir esas üzere kurulması ise I. Mengli Giray ın 1478 den 1514 yılına kadar devam eden üçüncü saltanatı döneminde gerçeklemitir. Onun sahip olduu, gerek idarî noktadaki engin tecrübe ve olgunluk, gerekse iktidarda kalı süresinin uzunluu bu durumun gerçeklemesinde etkili olmutur 6. III. Kırım Hanlıı nın Kuruluunda Kabilelerin Yeri Kırım Hanlıı nın kurulmasında, I. Hacı Giray ın katkıları yanında, burada yaayan kabilelerin de önemli bir payı ve yeri olmutur. Altınordu Devleti içinde ayrı bir yere ve öneme haiz olan Kırım beyleri, yarımada dıındaki steplerde dolaan irin, Barın, Argın ve Kıpçak isimli kalabalık muharip kabilelere dayanmılardır 7. Kendi aralarında ehemmiyetlerine göre belli bir hiyerariye tâbi olmular, en etkin ve önde gelenlerini ise irinler oluturmutur 8. irin beyinin Hacı Giray a gelerek iltihak etmesi 9 ise hanlıın vücut bulmasının en önemli unsurlarından birisini tekil etmitir. Kırım Hanlıı nın kuruluunda aslî unsur olan bu kabile güçlerine Karaçi ; beylerine ise Karaçi beyleri denilmitir. Hanlıın askerî, idarî ve sosyal yapısının ekillenmesi büyük oranda yine bu kabileler sayesinde gerçeklemitir 10. Kırım Hanlıı dâhilinde yaayan ve hanlıın vücut bulmasında mümtaz bir yer igal eden bu kabilelerin, hanlıın içyapısının ekillenmesine, dinamizm kazanmasına, kuvvet bulmasına veya kuvvetten dümesine, dolayısıyla da iç savalara sahne olmasına veya kargaa içerisine girmesine dorudan etkileri olmutur. IV. Kırım Hanlıı nın Tekilatı Kırım Hanlıı, genel olarak, feodal karakterde bir kabile aristokrasisine tâbi olmu olmanın da etkisiyle tekilat bakımından Altınordu ananesini devam ettirmitir. Ancak Osmanlı tâbiliine girmesinden sonra Osmanlı kurumları ve medeniyetinin Kırım da gittikçe kuvvetlenmesi Kırım Hanlıı nın tekilat yapısı üzerinde etkili ve biçimleyici bir rol oynamıtır 11. belirtilmi olanıdır. Muzaffer Ürekli, Kırım Hanlıı nın Kuruluu ve Osmanlı Himayesinde Yükselii (1441 (1569), Ankara 1989, s. 11; Yücel Öztürk, Kırım Hanlıı, Türkler, c. 8, Ankara 2002, s. 482. 5 nalcık, Kırım maddesi; Oktay Aslanapa, Kırım'ın Kısa Tarihçesi, Emel Dergisi 183, Mart ( Nisan 1983, s. 22. 6 Yücel Öztürk, Kırım Hanlıı, Türkler 8, Ankara 2002, s. 486. 7 Öztürk, aynı makale, s. 482; Ürekli, aynı eser, s. 77; nalcık, Kırım maddesi. 8 Halil nalcık, Yeni Vesikalara Göre Kırım Hanlıının Osmanlı Tâbiliine Girmesi ve Ahidname Meselesi, Belleten, c. 8, Ankara 1944, sy. 30, s.199. 9 nalcık, Kırım maddesi. 10 Öztürk, aynı makale, s. 482; Ürekli, aynı eser, s. 77. 11 Atilla Çetin, Kırım Hanlıı nın Tarihi Belgeleri ve Bazı Yayınları Hakkında (Kırım ın Ruslar Tarafından lhakının 200. Yılı (1783 (1983) Münasebetiyle (, Türk Dünyası Aratırmaları, Austos 1983, stanbul, s. 201. 2

V. Kırım Hanlıı nın Hâkimiyet Alanı Kırım Hanlıı nın hâkimiyet alanı, Kırım yarımadası ile Azak Denizi çevresinden Tuna mansıbına kadar, Aaı Don dan Orta Dnyeper e (Özü), Dnester (Turla) nehirlerine kadar uzanan ve Kıpçak Bozkırları (Det-i Kıpçak) adı ile bilinen geni steplerden olumutur 12. Genel olarak corafi sınırları bu çerçeve içerisinde görülen Kırım Hanlıı, Don-Dinyeper arasında uzanan ve XV. ile XVIII. asırlar arasında Orta ve Dou Avrupa, Kafkasya ve Karadeniz in kuzey bölgelerinde önemli bir rol oynamıtır 13. VI. Kırım Hanlıı ve Cenevizliler Kırım Hanlıı tarihinde Cenevizlilerin önemli bir yeri olmutur. Daha ziyade sahil kesiminde teessüs etmi 14 olduu görülen güçlü Ceneviz nüfuzu ile Kırım Hanlıı arasında, daha Hanlıın kurululundan itibaren, sürekli ihtilaflar yaanmıtır 15. Altınordu Devleti nin parçalanmasının dourduu siyasî ve idarî boluk I. Hacı Giray ın devlet kurmasında esas unsur tekil etmi ise de Kırım Hanlıı nın karısına daha kuruluundan itibaren hatırı sayılır bir rakibin çıkmasına ise engel olamamıtır. Zira söz konusu siyasî ve idarî boluktan Kırım Hanlıı kadar Ceneviz de azamî derecede istifade etmi, hâkimiyetini bütün Kırım sahillerine yaymayı baarmıtır 16. Osmanlı-Kırım ittifakı neticesinde Kefe nin muhasara edilmesi, yapılan müzakereler sonucunda ise Ceneviz in Osmanlı Devleti ne ve Kırım Hanlıı na vergi vermeyi kabul etmesinin salanması 17 Ceneviz i Hanlıın hâkimiyetini tanımak ve onunla sulh ve sükûn içerisinde yaamayı tercih etmek zorunda bırakmıtır 18. VII. Kırım Hanlıı nın Maruz Kaldıı Dâhili Kargaa Altınordu gibi Kırım Hanlıı nın da en büyük zaafı irsî kabile beylerinin devletin gerçek hâkim ve sahibi olmalarından veya olmaya çalımalarından kaynaklanmıtır. Kabile reisleri yahut han ailesi içerisindeki rekabetler, bu kabilelerin birbirlerine karı gruplaarak kolayca bir iç harbe sürüklenmeleri sonucunu dourmutur. Örnein, Hacı Giray Han ın ölümü üzerine (1466) oulları arasında ba gösteren taht kavgası Kırım Hanlıı için uzun bir kargaa döneminin balangıcını oluturmutur. Zuhur eden mücadele nihaî anlamda iki taraftan birisinin hâkimiyeti ile son bulmamı, yenilen tarafın yarımada dıındaki steplere kaçmak veya Kefe ye sıınmak suretiyle mücadeleyi devam ettirmesi ile neticelenmitir 19. Hanlıın maruz kaldıı iç çekimeler, ama daha ziyade iktidar mücadelesi dolayısıyla ortaya çıkan anlamazlıklar, bazen uzun bir dönemi kapsayabildii gibi, bazen de kısa süreli olabilmitir. Örnein I. Hacı Giray ile olu Haydar arasında 1455 te cereyan eden iç mücadeleyi 20 I. Hacı Giray ın 1466 daki vefatından I. Mengli Giray ın 1478 de tahta 12 Akdes Nimet Kurat, IV. (XVIII. Yüzyıllarda Karadenizin Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, 2. Baskı, Ankara, 1992, s. 203; Ali Barut, Kırım Hanlıı ile Kuzey (Batı Kafkasya likilerinde Atalık Müessesesinin Yeri, Emel Dergisi 219, Mart ( Nisan 1997, s. 21. 13 Çetin, aynı makale, s. 201. 14 Öztürk, aynı makale, s. 484. 15 nalcık, Kırım maddesi. 16 Öztürk, aynı makale, s. 484. 17 nalcık, Yeni Vesikalara Göre..., s. 198; Öztürk, aynı makale, s. 485. 18 Abdullaholu Hasan, Ceneviz Membalarına Göre XV. Asır Kırım Hanlıı, I, Azerbaycan Yurt Bilgisi, stanbul 1932, s. 336 (337; Öztürk, aynı makale, s. 484. 19 nalcık, Kırım maddesi. 20 Öztürk, aynı makale, s. 485; nalcık, Yeni Vesikalara Göre..., s. 199. 3

çıkıına kadar geçen süredeki karııklıklar takip etmi, bu dönem, Kırım Hanlıı açısından iç çalkantıların hüküm sürdüü önemli bir zaman dilimi olmutur 21. Yine II. Gazi Giray ın 1607 deki ölümünün ardından Kırım da balayan iktidar mücadelesi 1792 ye kadar devam etmitir. Hanlıının zayıflamasına neden olan her tür karııklık ise daha çok Cenevizlilerin iine yaramı 22, Rusya nın yükseliine ise zemin hazırlamıtır 23. Kırım Hanlıı nın maruz kaldıı kabilesel, idarî veya siyasî, ama daha ziyade iç kökenli bir kısım olumsuz etkenler hanlıın kemeke ortamına girmesine, kendisini toparlayarak ayakları üzerinde durabilmesine engel olmutur. Bu nedenlerledir ki Hanlık, zamanla, dâhilî ve haricî meselelerde hâkimiyetini ciddi derecede kaybetmitir. Bundan dolayı, Kırım Hanlıı üzerinde kurulan Osmanlı himayesinin hanlıın haricî emniyetini salamı olmakla birlikte, aynı baarıyı dâhilde daimî anlamda sükûn ve istikrarın salanması noktasında yeterli olamadıını 24 ifade etmek mümkündür. Ancak görünürdeki bu olumsuzluun gerisinde, Osmanlı Devleti nin Kırım Hanlıı nı elinde tutmasının kabile aristokrasisine dayanmı olmasından 25 kaynaklandıını da unutmamak gerekir. VIII. Kırım ın Osmanlı Devleti Tarafından Fethi ve Tâbilii Kırım Hanlıı nın hakiki kurucusu olarak kabul edilen I. Hacı Giray ın 25 yıllık hâkimiyetinin 1466 yılında vefatı ile son bulmasının ardından I. Mengli Giray ın 1478 de tahta çıkmasına kadar geçen ve fetret devri denebilecek olan süre içerisinde, özellikle Nur Devlet, I. Mengli Giray ve Canbek arasındaki iktidar mücadeleleri nedeniyle, Kırım Hanlıı iç çalkantılara ve taht mücadelelerine sahne olduu belirtilmiti 26. Kefe deki Tatar büyüklerinden bazıları, bilhassa Eminek Bey (Mirza) 27, Kırım Hanlıı nın sahne olduu bu mücadelelere bir son vermek amacıyla Osmanlı Devleti ne müracaatla yardım talebinde bulunmulardır. Kırım ın ileri gelenleri tarafından yapılan bu müracaat, Karadeniz in kontrol altına alınması için zaten muayyen faaliyetler içerisinde olan Fatih Sultan Mehmet için kaçırılmaması gereken büyük bir fırsat olmutur. Zira Fatih Sultan Mehmet (1451 1481) o tarihlerde, öncelikle Karadeniz in güney sahillerinin elde edilmesi için harekete geçmi, bu yöndeki seferlerini 1462 de Trabzon un fethi ile tamamlanmıtır. Bu anlamda mezkûr talebin Osmanlı Devleti nin bölgedeki siyasî gelimesine yardımcı bir unsur olacaı düünülmütür 28. Kırım Hanlıı nın içinde bulunduu durumu da dikkate alan Osmanlı Padiahı, Kırım sahillerinin fethi için Gedik Ahmet Paa komutasındaki Osmanlı donanmasını l475 yılında bu bölgeye gitmekle görevlendirmitir. 1475 yılı ortalarında Karadeniz in kuzeyinde Ceneviz e ait bir ticaret kolonisi olan 29 Kefe sahillerine ulaan Gedik Ahmet Paa Kefe yi fethetmi, arkasından da Kerç, Sudak ve Balıklao kalelerini teslim almı, hemen arkasından da Azak, Taman ve Mankub kalelerini fethetmitir 30. 21 Öztürk, aynı makale, s. 486. 22 Öztürk, aynı makale, s. 486; Ürekli, aynı eser, s. 15. 23 Öztürk, aynı makale, s. 489. 24 nalcık, Yeni Vesikalara Göre..., s. 217. 25 Öztürk, aynı makale, s. 489. 26 Öztürk, aynı makale, s. 486. 27 http://www.ulkuocaklari.org.tr/turan/krm/ 27.05.2004 28 Zübeyde Güne Yacı, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devleti'nin Dou Karadeniz Politikası, Türkler 12, Ankara 2002, s. 554. 29 Yacı, aynı makale, s. 554. 30 Öztürk, aynı makale, s. 486; Yacı, aynı makale, s. 554. 4

Osmanlı Devleti, Kırım Hanı nın da yardımlarıyla, Azak, Kefe, Menkup ve Azak kalelerinin Ceneviz ve Venedik hâkimiyetinden kurtarılmasının ve bu kalelerinin Osmanlı Devleti ne balı birer sancak haline getirilmelerinin ve Cenevizliler in Karadeniz deki hâkimiyetlerine son verilmesinin ardından Mengli Giray ı Hanlıın baına getirmitir 31. 1475 te, Mengli Geray ın Osmanlı Devleti ne tâbiliini bildirmesi ile Kırım Hanlıı Osmanlı Devleti ne balanmıtır 32. Söz konusu bu balılık, dolaylı olarak da olsa, kuzey steplerinin de Osmanlı Devleti nin kontrolü altına girmesi anlamını taımıtır 33. Bu balılık, 1783 te Kırım ın Ruslar tarafından ilhak edilmesi tarihine kadar sürecek olan 300 yıllık bir beraberliin ilk adımı olmu, Kırım Hanlıı, özel statüsü olan imtiyazlı bir emirlik halinde 34, artık Osmanlı himayesine girmitir. Ancak Kırım Hanlıı üzerindeki Osmanlı hâkimiyeti ve nüfuzu tam anlamıyla Sahib Giray ın Kırım tahtında mevkiini salamlatırması (1534) ile ekillenmi ve gerçeklemitir 35. Kırım Hanlıı nın Osmanlı himayesine girmesinin esas nedeni Kırım Hanlıı nda yaanan taht mücadeleleri ve iç karııklıklardan ziyade, daha evvelce de iaret edildii gibi, hanlıın sahip olduu corafi mevkiin stanbul ile olan ilgisi ve Karadeniz ticareti üzerindeki etkisi nedeniyle olmu gözükmektedir. Zira tarihi seyri içerisinde ele alınıp incelendii zaman Kırım corafyasının Karadeniz ve Boazlar konusu ile yakından alakalı olduu; Kırım limanlarının Karadeniz ticareti için büyük bir ehemmiyet arz ettii; stanbul a yerleen hemen her devletin Kırım limanları ve Kırım ın mukadderatı ile yakından alakadar olduu ve bu devleti kendisine tâbi kıldıı 36 açıkça görülür. Bu dönemde Karadeniz ticaret yolunun Osmanlı Devleti açısından oldukça yekûnlu gelir kaynakları arasında olduu ve Karadeniz in kuzey steplerinden elde edilen zahirenin stanbul için oldukça fazla önem arz ettiini unutmamak gerekir 37. Altınordu Devleti nin çöküünün ve bu devletin bakiyesi olan mezkûr hanlıkların kuruluu kendi iktidar dönemine tesadüf eden Fatih Sultan Mehmet bu durumdan azami derecede istifa etmek istemitir. Bu anlamda Karadeniz i bir Türk Gölü haline getirmeye çalımı ve bu vesile ile de Moskova nın güçlenip büyümesi halinde Karadeniz e karı vuku bulabilecek saldırıları önlemek veya bu muhtemel saldırıları asgari seviyeye indirmek üzere bu denize kıyısı bulunan Kırım Hanlıı nı Osmanlı himayesine alma siyaseti gütmütür 38. IX. Kırım Hanlıı nın Statüsü Kefe, Sodak, Balıklao, Mankub, nkir-man, Azak ve Taman ehirleri bütün köyleri ve arazisi ile beraber 1475 yazında 39 Osmanlı hâkimiyetine girerken, Kırım Hanlıı nın içte kalan bozkır kesimleri ile Azak, Taman-Astarhan arasındaki Nogay-Çerkez alanı Hanlı ın hâkimiyetinde bırakılmıtır 40. Bir anlamda eskiden Kırım-Ceneviz arasında geçerli olan corafi statü, Osmanlı Devleti ile Kırım Hanlıı arasında da muhafaza edilmitir. Bu 31 Aslanapa, aynı makale, s. 22. 32 Halil nalcik,"kırım Hanlıı", Türk Dünyası El Kitabı, 2. Baskı, Ankara 1992, s. 421. 33 Yacı, aynı makale, s. 554. 34 Çetin, aynı makale, s. 201. 35 nalcık, Kırım maddesi. 36 nalcık, Yeni Vesikalara Göre..., s. 193. 37 Yacı, aynı makale, s. 555. 38 Orhan Atlıhan, Çanakkale Savaları nda Rusya, Çanakkale 2003, s. 15. 39 nalcık, Yeni Vesikalara Göre..., s. 209. 40 Yacı, aynı makale, s. 554. 5

durumun ekillenmesinde üphesiz ki Osmanlı Devleti nin kuvvet ve zaafları belirleyici bir rol oynamıtır. Ancak corafi bakımdan Kırım ile Ceneviz arasında böyle bir durumun geçerli olmusa da, iki taraf arasındaki hukukî yapı hiçbir biçimde Kırım-Ceneviz uygulamasıyla paralellik arz etmemi, Hanlık, Osmanlı Devleti ne tâbi bir statü içerisinde yönetilmitir 41. Kırım yarımadasının iç kesimlerinin yönetiminin Kırım hanlarına bırakılmı, sahil kesimi ve özellikle Azak Denizi ve çevresi ise dorudan Osmanlı payitahtından idare edilmitir. Böyle bir tercih veya soyut anlamdaki taksimin gerisinde yatan sebep ise, Osmanlı Devleti adına, Karadeniz in kontrolünü daha kolay bir ekilde yapmak olmutur 42. Esasen Fatih Sultan Mehmet, Karadeniz deki Ceneviz hâkimiyetine son verdii gibi, imtiyazlı Kırım Hanlıı uygulamasına da son vererek burada klasik Osmanlı eyalet sistemini uygulayabilirdi. Ancak Fatih, bu yöndeki bir uygulamanın tam tersine, kuzey politikasını kendi himayesindeki Kırım Hanlıı uhdesine bırakmıtır. Fatih in bu tercihi ihtiyarî olmaktan ziyade bir zorunluluk olmu gözükmektedir. Zira Osmanlı Devleti batıda Avusturya, douda ran olmak üzere iki büyük cephede iki farklı ülkeye karı birden mücadele ederken, Altınordu, Rusya, Kozak ve Çerkez güçleri tarafından paylaılmı bulunan Det-i Kıpçak sahasının kontrolünü Kırım Hanlıı na havale etmesi gerekli olmu, bu dönemde Osmanlı Devleti ne karı üçüncü bir cephenin oluması istenmemitir. Kırım da, dier yerlerde olduu gibi, eyalet sistemi esasının getirilmesine onun bu tarihlerde, askerî ve siyasî anlamda, gücünün yetmedii, yaklaık iki yüz sene sonra mecburen balatılmı olan harekâtın muvaffakiyetsizlii ile kesinlik kazanmıtır 43. X. Kırım da Osmanlı daresinin Özellii Osmanlı Devleti Kırım Hanlıı nın içte kalan bozkır kesimleri ile Azak, Taman-Astarhan arasındaki Nogay-Çerkez alanı hanlıın hâkimiyetinde bırakmı 44 ve hanlıı imtiyazlı bir beylik suretinde kendisine balamısa da stanbul merkezli müdahalelerle hanlıın idaresini elinde tutmu, sık sık han deiiklikleri yoluna gitmitir. Özellikle 1692 Ekimi nden itibaren Kırım hanlarının atanma ve görevden alınmalarında büyük bir artı görülmeye balanmıtır. Bu dönemde Kırım hanlarının atanma ve görevden alınmalarının gerçeklemesinin ve tekrarlanmasının gerisinde yatan gerçek sebebi ise, meselenin Kırım nokta-i nazarından deil, ya Osmanlı dı siyaseti veya Kırım ümerası ile Osmanlı sarayının ortaklaa tatbik ettii entrikalar çerçevesinde yürütülmesi oluturmutur. Sık sık yaanan bu atama ve azillerin olumsuz sonuçlarını ise Kırım ın iç barıının ve dâhilî düzeninin bozulması yanında, Rusya ve Avusturya cephelerinde yaanan yenilgilerde görmek mümkün olmutur 45. unu hemen belirtmek gerekir ki, bütün Osmanlı-Kırım münasebetlerinde asırlarca en esaslı noktayı tekil etmi olan ve en büyük ihtilafların kaynaını oluturmu 46 bulunan Osmanlı Devleti nin Kırım hanlarını istedikleri gibi tayin ve azledebilmeleri her zaman için kolay olmamıtır. Kırımlılara idarî muhtariyet verilecei yolundaki vaatler Han 41 Öztürk, aynı makale, s. 486 (487. 42 Yacı, aynı makale, s. 554 (5. 43 Öztürk, aynı makale, s. 487. 44 Yacı, aynı makale, s. 554. 45 Öztürk, aynı makale, s. 492, 499. 46 nalcık, Yeni Vesikalara Göre..., s. 218. 6

sülalesi arasında ikilik oluturmu 47, sık sık tekerrür eden han deiiklikleri Kırım Hanlıı nın iç sava seviyesinde bir dâhilî mücadeleye girmesine sebebiyet vermitir. Osmanlı Devleti nin Kırım Hanlıı na karı Karaçi beyleri vasıtasıyla izlemi olduu politika 48, Kırım Hanlıı nın kesin olarak Osmanlı ya tâbi olması esasına dayanmıtır. Osmanlı Devleti bu anlamda güçlü bir Kırım Hanlıı nın olmasını hiçbir zaman için arzu etmemitir. Örnein Altınordu Devleti nin parçalanmasından sonra bölgede kurulan Kırım, Kazan ve Astrahan hanlıklarının kendi aralarında mücadeleye girimeleri, Osmanlı Devleti nin ise kendisine balı Kırım Hanlıı nın bu mücadelelerden üstün çıkarak bölgede günden güne güç kazanmasından endie ederek hanlıklar arasında denge politikası izlemeyi tercih etmitir. Osmanlı Devleti böyle bir tercihi ve vaziyeti idare etme yoluna gitmeyi kendi gelecei için daha uygun bulmutur 49. Hanlıın güçlenmeye balamasını kendisi ve tabiiyet statüsü için ciddi bir tehdit olarak deerlendirmi ve gerei için zaman zaman müdahalelerde bulunmaktan kaçınmamıtır. Bu yöndeki politika hiç aksatılmadan uygulanmıtır 50. Osmanlı Devleti nin bu yöndeki yaklaımlarına bir baka örnek ise Sahip Giray ın (1532 1552) görevden alınması gösterilebilir. ktidarı döneminde Osmanlı usulünde merkezî bir idare kurmayı kendisine esas hedef edinen, bu düüncesine engel gördüü kabile aristokrasisini ise tasfiye etmeye çalıan ve kendi zamanında Kırım Hanlıı na en parlak devrini yaatan Sahip Giray ın 51 1551 de Kefe gelirleri üzerinde hak iddia etme basiretsizliini göstermesi Osmanlı Devleti nin bu yöndeki endielerini haklı çıkarmı, Sahip Giray derhal hanlıktan azledilerek yerine Devlet Giray han tayin edilmitir 52. Osmanlı Devleti nin uygulamaya koyduu bu politikayı, Kırım da güçlü hanların ibaına gelmelerini istememekle, Karaçi beyleri de teyit etmilerdir 53. Osmanlı Devleti nin Kırım a siyasî yaklaımı özetle bu çerçevede ekillenmiken Kırım Hanlıı nın Osmanlı Devleti ne yaklaımı da pek farklı bir seyir takip etmemitir. Osmanlı Devleti egemenliini üzerlerinde görmek istemeyen Kırım hanları, Kırım da günden güne artan Osmanlı nüfuzunun Astarhan a kadar uzanarak Kırım ın bir Osmanlı eyaleti haline gelmesi endiesini 54 ciddi derecede hissetmilerdir. Bu endie iki taraf arasında tam bir ibirlii kurulmasına engel olduu gibi, zaman zaman ciddi derecede olumsuz sonuçların ortaya çıkmasına da neden olmutur. Örnein, Osmanlı Devleti nin artan Rus tehlikesine karı 1569 yılında büyük hazırlıklardan sonra gerçekletirdii Astarhan seferinin 55 tam bir hezimetle sonuçlanmı olmasının gerisinde Osmanlı-Kırım ilikilerinin oturduu dengelerin birbirine zıt unsurları ihtiva etmesine ilaveten, söz konusu endienin de büyük bir payı olmutur. ki taraf arasındaki ilikilerinin oturduu dengelerin 47 M. Alaaddin Yalçınkaya, XVIII. Yüzyıl: Islahat, Deiim ve Diplomasi Dönemi (1703 (1789), Türkler 12, Ankara 2002, s. 499. 48 Öztürk, aynı makale, s. 487, 492. 49 Çakmak, aynı makale, s. 614. 50 Öztürk, aynı makale, s. 487. 51 Öztürk, aynı makale, s. 489. 52 Yacı, aynı makale, s. 555. 53 Öztürk, aynı makale, s. 487. 54 Öztürk, aynı makale, s. 490; Halil nalcık, "Osmanlı (Rus Rekabetinin Menei ve Don (Volga Kanalı Teebbüsü (1569)", Belleten, c. 12. Ankara 1948, s. 567; Yacı, aynı makale, s. 555. 55 Çakmak, aynı makale, s. 614. 7

bu ekilde birbirine zıt unsurlar içermi olması Osmanlı Devleti nin kuzey politikasının en zayıf yönünü tekil etmitir. Bu durum ise herkesten çok Rusya nın iine yaramıtır 56. XI. Osmanlı Devleti ile Kırım Hanlıı Arasındaki Tâbi-Metbu likisi Kırım ileri gelenlerinin müracaatı ve Osmanlı donanmasının Kırım sahillerini fethi sonrasında Osmanlı Devleti ile Kırım Hanlıı arasında ortaya çıkmı olan tâbi-metbu ilikisini, her iki tarafın içinde bulundukları ve izlemeye çalıtıkları siyasetin tabiî bir neticesi olarak deerlendirmek gerekir. Konuya Kırım Hanlıı açısından bakıldıı zaman, hanlıın içinde bulunduu siyasî duruma ilaveten askerî ve teknik açıdan sahip olduu kuvvetin böyle bir statüyü kendisi için zorunlu bir kabul haline getirmi olduundan söz edilebilir. Zira I. Hacı Giray ın Kırım yarımadası üzerinde kurmu bulunduu hanlık henüz tek baına ayakları üzerinde durabilecek kabiliyetinden mahrum bulunmaktaydı 57. Ceneviz kuvvetlerine karı etkin bir ekilde mücadele edebilmesi mevcut müstahkem surları yıkacak teknolojiye sahip olmasını gerektirmekteydi. Hanlık ise o tarihlerde bu tür imkânlardan mahrum bulunmaktaydı. Bu nedenledir ki Osmanlı Devleti, Altınordu hanlarının tehditleri örneinde olduu gibi, hanlıın dıtan gelebilecek saldırı ve tecavüzlere karı resmen hamisi rolünü oynamı, hanlıın dı emniyetinin bir anlamda teminatı sayılmıtır 58. Dier bir ifade ile Osmanlı himayesi hanlıkta otorite birliini salamı, son Altınordu hanlarının birletirme teebbüslerine, Moskova nın genileme siyasetine karı hanlıın varlıını garanti altına almıtır 59. Hanlık yine söz konusu Osmanlı himayesi neticesinde, Osmanlı Devleti nin kendileri ile pek de fazla ilgilenmedii görülen Kazan Hanlıı, Astarhan Hanlıı, Kasım Hanlıı ve Nogay Ulusu gibi, Altınordu bakıyesi hanlıklarının maruz kaldıı Rus hâkimiyetine girmekten kurtulmutur 60. Kırım Hanlıı bu metbuiyet ile mevcudiyetini muhafaza etmenin ötesine, ekonomik ve bilhassa kültür alanlarında gelimeye muhatap olması bakımlarından da büyük faydalar görmütür. Osmanlı Devleti ile Kırım Hanlıı arasındaki bu tâbilik-metbuluk konusu Osmanlı Devleti açısından da gerekli görülmütür. Zira stanbul un fethini gerçekletiren Fatih Sultan Mehmet in en büyük hedefi denizdeki Latin üstünlüüne son vermek olmutur. Fatih in denizlerdeki Latinlerle olan mücadelesi ile I. Hacı Giray ın hanlık mücadelesi ise tarih itibarıyla paralellik arz etmitir. Bu müterek siyasî gelime ise her iki Türk devleti arasında gerçekletirilmi olan tâbilik-metbuluk esasının çok tabiî bir surette ortaya çıkmasını salamıtır 61. 1475 te Kırım Hanlıı nın Osmanlı tabiiyetine girmesi ile Kırım ve çevresi tam bir Türk bölgesi, Karadeniz ise tamamen bir Türk gölü haline gelmitir 62. Bu tabiiyet ile Osmanlı Devleti nin Kuzey Karadeniz politikası deimez esaslara balanmı 63, XVIII. yüzyılın 56 Öztürk, aynı makale, s. 490 (491. 57 nalcık, Yeni Vesikalara Göre..., s. 216; Öztürk, aynı makale, s. 486. 58 nalcık, Yeni Vesikalara Göre..., s. 209 (210, 222 (223. 59 nalcık, Kırım maddesi. 60 Atlıhan, aynı eser, s. 15. 61 nalcık, Yeni Vesikalara Göre..., s. 197; Öztürk, aynı makale, s. 485. 62 http://www.turkishpilots.org.tr/haberler/2001_03_02_ozcan_gursoy Bogazlar.htm 27.05.2004 63 Victor Ostapcuk, 1648 (1681 Yılları Arasında Dou Avrupa da (Ukrayna, Rusya, Polonya, Türkiye) Yeni Bir Düzen Kurulma Yolunda Yapılan Mücadeleler, Türk (Rus likilerinde 500. Yıl 1491 (1992, (12 (14 Aralık, Ankara 1992), Ankara 1999, s. 100; Öztürk, aynı makale, s. 487; Çakmak, aynı makale, s. 614. 8

sonlarına kadar Rusların Karadeniz e inmelerini önleyen en önemli etkenlerden birisini oluturmutur 64. Dier bir deyile, Osmanlı tabiiyetine girmesinin hemen ardından Osmanlı idaresinde ve siyasetinde önemli bir yer edinmi olan Kırım, özellikle XVIII. yüzyılda aralıklarla süren Osmanlı-Rus savalarının hareket noktasını ve Osmanlı Devleti nin dı politikasının deimeyen ve öncelikli gündemini oluturmutur 65. XII. Kırım Hanlıı nın Müstakiliyet Çabaları ve Sonuçları Kırım Hanlıı Osmanlı tabiiyetine girmise de hemen hemen bütün hanlar istiklâl yahut müstakiliyet uuru içerisinde olmulardır 66. Bazen aleni bir ekilde ve bazen de gizli bir surette devam eden bu vaziyet, aynı zamanda iki devlet arasında bitip tükenmek bilmeyen gizli bir rekabetin mevcudiyetini de, bir ekilde, ortaya koymutur. Yavuz zamanında ran ve Mısır seferleriyle karı karıya olması örneinde olduu gibi, Osmanlı Devleti nin uramak zorunda kaldıı iç ve dı kaynaklı büyük meguliyetler Kırım Hanlıı nın bir dereceye kadar kendisi için de ba baa kalmasının önemli fırsatlarından birisini tekil etmitir 67. 1514 te tahta geçen I. Mehmet Giray ın, Kazan Hanlıı nın da yardımıyla, 1521 de Moskova yı kuatıp Rusları yenerek haraca balaması ve benzeri akınlarda bulunması hareketinin gerisinde hanlıın müstakiliyet arayıının mevcudiyeti yer alsa gerektir. Moskova üzerindeki hâkimiyetini gerçekletiren I. Mehmed Giray, dil Havzası na yönelmi, Altınordu Devleti nin son artıklarından birisi olan Nogayları itaat altına almak gayesiyle 1523 te çıktıı bu seferi baarıyla tamamlamıtır. I. Mehmed Giray aynı zamanda Nogay, Hive, Det-i Kıpçak, Sibirya hanlıklarını birletirmek ve Acem hükümetini yıkmak ve dolayısıyla da Avrupa yı tehdit etmek düüncesine sahip olmutur. Ancak Kırım Hanlıı nın I. Hacı Giray dan sonra Osmanlı, Rusya ve Lehistan karısında müstakil bir güç haline gelmeye baladıı bu merhale, I. Mehmed Giray ın öldürülmesi üzerine kesintiye uramıtır. Dolayısıyla hanlıın Altınordu mirasını toparlaması akim kalmı, bundan en çok yarar gören ise Rusya olmutur 68. Kırım Hanlıı nın kendi dı politikasını tatbik etmesi imkân haricinde olmakla birlikte, Hanların hemen hepsi olmasa da, enerjik hanlar imkân ve fırsat buldukları ölçüde hanlıın Dou Avrupa siyasetinde etkin bir yer edinmesi için her fırsattan yararlanmaya çalımılardır 69. Söz konusu müstakiliyet arayılarında Müslüman halkın ekseriyetinin ve ulema sınıfının Osmanlılara karı yaklaımı ise baımsızlık davası güden mirzalardan farklı biçimde tezahür etmitir 70. XIII. Moskova Knezlii nin Teekkülü ve Türk-Rus Münasebetleri Moskova Knezlii, Karadeniz in kuzeyinde Osmanlı Devleti ile ancak Kırım hanları aracılııyla iliki kurulabilen ve tüccarlarına Kırım sahillerinde ticaret yapmaları izni verilen, 64 Ostapcuk, aynı eser, s. 100. 65 Fikret Sarıcaolu, 1774 (1789 Yıllarında Osmanlı Devleti'nin Dı Politikası, Türkler 12, Ankara 2002, s. 545; Ostapcuk, aynı eser, s. 100. 66 Öztürk, aynı makale, s. 489. 67 Ürekli, aynı eser, s. 24. 68 Öztürk, aynı makale, s. 488. 69 Öztürk, aynı makale, s. 493. 70 nalcık, Kırım maddesi. 9

küçük bir kara devletiydi 71. Altınordu Devleti nin parçalanıp Osmanlı Devleti nin siyasî, askerî ve ekonomik hâkimiyetinin uluslararası siyasî platformda muarızları tarafından kabul görüp tescillendii bir dönemde teekkül etmitir 72. Nihayet 1547 de IV. van knezlikten çarlıa terfi etmi, ilk Rus Çarı olarak taç giymitir 73. XVII. asrın sonlarına kadar Çarlık Rusyası Osmanlı Devleti nezdinde ikinci derece bir devlet olarak kabul görmütür. Bu nedenle Osmanlı Devleti, Rusya ile dorudan bir siyasî münasebet içerisine girmemitir. Osmanlı Devleti ile Rusya arasındaki ilk münasebetler ticarî nedenlerle söz konusu olmu, XV. yüzyılın balarında III. van zamanında, Kırım hanı Mengligiray ın tavassutu ile vuku bulmutur 74. ki devlet arasındaki siyasî münasebetlerin balaması ise asrın sonlarında, l475 te Kırım Hanlıı nın Osmanlı hâkimiyetine girmesi ile söz konusu olmutur. Bu devirde Moskova Rusyası, içinde bulunduu artlar gerei, Osmanlı Devleti ile dostça geçinmeyi kendisince siyasî bir zaruret olarak görmütür 75. Osmanlı Devleti, daha çok sulh müzakereleri dolayısıyla muhatap olduu Rusya ile olan ilikilerini Kırım hanlıı veya Kefe beylii vasıtasıyla yürütmütür 76. Rusya, zaman zaman stanbul ile dorudan irtibat kurma teebbüsü içerisinde olmusa da bu tutum Kırım hanları tarafından pek de ho karılanmamı, hanlar, Osmanlı-Rus münasebetlerinde birincil bir rol oynama isteklerini uzun süre devam ettirmilerdir 77. ki devlet arasındaki bu mevcut durum Viyana kuatmasının baarısızlıkla sona ermesi üzerine, muhasaranın muvaffakiyetsizliinden sorumlu tutularak azledilen, Murat Giray zamanına kadar devam etmitir. Rusya, Murat Giray zamanında Osmanlı Devleti ile olan ilikilerinde Kırım ın aracılık etmesine karı çıkarak Osmanlı Devleti ile dorudan bir temas içerisine girmitir 78. XVII. asrın balarından itibaren Osmanlı-Rus ilikileri, bir önceki asra kıyasla, daha farklı bir seyir takip etmi gözükmektedir. Askerî açıdan kendisini Osmanlı Devleti ile dorudan sergileyebilecei mücadele gücünden mahrum gören Rusya, dolaylı bir cidal tarzı içerisine girmitir. Hâkimiyeti altındaki Kazakları, Azak kalesini almaya yönelik saldırıya tevikte bulunma örneinde olduu gibi, Osmanlı Devleti ni askerî ve siyasî açılardan rahatsız etmi, sahip olduu askeri gücün niteliini örenmeye gayreti içerisinde bulunmutur. XVI. asra kadar her yönüyle Avrupa devletlerinden farklı olan Rusya, Çar I. Petro nun uygulamaya koyduu reformlar neticesinde XVII. asırda dikkatlerden uzak bir ekilde siyasî, askerî ve ekonomik yönlerden her geçen gün güçlenmeye balamı 79, fikrî ve içtimaî bakımlardan ciddi derecede gelime kaydetmi ve hatırı sayılır bir Batı devleti haline gelmitir 80. 71 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, 2. baskı, TTK Yayınları, Ankara 1987, s. 145. Yacı, aynı makale, s. 561; Mustafa Budak, Kafkasya ve Osmanlı Devleti (XVI (XX. Yüzyıllar), Osmanlı I, Ankara 1999, s. 594. 72 Osman Köse, XVIII. Yüzyıl Osmanlı (Rus Münasebetleri, Osmanlı 1, Ankara 1999, s. 536. 73 nalcık, "Osmanlı (Rus Rekabetinin Menei, s. 361; Çakmak, aynı makale, s. 614; Kurat, Rusya Tarihi, s. 145; Budak, aynı makale, s. 594. 74 Akdes Nimet Kurat, Ruya Tarihi, Balangıcından 1917 ye Kadar, Ankara 1987, s.117; Köse, aynı makale, s. 536. 75 Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara, 1990, s. 4. 76 Halil nalcık, Osmanlı (Rus likileri 1492 (1700, Türk (Rus likilerinde 500. Yıl 1491 (1992, (12 (14 Aralık, Ankara 1992), Ankara 1999, s. 27; Köse, aynı makale, s. 536. 77 Kurat, IV (XVIII. Yüzyıllarda..., s. 220; Yacı, aynı makale, s. 555. 78 Öztürk, aynı makale, s. 498. 79 Köse, aynı makale, s. 536. 80 E. Ziya Karal, Selim III'ün Hatt (ı Hümayunları, Nizam (ı Cedit (1789 (1907), Ankara, 1998, s. 11. 10

I. Petro önderliindeki Rusya nın hemen her alanda müspet anlamda bir gelime göstermi olmasına mukabil, Osmanlı Devleti ise aksi yönde bir seyir takip etmeye balamı, Osmanlı Devleti ile Rusya arasındaki dengeler Rusya lehine deimeye yüz tutmutur 81. Daha önceleri Altınordu korkusuyla Kırım ile iyi komuluk ilikileri içerisinde olamaya çalıan Moskova Knezlii, bundan sonraki tarihlerde Kırım a karı açıktan açıa cephe almaya balamıtır. 1699 Karlofça Anlaması ile Azak Kalesi nin alınmasının ardından ise Kırım Hanlıı üzerinde baskı oluturmaya çalımıtır 82. Osmanlı Devleti nin Viyana önlerinde uramı olduu yenilgi üzerine artık bu güce karı çekinmeden savaı göze alabilecek bir durum sergilemeye balayan Rusya, kuruluundan itibaren önce Altınordu ya, daha sonra ise Osmanlıya karı dengeli ve ikiyüzlü bir siyasetin 83 uygulayıcısı olmutur. Bir kara devleti olarak kurulmu bulunan Rusya; denizlere ulamayı, kara devleti olmanın yanında aynı zamanda bir deniz devleti olmayı güçlü bir devlet haline gelebilmenin mutlak gereklerinden birisi olarak görmü, teekkül ettii tarihten itibaren ideal haline getirdii Karadeniz, Batlık Denizi ve Hazar Denizi ne çıkabilme düüncesini 84 aleni yayılma stratejisi ile ortaya koymutur. Yine bu anlamda Lehistan üzerindeki hâkimiyetini bir anlama ile teyit ettirmi, Ukrayna yı kendine balamı, bölgede, Lehistan-Osmanlı Devleti ve Kırım Hanlıı tarafından oluturulmu bulunan dengeleri kendi lehine çevirmeye çalımıtır 85. Bu ve sair nedenlerledir ki, balangıçta Moskova Knezlii olarak karımıza çıkan, daha sonra ise Rus Çarlıı na dönüen bu siyasî ve askerî teekkülün kurulmasından itibaren Osmanlı Devleti ile olan münasebetleri sürekli bir dümanlık halinden öteye gidememitir 86. Moskova Knezlii, kuruluunun hemen ardından, bölgedeki Türk teekkülleri arasındaki siyasî çekimelerden ve Osmanlı Devleti nin izlemekte olduu denge politikasından yararlanmak suretiyle varlıını sürdürme ve sürekli gelime imkânı aramıtır 87. Genilemeye dayalı dı siyaseti ile de XVIII. yüzyılın balarından itibaren kuzeyde Batlık, güneyde ise Karadeniz e açılma fırsatını elde etmitir 88. Knezlik, stanbul un fethinden sonra hızlı bir ekilde Akdeniz ve Balkanlarda hâkimiyet kurmaya çalıan Osmanlı Devleti nin pek dikkatini çekmemise de söz konusu dönemde Osmanlı Devleti açısından Karadeniz in kuzeyinde "güç dengesinin bir unsuru" olarak görülmeye balanmıtır 89. XIV. Kazan ve Astrahan ın Ruslar tarafından igali ki devlet arasındaki münasebetlerin süreklilik arz eden bir dümanlık halinden öteye gidememesi Türk-Rus tarihinde bazı dönüm noktalarının olumasına neden olmutur. Türk ve Rus ilikilerindeki en önemli dönüm noktalarından birisini Kazan ve Astrahan ın Ruslar tarafından igali tekil etmitir. 81 Hasan ahin, Kaynarca'dan (1774) Paris Barıı'na (1856) Kadar ark Meselesi Perspektifinde Osmanlı (Rus Münasebetlerine Genel Bir Bakı, Türkler 12, Ankara 2002, s. 531; Süleyman Kocaba, Kuzey'den Gelen Tehdit Tarihte Türk (Rus Mücadelesi, stanbul, 1989, s. 69. 82 http://www.turkolog.org/ 27.05.2004 83 Öztürk, aynı makale, s. 498 (499. 84 Köse, aynı makale, s. 536. 85 Öztürk, aynı makale, s. 498 (499. 86 Yacı, aynı makale, s. 555. 87 nalcık, Osmanlı (Rus Rekabetinin Menei..., s. 361; Çakmak, aynı makale, s. 614. 88 Yacı, aynı makale, s. 561. 89 Budak, aynı makale, s. 594. 11

darî ve askerî alanlardaki düzenlemelerle devlet idaresini güçlendiren Çar van, mevcut siyasî yapıyı gayet iyi deerlendirerek balattıı seferlerle 1552 de Kazan Hanlıı na ait toprakları igal etmitir. Kazan ın igalinden dört yıl sonra 1556 da ise, öncelikle Kırım askerî güçlerinin kullanacaı deniz yolunun açılması ve ran ı oluabilecek herhangi bir müttefikten izole etmek için kullanılması bakımından büyük bir öneme arz eden 90, Astrahan ı kendisine balamıtır 91. 1556 da Rusya nın özellikle söz konusu hususiyetlerinden dolayı, Astrahan ı topraklarına dâhil etmesi Osmanlı Devleti nin 1569 yılında buraya sefer düzenlemesine neden olmutur 92. Rusya nın bu bölgedeki genileme siyaseti karısında Sokullu Mehmet Paa (1506 1579), 1568 yılında, bölgedeki Osmanlı gücünü göstermek ve Astrakhan ın alınmasını salamanın yanında Volga ile Don akarsuları arasına bir kanal yaptırmak üzere, Osmanlı donanma ve ordusunu Azak denizine göndermitir 93. Böyle bir giriimle bir taraftan Rus yayılmacılıının önüne geçilmesine çalıılırken, dier taraftan da ran kuzeyden kuatılmak istenmitir. Ayrıca Don, Karadeniz e; Volga ise Hazar Denizi ne dökülmeleri dolayısıyla böyle bir kanalın gerçeklemesi halinde Osmanlı denetimi altındaki Azak Denizi nin Hazar a balanması düünülmütür. Ancak bölgede hüküm süren iklim koulları ve eldeki teknolojinin bu ie elverisizlii yüzünden kanal ii tamamlanamamıtır. Bu tarihlerde Kırım Hanlıı nın baında bulunan Devlet Giray, öngörülen planın gerçeklemesi halinde Kırım Hanlıı nın mevcut yarı baımsızlıının da elden çıkabilecei endiesiyle kanal iine muhalefet etmi, bu da projenin sonuçsuz kalmasının bir baka etkeni olmutur 94. Rusya sadece Kazan ve Astrahan ı almakla yetinmemi, Hazar Denizi ne kadar bütün Volga bölgesini kendi hâkimiyetine sokmutur. Bütün bunlar neticesinde Rus nüfuzu Kuzey Kafkasya da hissedilir bir hale gelmitir. Esasen Kazan ve Astrahan ın düüü sadece Rus mparatorluu nun balangıcı olmakla kalmamı, fakat aynı zamanda Osmanlı Devleti açısından bölgede günden güne gelimekte olan ciddi bir Rus probleminin balangıcı, Avrupa ve ran cephelerine ek olarak, yeni bir cephenin açılması demek olmutur 95. Kazan ve Astarhan ın igalinin ardından Rusların yeni hedefleri arasına Azak Denizi ve Kırım Yarımada da dâhil etmilerdir 96. 1678 Osmanlı-Rus Savaı ve akabinde yaanan Viyana bozgunu Türk-Rus ilikilerinin bir dier önemli hadisesi ve devrinin balangıcı olmutur. Osmanlı Devleti, Avrupa corafyasının tamamına hâkim olarak bir dünya devleti kurmaya yönelik idealler ile Viyana üzerine hazırlıklar yaptıı bir sırada, ilk defa Karadeniz in kuzeyinde nükseden Rus tehlikesini ortadan kaldırmaya yönelik faaliyetler içine de girmek zorunda kalmıtır. Bu anlamda 1677 yılında Rusya ya resmen sava açılması kararı 90 Svetlana Oreshkova, Rus (Osmanlı Savaları: Sebepler ve Bazı Tarihi Sonuçları, Osmanlı I, Ankara 1999, s. 556. 91 Özalp Gökbilgin, 1532 (1579 Yılları Arasında Kırım Hanlıı'nın Siyasî Durumu, Ankara 1978, s. 42, 43. Budak, aynı makale, s. s. 594; Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve dil Boyu, Ankara 1970, s. 78; Köse, aynı makale, s. 536. 92 Oreshkova, aynı makale, s. 556. 93 smail Hakkı Uzunçarılı, Osmanlı Tarihi, c. III/I, Ankara, 1983, s. 36. 94 http://www.1001kitap.com/tarih/oral_sander/anka/anka024.html 27.05.2004 95 Budak, aynı makale, s. 594. 96 Gökbilgin, aynı makale, s. 43; Öztürk, aynı makale, s. 489. 12

alınmıtır. Bu tarihe kadar Rusya ya Kırım Hanlıı vasıtasıyla akınlar olmuken, ilk defa bu tarihte Divan-ı Hümayun vasıtasıyla Rusya ya sefer açılmasına karar verilmitir 97. Osmanlı Devleti nin, Lehistan dan Podolya yı aldıktan sonra, kazaklar üzerinde hâkimiyetini tesis ederek Ukrayna ya doru yayılma temayülü göstermesi 1678 yılında Ruslar ile Osmanlılar arasında ilk büyük savaın çıkmasına neden olmutur. Bu savata Kazaklar Osmanlı himayesine alınmısa da bu baarı çok uzun sürmemi, Viyana bozgunu ile balayan büyük ricat esnasında imaldeki bütün kazançlar kaybedilmitir 98. Dier taraftan Avusturya ya karı Viyana önlerinde Osmanlı ordularının uradıı yenilgi (1683), Osmanlı Devleti için olduu kadar Kırım Hanlıı için de bir dönüm noktası olmutur. Bu malubiyet ile Osmanlı Devleti güç dengeleri içerisinde birinci konumda olmaktan çıkmaya ve Macaristan dan Belgrad a kadar olan topraklarını kaybetmeye balamıtır. Rusya ise Dou Avrupa nın en üstün gücü halini almıtır 99. Osmanlı Devleti nin maruz kaldıı askerî ve siyasî durumu da göz önüne alan Ruslar, Avrupa da Osmanlı Devleti aleyhine, Avusturya, Lehistan ve Venedik arasında 1684 te kurulan Kutsal Haçlı ttifakı na katılmı (1696) 100, devletlerarası dengeyi kendi lehine çevirdikten sonra, Kırım a ve Azak kalesine taarruzlara balamılardır. Moskof çarları bu tarihe kadar Osmanlı imparatorluuna taarruzdan çekinmilerken, bu tarihten itibaren çarların Kırım ve Karadeniz, Kafkasya ve Balkanlara dorudan doruya taarruzları ve istilaları balamıtır 101. 6 Austos 1696 da Rusların Azak ı zapt etmelerinin ise yine gerek Osmanlı Devleti açısından, gerekse Kırım Hanlıı bakımından ayrı bir yeri ve önemi vardır. Elde etmi olduu bu baarı neticesindedir ki Rusya içdenizlere inme imkânına kavumu, Osmanlı Devleti nin kuzeydou ve kuzeybatı Kafkasya ile olan irtibatım kesmi, ayrıca, dorudan Kırım ı tehdit eder hale gelmitir. Dier taraftan Osmanlı Devleti nin Azak ı kaybetmesi, Kırım dan Astarhan a kadar uzanan alanda yaayan ve Kırım Hanlıı nın asker kaynaını tekil eden kabilelerin Osmanlı Devleti ne karı duymu oldukları güveni yitirerek siyasî açıdan Rusya ya yönelmelerine neden olmu, Kırım da balayıp bitmek bilmeyen dâhilî kabile mücadelelerinin de alt yapısını oluturmutur 102. XV. Rusların 1736 da Kırım ı gal Etmeleri Kırım Hanlıı nın zaman içerisinde ve Osmanlı Devleti ne paralel bir ekilde zayıflayarak güçten dümesini fırsat bilen Ruslar 30 Mart 1736 da Kırım a girerek hanlıın merkezi Bahçesaray ı yamalamı, Gözleve ve Akmescit ehirlerini de tahrip etmilerdir. Ancak bu dönemde aynı zamanda Ukrayna meselesi ile olan meguliyetleri Ruslar ı Kırım da kalmaktan alıkoymutur. Ruslar, Kırım ı batanbaa yakıp yıktıktan sonra geri çekilmilerdir 103. Osmanlı Devleti ise bütün bu olup bitenlere, ran ile sava içerisinde olması dolayısıyla, gerçek anlamda ses çıkarmamıtır 104. 97 Köse, aynı makale, s. 537. 98 nalcık, Kırım maddesi. 99 Öztürk, aynı makale, s. 498. 100 Uzunçarılı, aynı eser, c. III/I, s. 460; Öztürk, aynı makale, s. 499; nalcık, Kırım maddesi; Öztürk, aynı makale, s. 499; Oreshkova, aynı makale, s. 557. 101 nalcık, Kırım maddesi ; Öztürk, aynı makale, s. 498. 102 Öztürk, aynı makale, s. 500. 103 Uzunçarılı, aynı eser, c. IV/I, Ankara 1982, s. 256; Öztürk, aynı makale, s. 501. 104 Köse, aynı makale, s. 541. 13

XVI. Küçük Kaynarca Antlaması ve Türk-Rus likileri Kafkasya da ince hesaplar peinde olan Rusya, Kırım ı Osmanlı Devleti nden kopararak hukuki bakımdan rakibini bölgeden tamamen uzaklatırmak istemitir. Bu anlamda Rusya nın Kırım da izledii politika, Kırım yerli ümerasını Osmanlı dan tamamıyla koparmaya çalımak olmutur 105. Temelinde Rus yayılmacılıının yer aldıı görülen ve 1768 yılı itibarıyla Balkanlar, Kafkaslar ve Kırım önlerinde, Küçük Kaynarca Antlaması ile Rusya yı daha avantajlı bir konuma getirerek Türk-Rus ilikilerinde yeni bir safha oluturmu bulunan 1768 1774 savaı balamıtır. Rusya askeri üstünlüü elde ettii bu sava sırasında 1770 te Bucak ı ve nihayet 1771 de de Kırım Yarımadası nı igal etmitir 106. Bahçesaray a giren Rus kuvvetleri Kırım hanının stanbul a kaçmasını salamıtır. Savaın seyrinin daha batan itibaren Osmanlı kuvvetlerinin aleyhine cereyan etmesi Osmanlı hükümetini Rusya lehine barı yapmaya mecbur bırakmıtır. Bu tarihlerde Avrupa daki güçler dengesinin, Avusturya nın Osmanlı Devleti ne karı Rusya ile yaklaık aynı politikayı izledii; ngiltere nin Amerika daki sömürgelerini korumakla uratıı; Fransa nın ise ngilizleri kendi kolonisinde çıkan isyanlarla vurmaya çalıtıı; Polonya nın 1772 deki ilk taksimiyle Dou Avrupa daki dengelerin Rusların lehine deimeye baladıı bir devletlerarası ortamda Osmanlı Devleti için barı yapmaktan baka bir çıkı yolu da kalmamıtır 107. Osmanlı müelliflerine göre "bir müddet istirahat olunmaklık", "vakte münâsib sükût eylemek" düünceleriyle, çok daha açık bir ifadeyle "gayri çare yoidi" 108 denilerek 21 Temmuz 1774 te imzalanan Küçük Kaynarca Antlaması 109, toprak kayıpları bakımından çok büyük olmamakla birlikte, hukuk, ticaret ve diplomasi alanında Osmanlı tarihinin en aır belgesi, devletin 1699 Karlofça Antlaması ndan sonra imzalamak zorunda kaldıı en feci antlaması olmutur. Antlamanın üçüncü maddesi ile Bucak, Kuban, Yedisan (Noay) ve Yediçikül Tatarları Kırım Hanlıı siyasî ve mülkî bakımlardan Osmanlı himayesinden çıkmı, baımsız kılınmı 110, dinî konularda ise "halife" olarak Osmanlı padiahına tâbi tutulmutur 111. Esasen böyle bir antlama ile Kırım a kazandırılan statü ile hanlıın Rusya ya katılması için ilk adım atılmı olmaktaydı. Zira antlamanın dier maddeleri ile Rusya, kendince önem arz eden askerî noktaları, Azak Denizi nin azının her iki tarafında yer alan Yeni- Kale ve Kerç, Dnepr azında Kılburun kalesi ve etrafındaki bo araziyi, büyük ve küçük Kabartayları topraklarına ilhak etmitir. Bu artlar altında hanlıın baımsızlıını koruması imkânsız duruma gelmitir. Dier bir ifade ile hanlık için belirlenen siyasî ve corafî mevcut durum ileride Rusya lehine yapılacak olan ilhakı kolaylatırmak üzere siyasî hileden baka bir ey olmamıtır 112. Kırım ın baımsız hale getiriliinin ardından Osmanlı Devleti Kafkasya ile daha yakından ilgilenme gerei duymu, 1780 yılından itibaren Çerkez kabilelerinin Osmanlı Devleti ne 105 Uzunçarılı, aynı eser, c. IV/I, s. 405, 406; Öztürk, aynı makale, s. 504. 106 Uzunçarılı, aynı eser, c. IV/I, s. 405. 107 Yalçınkaya, aynı eser, s. 506. 108 Sarıcaolu, aynı eser, s. 545. 109 Cemal Tukin, slam Ansiklopedisi, Küçük Kaynarca maddesi, Eskiehir 1997. 110 nalcık, Kırım maddesi; Uzunçarılı, aynı eser, c. IV/I, s: 423; Yalçınkaya, aynı eser, s. 501; Köse, aynı makale, s. 544. 111 Uzunçarılı, aynı eser, c. IV/I, s: 422; Yalçınkaya, aynı eser, s. 501; Köse, aynı makale, s. 544. 112 nalcık, Kırım maddesi, s. 751. 14

kazandırılması için çalımalarda bulunmaya balamıtır. Dinî deerlerin ön plana çıkarıldıı bu çalımalar ve Ferhat Ali Paa nın gayretleriyle 1787 1792 Türk-Rus savaında Çerkez kabilelerinin Osmanlı Devleti safında yer almaları salanmıtır 113. Küçük Kaynarca Antlaması sonrasında Özü kalesini elinde bulunduran ve hilâfet maddesi sayesinde hanlıın kendisine, en azından manen, balılıını devam ettirebileceini ümit eden Osmanlı Devleti, istiklâlini teyit ettii devleti himayesi altına almak için, tabir caiz ise, kapılarını açık bırakmıtır. Bu noktada Rusya da Osmanlı Devleti nden çok farklı bir politika izlememitir 114. Ancak, her iki tarafın da adeta Küçük Kaynarca Antlaması nı geçici bir mütareke gibi deerlendirerek takip etmi oldukları bu yöndeki siyasetleri Kırım da korkunç bir iç savaın domasının temel nedenlerinden birisini oluturmutur 115. Küçük Kaynarca Antlaması, Karadeniz in kuzeyinde kara parçaları ile kuatılmı bir halde olan Rusya nın denizlere ulama arayıında bir dönüm noktası olmutur. Rusya, antlamanın kendisine salamı olduu avantajlarla, Karadeniz e hükmeden Osmanlı Devleti karısına bu tarihten itibaren rakip olarak çıkmı, Kırım gibi stratejik bir corafyayı ve Müslüman nüfusa sahip önemli bir toprak parçasını Osmanlı Devleti nden koparmayı baarabilmitir. Rusya, yine bu tarihten itibaren, siyasî, sosyal ve askerî açılardan Osmanlı Devleti karısında üstün bir konuma yükselmitir. Yüzyılın sonuna gelindiinde Rusya, Osmanlı Devleti karısında mutlak bir güce erimi olacaktır. Nitekim Osmanlı Devleti nin ancak mevcudiyetini muhafaza edebilmek için mücadele ettii bu dönemde, Rusya, XVIII. yüzyılda olduu gibi bir sonraki asırda da, Osmanlı Devleti ne en büyük darbeleri vuran devlet durumuna gelecektir 116. Genel olarak Türk-Rus ilikileri açısından deerlendirildii zaman Küçük Kaynarca Antlaması nın iki devlet arasındaki mevcut ve müstakbel ilikilerinde, Avrupa ile olan münasebetlerinde ve bu devletlerin dı politikalarında gayet önemli ve belirleyici bir rol oynadıı görülür. Osmanlı Devleti nin, Rusya nın Lehistan politikası dolayısıyla girdii bu sava 117, topraklarının, Rusya, Prusya ve Avusturya devletlerinin taksimine uramasına, Kırım Hanlıı nın müstakil hale gelmesi ile Osmanlı Devleti nüfusu Türk ve Müslüman olan bir toprak parçasını ilk defa kaybetmesine neden olmutur. Böyle bir gelime ise Karadeniz in bir Türk gölü olma özelliine son vermi 118, bu denizin kuzeyindeki Osmanlı varlıına ilk ciddi darbeyi indirmitir 119. Bu durum ise Kafkaslar için son derece olumsuz bir yapının ortaya çıkmasına neden olmutur 120. Öteden beri Kırım ı Osmanlı tâbiliinden çıkararak Kafkasya nın Osmanlı Devleti ile hukukî balantısını koparmayı hedefleyen Rusya 121, imzalanan bu antlamayla, önce Kırım ın baımsız hale gelmesini ve nihayet arkasından da 1783 te Rusya ya ilhak edilmesine zemin 113 Cemal Gökçe, Kafkasya ve Osmanlı mparatorluunun Kafkasya Siyaseti, stanbul 1979, s. 45; Çakmak, aynı makale, s. 617 (8. 114 nalcık, Kırım maddesi; Yalçınkaya, aynı eser, s. 504. 115 nalcık, Kırım maddesi. 116 Köse, aynı makale, s. 548 (9. 117 Uzunçarılı, aynı eser, c. IV/I, s. 368. 118 Köse, aynı makale, s.545 119 Robert Mantran, "XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devleti", Osmanlı mparatorluu Tarihi, c. I, Çev: Server Tanilli, stanbul, 1995, s. 382; ahin, aynı makale, s. 532. 120 Mücteba lgürel, "Rusların Dou Anadolu Siyaseti ve (1828 (1829) lk Rus stilası", Tarih Dergisi, sy. 35, 1984 (94, s. 170; ahin, aynı makale, s. 532. 121 Uzunçarılı, aynı eser, c. IV/I, s. 406. 15

hazırlamı, ön gördüü genileme politikasını bir dereceye kadar gerçekletirmeyi baarmıtır. Küçük Kaynarca Antlaması Osmanlı Devleti nin ilk defa yabancı bir devlete sava tazminatı ödemesini gerektirmesi bakımından da ayrı bir öneme haiz olmutur. Dier taraftan yine antlamanın Rusya ya tanımı olduu Hıristiyan teba üzerindeki himaye hakkı, Rusya adına, fakat Osmanlı aleyhine bitmez tükenmez siyasî bir kullanım aracı olmaktan kurtulamamıtır. Ruslar bu maddeyi bahane ederek sonraki yıllarda sık sık Osmanlı iç ilerine ve dolayısıyla da Osmanlı topraklarına saldırıda bulunmayı kendileri için gayet meru bir hak olarak görmülerdir 122. 1768 1774 Türk-Rus Savaı, Avrupa daki Osmanlı egemenlii için de büyük bir darbe niteliinde olmutur. Osmanlı Devleti nin kuzey Avrupa politikasının merkezi sayılabilecek olan ve çok öncelerden beri devam eden Kırım ın Osmanlı kuvvetlerine askerî noktadaki destei de bu gelimeler neticesinde son bulmutur. Bu ise, Karadeniz in kuzeyinden güneylere doru uzanacak olan Rusların askerî etkinliklerine karı çıkacak güçlü bir direniin kalmamasına neden olmutur. Yine imzalanan bu son derece aır antlama, Osmanlı Devleti nin içinde bulunduu çaresizlii ve tükenmilii göstermesi bakımından ayrı bir öneme sahip olmutur 123. Antlama gerei Rus ticaret gemilerinin boazlardan serbestçe geçebilmeleri, imzalanan 1783 ticaret antlaması ile Rusya nın Karadeniz ticaretinden serbestçe istifade edebilmesi Karadeniz in kapalılıını da ortadan kaldırmı, bu denizi uluslararası bir su haline getirmitir 124. Nihayet Küçük Kaynarca Antlaması, Rusya ile Osmanlı Devleti arasında iki yüz yıllık süre içinde yapılan birçok antlamanın uzun vadeli sonuçları açısından en önemlisi ve sonraki tarihlerde aralarında imzalanacak olan öteki antlamaların da temelini oluturmutur 125. XVII. Aynalıkavak Tenkihnamesi 1774 te imzalanan Küçük Kaynarca Antlaması nın her iki devlet tarafından da bir anlamda geçici bir mütareke gibi deerlendirerek Kırım Hanlıı na yönelik olarak takip etmi oldukları siyaset Kırım üzerinde Türk-Rus mücadelesinin giderek artmasına ve muhtemel bir savaın gündeme gelmesine neden olmutur. Meselenin içinden tek baına çıkamayacaının farkında olan Osmanlı Devleti, Fransa nın aracılııyla gelimeleri müzakere etmek üzere Ocak 1779 da stanbul da Aynalıkavak Sarayı nda Rusya ile görümelere balamıtır. Nihayet iki taraf arasında 10 Mart 1779 da Aynalıkavak Tenkihnamesi adıyla bir antlama imzalanmıtır 126. Antlama dokuz madden meydana gelmi olup Küçük Kaynarca Antlaması nın bazı sorun yaratan maddelerinin gözden geçirilerek tadil edilmesi esasına dayanmıtır. Tenkihnâme gereince Kırım ın müstakil kalması, Rus askerlerinin geri çekilmesi, Babıâli nin ahin Girayı hayat boyunca han olarak tanıması ve padiahın halifelik sıfatının geçerlilik kazanması 122 Atlıhan, aynı eser, s. 22. 123 Yalçınkaya, aynı eser, s. 501. 124 Yacı, aynı makale, s. 561. 125 ahin, aynı makale, s. 532. 126 Uzunçarılı, aynı eser, c. IV/I, s. 451. 16

kararlatırılmıtır 127. Böyle bir tenkihnâme ile Ruslar bir anlamda ahin Girayın han olarak atanmasını Osmanlı Devleti ne onaylattırmı 128 ve Kırım ın ilhakı önündeki resmi formalitelere son vermitir. Bu durum ise kısa bir süre sonra Kırım ın Rus igaline uramasına zemin hazırlamıtır. Aynalıkavak Tenkihnâmesi sava ihtimalini bir müddet için bertaraf etmi, fakat Osmanlı Devleti nin hanlık üzerinde hâkimiyetini de tamamıyla lâfzî bir hale getirmitir 129. Tenkihname nin imzalanmasından sonra uluslararası siyasî atmosfer Rusya nın Kırım meselesi konusunda daha rahat hareket edebilmesine imkân tanımıtır. Fransa, Kuzey Amerika daki savalarda ngilizlere karı Amerikalıların yanında yer aldıından ngiltere ye karı hasım hale gelmitir. Fransa, bu konuda, ayrıca Rusya nın da tarafsızlıını kazanmıtır. Avusturya ise, Lehistan ı Prusya ve Rusya arasında yeniden paylamıtır 130. Uluslararası siyasî havayı emellerini gerçekletirmede uygun bulan Rusya, Kırım ın ilhakı için harekete geçmitir. 1777 de, kendi sempatizanları olan ancak halk tarafından kâfir diye nitelendirilen ahın Giray ı hanlıın baına getirmitir 131. Kırım ın Rus hâkimiyetine geçmesinde ahin Giray ın önemli bir yeri olmutur. ahin Giray Rus nüfuzunun Kırım a yerlemesine aracılık etmi, Rusya tarafından adeta bir piyon olarak kullanılmı, icra etmi olduu fonksiyon ile Türk-Rus ilikileri ve Kırım Hanlıı nın gelecei bakımından belirleyici bir rol oynamıtır. Ruslar tarafından Kırım Hanlıı na getirilen ahin Giray 132 Kırım da kendi otoritesini salamak üzere Rus örnei bir merkezî hükümet kurup kendi yandalarını kilit noktalara tayin etmi, Kırım uleması ve ileri gelen aileleri ile etkinliklerini ortadan kaldırmak için birçok tedbire bavurmutur. ahin Giray ın uygulamalarını Kırımı Ruslatırma siyasetinin bir parçası olarak deerlendiren Kırım halkı yönetime karı büyük tepkiler göstermitir. Kırım halkının ahin Giray a isyan etmesi üzerine ahin Giray hanlıı terk etmek zorunda kalmıtır. Osmanlı Devleti nin olaya müdahil olması üzerine Ruslar da harekete geçerek ubat 1778 de bir Rus ordusunu Kırım a göndermilerdir 133. galin hemen arkasından Polonya valisi 134 Potemkin yerli ahaliden kadın ve çocuklarıyla 30.000 den fazla Türk ü öldürmütür 135. Kırım ile birlikte Taman Yarımadası nın ve Kuban Nehri kuzeyinin de Rusya ya dâhil edildiini içeren bir beyanname ilan edilerek, Kırım, 1784 te ve bir oldubitti halinde resmen Rusya nın bir vilayeti haline getirilmitir 136. XVIII. Ya Antlaması Osmanlı Devleti henüz 1774 savaı neticesinde kabul etmek zorunda kaldıı Kırım ın müstakiliyetini, bu savataki malubiyetin olumasına sebebiyet verdii mevcut durum ve 127 Uzunçarılı, aynı eser, c. IV/I, s. 452 (453; Yalçınkaya, aynı eser, s. 506; Sarıcaolu, aynı eser, s. 545. 128 nalcık, Kırım maddesi. 129 nalcık, Kırım maddesi. 130 Kemal Beydilli, Büyük Friedrich ve Osmanlılar, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Prusya Münasebetleri, stanbul 1985, s. 129 (141. 131 Yalçınkaya, aynı eser, s. 506. 132 Uzunçarılı, aynı eser, c. IV/I, s. 408. 133 Yalçınkaya, aynı eser, s. 506; Köse, aynı makale, s. 545 (546. 134 Yalçınkaya, aynı eser, s. 506. 135 Uzunçarılı, aynı eser, c. IV/I, s. 491; Öztürk, aynı makale, s. 504. 136 Yalçınkaya, aynı eser, s. 506; Sarıcaolu, aynı eser, s. 546; Köse, aynı makale, s. 545 (546; smail Berkok, Tarihte Kafkasya, stanbul 1958, s. 373; Çakmak, aynı makale, s. 617 (618. 17

var olan bu durumun özellikle Kafkaslarda Rusya lehine oluturmu olduu yapı ve gelimeleri henüz içine tam olarak sindirememiken Kırım ın 1783 yılında Rus igaline uraması, bir oldubitti ile Rusya ya balamaya kalkımasından son derece rahatsızlık duymutur. Nihaî amaç olarak stanbul u ele geçirmek ve Bizans ı yeniden ihya etmek emeli içersinde olan Rusya 137, Kırım dan öte, Osmanlı Devleti ni aralarında taksim etmek üzere Avusturya ile gizli bir anlama bile yapmıtır. Gerek Rusya nın Küçük Kaynarca Antlaması nın imzalanmasından hemen birkaç yıl sonra izlemeye balamı olduu bu yöndeki politikası, gerekse Kırım ın kazanmı olduu yeni durum dolayısıyladır ki, Osmanlı Devleti için Rusya ya karı sava ilan etmek kaçınılmaz bir hal almıtır. Kırım gibi Müslüman bir corafyanın Rus çarlarının idaresine terkini kimse hazmedememi, Karadeniz in bütün güney kıyılarına yerlemi bulunan bu amansız dümanın bizzat stanbul için açık tehditleri tahammül edilemez bir boyut kazanmıtır. Osmanlı Devleti mevcut durumdan duymu olduu rahatsızlık, Kırım ın kaybının halk nezdinde dourduu infial, Fransız ve ngiliz hükümetlerinin tevik ve tahrikleri neticesinde, Kırım ı Rus igalinden kurtarmak ve kayıplarını telafi etmek ümidiyle 1787 yılında, Rusya ya karı sava ilan etmitir 138. Osmanlı Devleti nin esasta Kırım ı kurtarmak amacıyla balatmı olduu bu savaa, Rusya nın müttefiki sıfatıyla, Avusturya da katılmı (1788) 139, Osmanlı Devleti iki cephede birden savamak zorunda kalmıtır. Osmanlı orduları Avusturya ya karı baarılı olmularsa da Rusya ya karı dou cephesinde verdikleri mücadelede aynı baarıyı salayamamılardır 140. Cereyan eden savaın Osmanlı adına seyrinin deimesine ne bu dönemde III. Selim (1789 1807) lehine yaanan taht deiiklii ve onun Kırım ın kurtuluuna kadar savaın devam etmesi yolundaki kesin tavrı ve istei 141, ne de sveç ile gerçekletirilen askerî ittifak antlaması yeterli olmutur. Bükre, Küçük Eflâk, Belgrat ve Bender Rusya nın eline geçme akıbetinden kurtulamamıtır 142. 1790 yılında Avusturya mparatoru II. Joseph in ani ölümü ve Fransız ihtilalinin etkilerinin ülkede hissedilmeye balanmı olması ve dolayısıyla Avusturya da iç ayaklanmalara sebebiyet vermesi üzerine mparator II. Leopold, muhteva itibarıyla iki devlet arasındaki mevcut durumu muhafaza eden bir dizi maddelerden oluan, Zitovi anlamasını imzalamı, Osmanlı Devleti ile sürmekte olan savaa 1791 de son vermitir 143. Ruslarla devam eden sava ise spanya nın aracılııyla 1792 tarihinde Ya ta imzalanan on üç maddelik Ya Antlaması yla sona ermitir 144. 137 nalcık, Kırım maddesi. 138 nalcık, Kırım maddesi; Yacı, aynı makale, s. 560. 139 Tahsin Ünal, Türk Siyasî Tarihi, stanbul, 1974, s. 97; ahin, aynı makale, s. 533. 140 smail Hami Danimend, zahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, stanbul 1972, c. 4, s. 67; ahin, aynı makale, s. 533. 141 E. Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c. V., Ankara, 1988, s. 14 (18. 142 http://www.yurdum.com/kitalar/asya/rusya_federasyonu.htm; http://www.theottomans.org/turkce/tarihce/ekonomik5.asp 27.05.2004 143 Danimend, aynı eser, c. IV, s. 169; Kurat, Rusya Tarihi, s. 291; Yacı, aynı makale, s. 560. 144 Danimend, aynı eser, c. IV, s. 71; Köse, aynı makale, s. 548. 18

XIX. Kırım Hanlıı nın galinin Neticeleri 1783 yılında Kırım ın Rusya tarafından ilhak edilmesi Küçük Kaynarca Antlaması nın sona erdirmi olmaktaydı. Kırım ı kurtarmak için giritii bu savata Rusya karısındaki askerî geriliini gören ve Avrupa daki bütün dengelerin Rusya lehine döndüünün farkında olan Osmanlı Devleti, Rusya nın Kırım ı ilhakı emrivakisini, Gürcistan üzerindeki hâkimiyet hakkını çaresiz kabullenmek zorunda kalmıtır. 9 Ocak 1784 te verdii bir senetle de bu ilhakı resmen tanıma yoluna gitmitir 145. Osmanlı Devleti nin içinde bulunduu zor durumdan faydalanarak 1787 de Kırım ı ilhak etmi olan Ruslar, 1792 deki Ya Anlamasıyla bu ilhakı resmî ve hukukî bir statüye kavuturmu olmalarının yanında ayrıca, Ya Antlaması nın ikinci maddesiyle, Osmanlı Devleti ile daha önce imza ettii 1774 Küçük Kaynarca Antlaması, 1779 Aynalıkavak Tenkihnamesi ve 1783 Ticaret Antlaması gibi bütün antlama ve artları bir kez daha kabul ve tasdik ettirmitir 146. Yaanan bu savaın sonucunda, Rusya nın Osmanlı devletine karı askeri üstünlüü bir kez daha görülmü, Osmanlı Devleti Kırım ı geri alamayacaı ve onu tamamen kaybettii gerçeini bütün çıplaklıı ile anlamıtır. Esasen Kırım Hanlıı daha kuruluundan itibaren Osmanlı Nizamı (Pax Otomana) nın bir parçası haline gelmitir. çinde bulunduu siyasî statü nedeniyledir ki yaadıı hametli devirleri kadar zafiyetleri de Osmanlı Nizamı na göre ekillenmek durumunda olmutur. Osmanlı Nizamı var olduu sürece Kırım Hanlıı hayatta kalmı, özellikle 1683 ten itibaren büyük darbeler yiyen Osmanlı Nizamı tedricen eriyip küçüldükçe Kırım Hanlıı nın mevcudiyetini salayan yapı da bu duruma paralel bir ekilde ortadan kalkmaya balamıtır 147. Osmanlı Devleti, bölge ile ilgili siyasî ve corafî mevcudiyeti noktasında önce Kırım ı yitirmi, 1829 da yapılan Edirne Antlaması neticesinde ise Kafkasya ile tüm irtibatını kaybetmitir 148. Rusya Kırım ı ilhak etmek suretiyle hem Karadeniz e hâkim olarak, sıcak denizlere inme politikasını gerçekletirme yönünde büyük bir adım atmakta ve Karadeniz in kuzey sahillerini kontrol altına almakta, hem de dou sahillerini kontrol edebilme imkânına kavumu olmaktaydı 149. Ayrıca Küçük Kaynarca Antlaması nın kendisine tanımı olduu Ortodoksları himaye hakkını bahane ederek Balkanlardaki nüfuzunu da kuvvetlendirmitir. Rusya Kırım ın ilhakını takiben bir adım daha ileri atarak 24 Temmuz 1783 yılında Gürcistan ile bir antlama imzalamıtır. Gürcistan ın Rus himayesine girmesi anlamını taıyan bu antlama aynı zamanda Rusya ya Dou Karadeniz sahillerini de tehdit etme fırsatı vermitir 150. Ayrıca Kuzeybatı Kafkasya da savunma hatları kurarak buraya asker sevk 145 Beydilli, aynı makale, s. 109 (l4; Stanford J. Shaw, Osmanlı mparatorluu ve Modern Türkiye, c. 1, Çev: Mehmet Harmancı, stanbul, 1982, s. 351; ahin, aynı makale, s. 533; Öztürk, aynı makale, s. 504. 146 Yacı, aynı makale, s. 561. Köse, aynı makale, s. 548. 147 Öztürk, s. 499. 148 Paul B. Henze, Kafkasya'da Ate ve Kılıç: 19. Yüzyılda Kuzey Kafkasya Da Köylülerinin Direnii, Tercüme: Akın Kösetorun, Ankara, 1985, s. 1; Barut, aynı eser, s. 21. 149 Kurat, Türkiye ve Rusya, s. 36. 150 Yacı, aynı makale, s. 560. 19

etmeye, Gürcistan ı kendine baladıktan sonra Daıstan ve Azerbaycan taraflarına saldırılarda bulunmaya balamıtır 151. Rusların 1783 te Kırım Hanlıını istilâ ve ilhak etmelerinin Osmanlı Devleti nde tesirleri hem siyasî ve dinî ve hem de corafî açılardan oldukça büyük olmutur. Bu igal ve ilhak Türk ruhunda tükenmez ve unutulmaz bir ıstırap kaynaı haline gelmitir. Nüfusunun tümüne yakını Türk ve Müslüman olan Kırım Hanlıı nın kaybı Macaristan ve Orta Avrupa nın kaybedilmesine, sonuçları itibarıyla, pek benzerlik göstermemitir. Osmanlı Devleti, her eyden önce, Kırım Hanlıı nın Rusya ya ilhakı ile ilk defa Müslüman tebaasının yaadıı bir yeri kaybetmi, üç asırdır devam eden Osmanlı-Kırım beraberlii bu suretle sona ermitir. Bütün bunlara ilaveten Kırım ayrıca, Kuzey Kafkasya daki kabilelerle Osmanlı Devleti nin irtibatını salayabilecek bir noktada bulunması dolayısıyla, Rusya tarafından ilhakı sonrasında stratejik önem kazanmıtır 152. Bundan sonraki tarihlerde Rusya sadece Kuzey Kafkasya ile yetinmemi, Kafkasya nın dier cihetlerini de hâkimiyeti altına almaya çalımıtır 153. Kırım ın kaybından sonra Rusya nın güneye doru ilerlemesi halinde Anadolu nun güvenlii tehlikeye girebilirdi 154. Rusya nın güneye inmesini önlemenin temel engellerinden birisi ise Kırım Hanlıı nı ve Kırım corafyasını elde tutmaktı. Bu nedenledir ki, asırlardır hâkimiyeti altında kalan Kırım ı kaybetmesinin kendisinde yarattıı olumsuz etkiyi bir tarafa atan Osmanlı Devleti ilhakın hemen ardından bütün dikkatini Kafkasya ya çevirmek zorunda kalmıtır. Rusya nın kuzeybatı Kafkasya da savunma hatları kurarak buraya asker sevk etmesi, Gürcistan ı kendine balayıp Daıstan ve Azerbaycan taraflarına saldırılarda bulunmaya balaması ve dolayısıyla da Anadolu nun güvenlii açısından ciddi bir tehlike tekil etmeye balamı olması Osmanlı Devleti ni Kafkasya taraflarıyla daha yakından ilgilenmeye sevk etmitir. Örnein 1780 de Ferah Ali Paa Soucak Muhafızlıı na atanarak (1781 1785) Çerkes kabileleriyle iyi ilikiler kurulmasına ve Osmanlı nüfuzu altına sokulmasına çalıılmıtır. Bu anlamda, Çerkes kabileleri arasında slâm inancının yayılması için gayret edilmitir. Bu yönde yapılan çalımalar 1787 1792 Osmanlı-Rus savaında semeresini vermi, Çerkesler, Rusya yı slamiyet in dümanı olarak görüp yeni dinleri slâm ı savaabilecek derecede benimsemilerdir 155. Osmanlı Devleti, Kırım ın ilhakı sonrasında, söz konusu gelime, tehlike ve tehditleri nazarı dikkate alarak Kafkas corafyası ile daha da yakından ilgilenmi 156, ancak bölgeye karı izlemi olduu politikalarda sınırlı bir baarı elde edebilmi, bölgede genel anlamda ciddi ve kalıcı bir hâkimiyet salayamamıtır 157. Kırım ın 1783 te Rusya tarafından ilhak edilmesinin bir dier önemli sonucu ise yaanan göçler ve çekilen acılar olmutur. 151 Gökçe, aynı makale,, s. 44. 152 Yacı, aynı makale, s. 560. 153 Budak, aynı makale, s. 598. 154 Gökçe, aynı makale, s. 44; Yacı, aynı makale, s. 560. 155 Gökçe, aynı makale, s. 44, 51 vd. 156 Ali Arslan, Rusya'nın Kırım ve Gürcistan'ı lhakından Sonra Osmanlı Devleti'nin Çerkes Kabileleri ile Münasebetleri (1784 (1829), Kafkas Aratırmaları I, stanbul 1992, s. 46 (51; Yacı, aynı makale, s. 561. 157 Budak, aynı makale, s. 598. 20