N N TEMEL KAVRAMLARI I Prof. Dr. Müh. Bülent Kobu Professor Emeritus University of Massachusetts Dartmouth Charlton College of Business Geniflletilmifl ve Güncellefltirilmifl ONBEfi NC BASKI
II Yay n No : 2359 flletme-ekonomi Dizisi : 438 15. Bask Aral k 2010 - STANBUL ISBN 978-605 - 377-382 - 5 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye aittir. Her hakk sakl d r. Hiçbir bölümü ve paragraf k smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask - Cilt : Yaz n Bas n Yay n Matbaac l k Trz. Tic. Ltd. fiti. (Sertifika No: 12028) Çiftehavuzlar Caddesi Maltepe Mh. Prestij fl Merkezi No: 27/806 K: 9 Zeytinburnu/ stanbul (0-212) 565 01 22 - (0-212) 565 02 55 Kapak Tasar m : Gülgonca Çarp k Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
N N TEMEL KAVRAMLARI III Annemin ve Babamın Hatırasına...
IV
N N TEMEL KAVRAMLARI V ÖNSÖZ Üretim, mal veya hizmet üreten bir iflletmenin üç temel fonksiyonundan (üretim, finans, sat fl) biridir. Üretim yönetiminin amac bir mamulü elde mevcut kaynaklar en ekonomik flekilde kullanarak istenilen miktar, kalite ve zaman koflullar na uygun en düflük fiyatla üretmek fleklinde tan mlanabilir. Bir iflletmenin varl n sürdürebilmesi üretti i mal veya hizmeti uygun fiyatla satarak kâr edebilmesine ba l d r. Ekonomik sorunlar her iflletme faaliyetinde yöneticinin karfl s na ç kar. Teknik ve beflerî görünümlü sorunlar n da kayna nda ekonomik faktörler vard r. Günümüzde iflletmelerin dev boyutlara ulaflmas, global ticaretin yo unlaflmas, sosyal geliflmeler ve tüketici isteklerinin sürekli de iflmesi iflletme sorunlar n ve bunlar aras ndaki iliflkileri daha karmafl k hale getirmifltir. Herhangi bir iflletme faaliyetini ve özellikle üretimi di erlerinden ba ms z düflünmek mümkün de ildir. flletme yönetiminde sistem yaklafl m n n giderek önem kazanmas bu geliflmelerin bir sonucudur. Üretim yönetimi kitab n n amac belirlenip çerçevesi çizilirken yukar daki görüfle göre hareket edilmifltir. Üretim ile temel fonksiyonlar aras ndaki iliflkilerin iflletme yöneticisi aç s ndan nitelikleri ve önemi elden geldi ince vurgulanmaya çal fl lm flt r. Üretim planlama ve kontrol (ÜPK) tekniklerinin ö renilmesi ve baflar ile uygulanmas ; mühendislik, matematik, istatistik, iflletmecilik ve yöneticilik bilgilerinin kazan lan deneyimlerin fl alt nda dikkatli bir flekilde sentez edilmesi ile gerçekleflebilir. Bu nedenle kitaptan uygulama amac ile yararlanmak isteyenlerin ad geçen dallara ait baz genel bilgiler edinmifl olmalar nda fayda vard r. Di er taraftan konular n ifllenmesinde genellikle imalât endüstrisinden örnekler verilmifl olmas okuyucunun üretim teknolojisi hakk nda da ön bilgiler edinmifl olmas n gerektirir. flletme yönetimi konular aras ndaki iliflkiler gözönüne al n rsa, üretim gibi bir temel fonksiyonu ayr nt l biçimde inceleyip ö renebilmek için birtak m ön bilgilere önceden sahip olman n yarar daha iyi anlafl l r. Üretim Yönetimi kitab n n ilk bask s n n yap ld 1977 y l ndan bu yana önemli geliflmeler olmufltur. Bunlar: Uluslararas fiat-kalite rekabetinin yo unlaflmas, Bilgisayar kullan m n n yayg nlaflmas, Global haberleflme teknolojisindeki devrimsel geliflmeler, Otomasyon, CAD-CAM-CIM ve benzeri sistemlerin geliflmesi, flletme e itiminde üretim, prodüktivite ve toplam kalite yönetimi konular n n öneminin artmas, fleklinde özetlenebilir. Kitab n onbeflinci bask s nda yukar da özetlenen geliflmelere paralel olarak de ifliklik ve eklemeler yap lm flt r. Örne in, bilgisayar seçimi ve kullan m ile ilgili bölümlerde zamanla
VI geçersiz hale gelen k s mlar tümü ile kald r lm fl, yerlerine günümüzde kullan lan bilgisayar uygulamalar konulmufltur. Teknoloji ve lojistik yönetimi ile prodüktivite konular n inceleyen yeni bölümler eklenmifltir. Stok kontrolunda MRP, JIT, KANBAN gibi yeni yöntemlere yer verilmifltir. Son y llarda ayr bir meslek dal olarak geliflen proje yöneticili i alan ndaki temel konular kapsamak amac ile Proje Yönetimi bölümü eklenmifltir. Kantitatif analiz ve istatistik ile formül gelifltirme ve matematik analizlere çok gerekli olmad kça yer verilmemifltir. Bu kitapta; J.P. Shim, MICROMANAGER: AB/QM Version 3.0, H. Weiss, POM/QM for Windows, Version 3.0, Prentice-Hall, Inc., 2008 bilgisayar yaz l mlar kullan lm flt r. Di er bilgisayar yaz l mlar referans listelerinde verilmifltir. Okuyucuya kolayl k olmak üzere her bölümle ilgili kaynaklar ve bibliyografya o bölümün sonunda yer alm flt r. Tavsiye edilen okuma malzemelerinin bir k sm Harvard Business Review dergilerinden seçilmifltir. Bu kaynaktan seçilen yaz lar n as llar Harvard Business School Publishing, Customer Service Department, 60 Harvard Way 230-5, Boston, MA 02163 adresinden veya (617) 495-6117 numaraya telefon ederek elde edilebilir. Ayr ca tüm HBS yay nlar na internet kanal ile www.hbsp.harvard.edu web adresini kullanarak ulaflma olana vard r. Üretim Yönetimi kitab n n 15. bask s n n gerçekleflmesi yine pek çok kiflinin yak n ilgisi ve eme i ile katk da bulunmas sonunda mümkün olmufltur. Bu konuda öncelikle BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. yönetici ve teknisyenlerine ve Münevver Özakman a teflekkür ederim. Çal flmalar m süresince her zaman oldu u gibi yak n ve s cak deste i ile bana güç veren eflim Gülsen e minnet ve flükran borcumu belirtmek isterim. Üretim Yönetimi kitab n n 33 y l içinde 15 kere bas lmas ö retim kurulufllar nda ve endüstride eksikli i duyulan bir ihtiyaca cevap verilebildi ini kan tlamaktad r. Yap lan ekleme ve güncellefltirmelerle kitab n daha genifl bir okuyucu grubunun ilgisini çekece ini ümid ediyorum. Ö rencilerimize ve ilgilenen tüm meslekdafllar ma yararl olmas n dilerim. Swansea-Massachusetts Prof. Dr. Müh. Bülent KOBU 6 Kas m, 2010
N N TEMEL KAVRAMLARI VII Ç NDEK LER BÖLÜM 1 N N TEMEL KAVRAMLARI 1.1. Üretimin Ülke Ekonomisindeki Önemi... 3 1.2. Üretim Yönetiminin Tan m...5 1.3. Tarihsel Geliflim...6 1.4. Üretim Yönetiminin Amaçlar...8 1.5. Üretim Yönetiminin Fonksiyonlar...10 1.6. Di er flletme Departmanlar ile liflkiler...14 1.7. Tepe Yönetimi ile liflkiler...18 1.8. Üretim Yönetiminin Görevleri...19 1.9. Üretim Yönetiminin Organizasyonu...20 Tart flma Sorular ve Problemler...26 Kaynaklar ve Bibliyografya...28 BÖLÜM 2 ÜRET M S STEMLER 2.1. Yönetim Aç s ndan Üretim Sistemleri...31 2.2. Üretim Sisteminin Elemanlar...32 2.3. Üretim Sistemlerinin S n fland r lmas...34 2.4. Kesikli ve Sürekli Üretim Tipleri...38 2.5. Di er Üretim Tipleri...41 2.6. Hizmet Üreten Sistemler...44 2.7. Üretim Stratejileri...45 2.8. Global Üretim Stratejileri...47 2.9. Üretim Stratejisinde Odaklaflma...48 2.10. Üretim Kararlar...49 Tart flma Sorular ve Problemler...50 Kaynaklar ve Bibliyografya...51 BÖLÜM 3 PRODÜKT V TE 3.1. Prodüktivitenin Tan m...55 3.2. Prodüktivitenin Kârl l a Etkisi...56 3.3. flçilik Prodüktivitesi...57 3.4. Prodüktivite Pazarl...58 3.5. Prodüktivitenin Ölçülmesi...60
VIII 3.6. Yönetim Performans ve Prodüktivite...65 3.7. Ülke Ekonomisi ve Prodüktivite...68 3.8. Düflük Prodüktivitenin Nedenleri...70 3.9. Prodüktiviteyi Gelifltirme Yollar...72 3.10. Prodüktivite Anketi...72 Tart flma Sorular ve Problemler...73 Kaynaklar ve Bibliyografya...76 BÖLÜM 4 MAMUL D ZAYNI 4.1. Mamul Dizayn n n Tan m...79 4.2. Yeni Mamul Stratejileri...81 4.3. Yeni Mamul Gelifltirme Prosesi...82 4.4. Mamul Dizayn n Etkileyen Faktörler...85 4.5. Basitlefltirme...89 4.6. Standartlaflt rma...90 4.7. Tercihli Say lar...91 4.8. Kodlama...93 4.9. Bir Kodlama Çal flmas Örne i...95 4.10. De er Analizleri...100 4.11. Dizayn De ifliklikleri...101 4.12. Yeni Mamul Gelifltirmede Belirsizlik...102 4.13. Yeni Mamulün Baflar s n Etkileyen Faktörler...103 Tart flma Sorular ve Problemler...105 Kaynaklar ve Bibliyografya...107 BÖLÜM 5 TALEP TAHM NLER 5.1. Talep Tahminlerinin Önemi...111 5.2. Talep Tahmin Prensipleri...113 5.3. Talep Araflt rmas nda Yap lacak fller...113 5.4. Talep Araflt rma Yöntemleri...114 5.5. ki De iflkenli Nedensel Modeller...116 5.6. Regresyon Do rusu...118 5.7. Regresyon Do rusunun Uygunluk Derecesi...118 5.8. Zaman Serileri Analizi...122 5.9. Hareketli Ortalamalar...122 5.10. Eksponansiyel Düzgünlefltirme...124 5.11. Talep Tahminlerinde Duyarl k...124 5.12. Trend Analizi...127 5.13. Trende Oranlama Yöntemi...128 5.14. Talep Tahminlerinin Kullan lmas...129
N N TEMEL KAVRAMLARI IX 5.15. Talep Tahmin Yönteminin Seçimi...131 5.16. Talep Tahminlerinde Bilgisayar Kullan m...132 Tart flma Sorular ve Problemler...135 Kaynaklar ve Bibliyografya...138 BÖLÜM 6 TEKNOLOJ SEÇ M 6.1. Teknolojinin Tan m...141 6.2. Teknolojinin Boyutlar...141 6.3. Teknolojinin Yönetimi...144 6.4. Proses Teknolojisinin Seçimi...145 6.5. Yeni Üretim Teknolojileri...146 6.6. Teknoloji Transferi...149 6.7. Yüksek Teknoloji...151 Tart flma Sorular ve Problemler...157 Kaynaklar ve Bibliyografya...157 BÖLÜM 7 KURULUfi YER N N SEÇ M 7.1. Co rafi Konumun Önemi...161 7.2. Kurulufl Yeri Seçimini Etkileyen Faktörler...162 7.3. Kurulufl Yeri Seçiminde De erleme Yöntemleri...166 7.4. Uluslararas Kapsamda Yer Seçimi...182 Tart flma Sorular ve Problemler...183 Kaynaklar ve Bibliyografya...185 BÖLÜM 8 fi YER DÜZENLEME 8.1. Yerleflme Düzeninin Önemi...189 8.2. Yerleflme Düzeninin Üretim Sistemine Etkileri...190 8.3. fl Yeri Düzenlemenin Amaçlar...190 8.4. Fabrika Binas...191 8.5. fl Ak fl ve Yerleflme Tipleri...192 8.6. Prosese Göre Yerlefltirme...197 8.7. Mamule Göre Yerlefltirme...203 8.8. Bir Montaj Hatt Dengeleme Problemi...207 8.9. Üretim Ak fl Analizi...212 8.10. Üretim Hatt Dengeleme Kurallar...215 8.11. Bürolarda Yerlefltirme Problemi...216 8.12. Yerleflme Planlamas nda Kullan lan Bir Kontrol Listesi Örne i...220 Tart flma Sorular ve Problemler...221 Kaynaklar ve Bibliyografya...226
X BÖLÜM 9 LOJ ST K YÖNET M 9.1. flletmelerde Lojistik Fonksiyonu...229 9.2. Lojistik Organizasyonu...230 9.3. Siparifl Prosesi...233 9.4. Depolama...234 9.5. Sat nalma...236 9.6. Global Lojistik...237 9.7. Malzeme Nakli Prensipleri...238 9.8. Malzeme Nakli Faktörleri...239 9.9. Bir Malzeme Nakli Projesinde Yap lacak fller...240 9.10. Tafl ma Araçlar n n Karakteristikleri...241 9.11. Malzeme Nakli Maliyetlerinin Hesaplanmas...242 9.12. Tafl ma Araçlar...243 9.13. Malzeme Naklinde Kullan lan Yard mc Araçlar...252 9.14. Lojistik Sistemlerde Performans Ölçümü...254 Tart flma Sorular ve Problemler...256 Kaynaklar ve Bibliyografya...258 BÖLÜM 10 KAPAS TE PLANLAMASI 10.1. Kapasitenin Tan m ve Ölçme Kriterleri...263 10.2. Talep, Stoklar, Üretim H z ve Kapasite liflkileri...264 10.3. Tek Makinan n Kapasitesi...265 10.4. Çal flma Süresi ve Kapasite...266 10.5. Kapasite Dengelenmesi...267 10.6. Kapasite Planlamas nda Belirsizlik...269 10.7. nsangücü Kapasitesi...271 10.8. Kapasite Da t m...272 10.9. Endirekt flgücü htiyac n n Bulunmas...274 10.10. flçi Say s n n Belirlenmesi...275 10.11. S f r Kâr Noktas Analizi...277 10.12. Belirsizlik Halinde SKN Analizi...280 10.13. SKN Analizi Uygulama Örnekleri...284 10.14. Lineer Programlama ile Kapasite Planlamas...287 10.15. Simulasyon ile Kapasite Planlamas...288 Tart flma Sorular ve Problemler...292 Kaynaklar ve Bibliyografya...296 BÖLÜM 11 TAM R-BAKIM PLANLAMASI 11.1. Tamir-Bak m Faaliyetlerinin Üretime Etkisi...299 11.2. TB Faaliyetlerinde Alternatif Politikalar...301 11.3. Fabrikalarda TB Organizasyonu...301
N N TEMEL KAVRAMLARI XI 11.4. TB Prosedürü...303 11.5. TB Faaliyetlerinin Kontrolü...305 11.6. Makinalar n Ar za Karakteristikleri...306 11.7. Koruyucu Bak m ve Tamir Alternatifleri...307 11.8. Koruyucu Bak m Politikas n n Prensipleri...308 11.9. Çok Makinal Sistemlerde TB...309 11.10. TB Planlamas nda Simulasyon...311 Tart flma Sorular ve Problemler...319 Kaynaklar ve Bibliyografya...321 BÖLÜM 12 STOK KONTROLÜ 12.1. Üretim Sistemlerinde Stoklar...325 12.2. Stoklar n S n fland r lmas...326 12.3. Stoklar n flletme Ekonomisindeki Önemi...327 12.4. Stok Kontrolünün Organizasyondaki Yeri...328 12.5. Stok Kontrolünde Maliyetler...329 12.6. Stok Kay tlar...332 12.7. Stok Kontrol Yöntemleri...332 12.8. Stok Kontrol Modelleri...338 12.9. Sürekli Tedarikte ESM...341 12.10. Elde Bulundurmama Halinde ESM...342 12.11. Miktar skontosu Halinde ESM...343 12.12. Belirsizlik Halinde Stok Kontrolü...345 12.13. Stok Kontrolünde Simulasyon...347 12.14. Malzeme htiyaç Planlamas...351 12.15. Stok Kontrolünde JIT Prensibi...356 12.16. Stok Kontrolünde KANBAN Yöntemi...359 Tart flma Sorular ve Problemler...362 Kaynaklar ve Bibliyografya...365 BÖLÜM 13 fi ANAL ZLER (I) 13.1. fl Analizinde Temel Faaliyetler...369 13.2. Metot Gelifltirme ve Üretim Faaliyetleri...369 13.3. MG Çal flmalar nda Yap lacak fller...372 13.4. Hareket Ekonomisi Prensipleri...374 13.5. Hareket Ekonomisi Prensiplerinin Uygulanmas...375 13.6. Metot Gelifltirmenin Temel Elemanlar...378 13.7. Metot Gelifltirmede Kullan lan Grafik Araçlar...380 13.8. Bürolarda MG Çal flmalar...389 13.9. Metot Gelifltirmede Yeni Görüfller...393 Tart flma Sorular ve Problemler...406 Kaynaklar ve Bibliyografya...411
XII BÖLÜM 14 fi ANAL ZLER (II) 14.1. fl Ölçümü...415 14.2. Yönetim Aç s ndan fl Ölçümünün Önemi...415 14.3. fl Ölçümü Teknikleri...416 14.4. fl Ölçümü Sonuçlar n n Kullan ld Yerler...417 14.5. Do rudan Ölçme Yönteminde Kullan lan Araçlar...418 14.6. Do rudan Ölçmede Yap lacak fller...421 14.7. Ölçülecek flin Seçimi...422 14.8. fl stasyonu ve flçinin Seçilmesi...422 14.9. Bilgi Toplanmas...423 14.10. flin Elemanlar na Ayr lmas...424 14.11. Gözlem ve Ölçmelerin Yap lmas...425 14.12. Gözlem Say s n n Hesaplanmas...425 14.13. Tempo Takdiri...427 14.14. Toleranslar n Hesaplanmas...428 14.15. Standart Zaman n Bulunmas...430 14.16. Faaliyet Örneklemesi ile fl Ölçümü...431 14.17. Örnekleme ile fl Ölçümünde Yap lacak fller...435 14.18. Kronometraj ve Örneklemenin K yaslanmas...438 14.19. Standart Bilgilerin Sentezi Yöntemi...439 14.20. Analitik Tahminler Yöntemi...440 14.21. Elemanter Hareket Standartlar Yöntemi...440 14.22. Ö renmenin fllem Süresine Etkisi...441 Tart flma Sorular ve Problemler...448 Kaynaklar ve Bibliyografya...452 BÖLÜM 15 ÜRET M PLANLAMA VE KONTROLÜ 15.1. Üretim Planlamas n n Önemi...455 15.2. Üretim Plan n n Haz rlanmas...455 15.3. Üretim Planlama Stratejileri...460 15.4. Üretim Plan n n Uygulanmas...465 15.5. Fonksiyonel Departmanlar için Üretim Planlamas...466 15.6. Siparifl Üretiminin Planlanmas...467 15.7. Üretim Planlamas nda Grafik Araçlar...469 15.8. Rota Tespiti...471 15.9. fl S ralamas...473 15.10. Öncelik Kurallar ile fl S ralamas...476 15.11. Yükleme...478 15.12. GANTT Diyagram...484 15.13. Üretim Programlar...487
N N TEMEL KAVRAMLARI XIII 15.14. Programlama fllemlerini Basitlefltirici Çareler...488 15.15. Üretim Programlamas nda Yap lacak fller...489 15.16. fl Da t m...493 15.17. fl Da t m Levhas...495 15.18. fl Takibi...497 15.19. fl Takibinde Bilgi Ak fl...497 Tart flma Sorular ve Problemler...500 Kaynaklar ve Bibliyografya...504 BÖLÜM 16 PROJE YÖNET M 16.1. Proje Tipi Üretimin Önemi...507 16.2. Kritik Yol Diyagram...509 16.3. PERT Diyagram...515 16.4. KYD/PERT Proje Maliyet Analizleri...517 16.5. Proje Kontrolü...520 16.6. Proje K saltma...521 16.7. fiebeke Analizleri...527 16.8. Minimum Uzakl k fiebekesi...528 16.9. En K sa Yol fiebekesi...530 16.10. Maksimum Ak fl fiebekesi...532 Tart flma Sorular ve Problemler...534 Kaynaklar ve Bibliyografya...539 BÖLÜM 17 KAL TE KONTROLÜ 17.1. Üretim Sisteminde Kalite Kontrolünün Yeri...543 17.2. Kalitenin Tan m...544 17.3. Kaliteyi Oluflturan Temel Unsurlar...547 17.4. Güvenilirlik...549 17.5. Muayene...549 17.6. Muayene Maliyeti...551 17.7. Standart ve Spesifikasyon Aras ndaki Fark...551 17.8. Toplam Kalite Kontrolü...552 17.9. Toplam Kalite Kontrolünün Aflamalar...553 17.10. Kalite Kontrolünün Tarihsel Geliflimi...554 17.11. Kalite Kontrolünün Amaçlar...555 17.12. Kalite Kontrolünü Etkileyen Faktörler...556 17.13. Kalite Kontrol Organizasyonu...556 17.14. KK Departman n n ç Organizasyonu...558 17.15. KK Organizasyonunda Yap lacak fller...559 17.16. KK Organizasyon Tipleri...561 17.17. KK Maliyetleri...562
XIV 17.18. KK Maliyetlerinin Analizi...565 17.19. Kalite Gelifltirme Gruplar...567 17.20. Sürekli Geliflme...568 17.21. Poka-Yoke Sistemi...569 17.22. En yiyi Araflt rma Yöntemi...570 17.23. Yeniden Dizayn...571 17.24. Entegre Mühendislik...572 17.25. ISO 9000 Standartlar...574 17.26. Kalite Fonksiyon Göçerimi...577 17.27. Kano Modeli...582 17.28. Deming in 14 Nokta Plan...583 Tart flma Sorular ve Problemler...585 Kaynaklar ve Bibliyografya...585 BÖLÜM 18 ÜCRET YÖNET M 18.1. Ücretle lgili Kavramlar n Tan m...589 18.2. Ücret Yönetimi...590 18.3. fl De erleme Yöntemleri...592 18.4. S ralama Yöntemi...593 18.5. S n fland rma Yöntemi...594 18.6. Faktör K yaslama Yöntemi...595 18.7. Puan Yöntemi...596 18.8. Faktörlerin Seçimi...596 18.9. Faktörlerin ve Derecelerinin Tan mlar...597 18.10. Faktörlerin Tart land r lmas...598 18.11. fl Analizlerinin Yap lmas...598 18.12. fl Tan m ve Spesifikasyonu...602 18.13. Faktör Puanlar n n Tespiti...604 18.14. Ücret E risi...604 18.15. Ücret Araflt rmas...605 18.16. Ücret Yap s n n Belirlenmesi...606 18.17. fl De erleme Sisteminin Uygulanmas...609 18.18. Liyakat Takdiri...610 18.19. Liyakat Takdiri Sistemleri...611 18.20. Teflvikli Ücret Sisteminin Kurulmas...613 18.21. Teflvik Sisteminin Etkinli ini Artt rma Çareleri...614 18.22. Etkin Bir Teflvik Sisteminin Özellikleri...615 18.23. Teflvikli Ücret Sistemleri...616 Tart flma Sorular ve Problemler...618 Kaynaklar ve Bibliyografya...620 EKLER...621 NDEKS...629