İöü Üvestes Tıp Fakültes Degs ( 8-85 (6 Tükye Ve Avupa Blğ e Üye Ülkele Sağlık Düzey Ölçütle Çok Boyutlu Ölçekleme Aalz İle İcelemes + Dez Sığılı, Bület Ez, Şegül Cagü, İlke Eca, İsmet Ka Uluağ Üvestes Tıp Fakültes, Byostatstk AD. Busa Amaç: Avupa Blğ e üye ve üyelğe aay ülkele sağlık üzey ölçütle kkate alıaak, ülkele lgl sağlık göstegele bakımıa bblee göe koumlaıı celemes ve aalaıa va olablecek bezelkle ya a faklılıklaı otaya koulması amaçlamıştı. Geeç ve Yötem: 998 4 peyou Düya Sağlık Rapou a bulua Sağlık Göstegele, toplam 5 ülke ç ele elmş ve lgl eğşkele kullaılaak çok boyutlu ölçekleme aalz uygulamıştı. Bulgula: boyutlu kofgüasyo ç stess eğe, olaak bulumuştu. Çok boyutlu ölçekleme aalz uygulaması soucua, lglele eğşkelee göe ülkele, k boyutlu uzaya üç faklı gup oluştuuklaı göülmüştü. Souç: Tükye; Slovakya, Macasta ve Çek Cumhuyet ışıak ğe ülkelee, bc boyutta özellkle temel sağlık göstegele bakımıa, kc boyutta se özellkle yapıla sağlık hacamalaı ve mll gele sağlığa ayıla pay bakımıa faklılık göstemekte. Aahta Kelmele: Çok boyutlu ölçekleme, Sağlık göstegele, Öklt uzayı Examato of Tukey s a Euopea Uo Membe States Health Icatos wth Multmesoel Scalg Objectve: It s ame to exame the posto of Euopea Uo membe states a caate coutes a splay possble smlates o ssmlates betwee them, fom the pot of the health catos. Mateal a Methos: Fom the Wol Health Repot fo the peo 998 4, the Coe Health Icatos have bee obtae fo 5 coutes a multmesoal scalg aalyss have bee pefome by usg elate vaables. Results: Stess value was fou, fo mesoal cofguato. As a esult of multmesoal scalg aalyss t has bee see that, coutes have bee fome thee goups two mesoal space, accog to elate vaables. Cocluso: Tukey showe clea ffeece fom the othe coutes except Slovaka, Hugay a Czech Republc, the fst meso especally wth ega to ma health catos a the seco meso especally wth ega to health accouts. Key Wos: Multmesoal scalg, Health catos, Eucla space +Bu çalışmaı özet bölümü, Eylül 5 tahe üzelemş ola VIII. Ulusal Byostatstk Koge ktabıa yayılamıştı. Çok Boyutlu Ölçekleme (Multmesoal Scalg-MDS Aalz, ese ya a bmle aasıa gözlee bezelkle ya a faklılıklaa oluşa uzaklık eğelee ayalı olaak bu esele tek ya a çok boyutlu uzayak göstem ele etmey amaçlaya, böylece esele aasıak lşkle bellemes sağlaya çok eğşkel b statstksel aalz yötem., Uzaklıklaa ayalı bu yöteme geel olaak Öklt uzaklıklaıı kullaılmasıa kaşı, asmetk uzaklıklaı buluması uumua Öklt yee ğe uzaklık ölçütlee e yaalaılmaktaı. MDS aalze, esele bblee ola uzaklıklaı ve bu eselee çok boyutlu uzaya kaşılık gele oktalaı bblee ola uzaklıklaı aasıak faklı lşk ya a foksyo tüle ç faklı hesaplama poseüle ve ölçekleme yötemle kullaılmaktaı. 8
Sığılı ve ak Geel olaak k tü ölçekleme yötem çee MDS smsel, sıalı, eşt aalıklı ve eşt oatılı ve tple ç uygulaabl oluğu otaya koulmuştu. 4 MDS e esele aasıak uzaklıklaı ümek eğelee sahp olması uumua uygulaa, temelle Rchaso taafıa oluştuulmuş aha soa se Togeso taafıa gelştlmş ola metk ölçekleme yötem ve esele aasıak uzaklıklaı büyüklük sıasıa göe sıalamalaıa ayaa, Shepa ve Kuskal taafıa gelştlmş ola metk olmaya ölçekleme yöteme söz elmekte. Yaklaşımlaı bellemese ve tp öem büyüktü., 5-7 MDS kökle pskofzk ve pskomet alalaıa yapıla çalışmalala blkte atılmış olup; güümüze Tıp, Pskyat, Sosyal Blmle, Eğtm Blmle ve Pazalama Aaştımalaı gb alalaa yaygı b şekle uygulamaktaı., 8 Bu çalışma, MDS toplumsal sağlık alaıa uygulamasıa b öek teşkl etmekte. Ülkele ulaşmak stekle kalkıma üzey, güümüze ye b yaklaşımla ele alımakta ve özellkle sağlık kousu bu yaklaşıma öeml b ye tutmaktaı. Sağlık sektöüü kalkıma üzeek olüü ö plaa çıkaa bu ye yaklaşım, sektöü öem aha a atımakta ve ülkele gelşmşlk üzey bellemese çeştl sağlık göstegele e kullaılmasıa yol açmaktaı. 9 Sosyo-ekoomk gelşmşlk üzey ele alıığıa ülkemz sağlık göstegele tatm ec eğl. Tükye e oğuşta yaşam beklets 97 99 öeme 57,6 a 65 e, 996 a 68, ye ve yılıa a 7 e yükselmşt. Sağlık Bakalığı velee göe çocuklaı sağlık üzeyle üyaı ğe ülkeleyle kaşılaştıılığıa Tükye 9 ülke aasıa 6. sıaa ye almaktaı. 5 yaş altı ölüm oaı 99 yılı pojeksyoua göe be 78, 995 yılıa be 6, yılıa se ekeklee be 4, kız çocuklaa be 8., Sağlık alaıak taleb saptaması ve kaşılaması, toplumu sağlık soulaıı bellemes ve bulaı çözümü, sağlık hzmetle plalaması ve oluştuulacak sağlık poltkalaıa yol göstemes amacıyla; ülkemz ğe Avupa Blğ üye ülkeleyle sağlık göstegele bakımıa kaşılaştıılması ve asıl b kouma oluğuu bellemes geekmekte. Bu oğultua Düya Sağlık Ögütü (Wol Health Ogazato-WHO ü 998 4 peyou ç Düya Sağlık Rapou a suuğu Sağlık Göstegele ve Seçlmş Ulusal Sağlık Hacamalaı Göstegelee lşk vele yaımıyla, Avupa Blğ (AB üye ve aay ülkele yapılaıı lgl yötem kullaılaak mümkü oluğuca az boyutla otaya koulması amaçlamıştı., GEREÇ VE YÖNTEM MDS e bm ya a esee oluşa b ve sete ele ele uzaklık eğeleyle, oktaı tek ya a ( < boyutlu uzaya, geellkle Öklt uzayıa gafksel göstem ele etmek amaçlamaktaı. Ve sete bulua. ve j. bmle aasıak uzaklık ölçümü p le göstelmek üzee, MDS bu uzaklıklaı b geometk uzaya, öeğ Öklt uzayıa göstem sağla. m boyutlu b Öklt uzayıa,. ve j. oktala aasıak uzaklık eştlk ek gb ele elmekte. m = (x a x ja a= ( Öklt uzaklıklaı ( le gözlee uzaklıkla ( p aasıak lşk, uygu b = f (p öüşümü yaımıyla otaya koulu. Öeğ bu lşk f (p = a + b( foksyou le gösteleblecek oğusal b lşk olabl. Bmle aasıak sezgsel faklılıklaa (ya a bezelklee kaşılık gele uzaklıkla sıalı blg çeyosa, bu uuma f foksyou mümkü tüm mooto öüşümle sııfıı b üyes olacaktı. Uzaklık foksyouak kooatlaı ve gözlee uzaklıklaı teok uzaklıklaa öüşümüü sağlaya f foksyou, Kuskal taafıa suula ve STRESS (STaaze REsual Sum of Squaes olaak alaııla aşağıak eştlk mmze elmes le tahm el. S = = j= + ( δ = j= + / ( 8
Tükye Ve Avupa Blğ e Üye Ülkele Sağlık Düzey Ölçütle Çok Boyutlu Ölçekleme Aalz İle İcelemes S foksyouak δ eğele gözlee uzaklıkla ola p eğele, geometk suumak uzaklıklaıa optmal yakısamalaıı fae etmektele ve eştlk ek bçme gösteleblle. 4 δ f (p (, j ç ( = Stess eğe a eşt olması mükemmel uyumu gösteke, e eşt olması tam uyumsuzluğu göstemekte. Kuskal,5 stess eğe y,, stess eğe zayıf b uyumu gösteğ le sümüştü. Acak bu eğşeble b kavam olup, bm ya a ese sayısı attıkça ve boyut sayısı azalıkça stess eğe attığı blmekte. 4 MDS k geel çeş vaı ve bulaa b, vele kattatf olması uumua uygulaa metk ölçekleme. Metk ölçeklemee bmle ya a eselee ele ele gözlem eğele aasıak bezelk ya a faklılıkla, ekt olaak uzaklık eğele olaak ele alııla. Metk ölçeklemee, - = ( ç bçme vele eştlğ ve - + k jk (, j,k ç bçme vele ve metk eştszlk olaak alaııla eştszlğ sağlaya uzaklık eğelee ele ele D mats, uzaklıkla mats olaak alaıılmaktaı. 5 bm ve m eğşke ç X ve mats yaımıyla hem D mats hem e B = XX ' mats kolaylıkla ele elebl. D mats ve B mats elemalaı aasıak lşk eştlk 4 ek gb ele elmekte. m j= = = j= + = x a x (4 ja a= Buaa satı eks, j sütu eks, bm sayısı ve m se boyut sayısıı göstemekte. Bu uuma, I boyutlu bm mats ve L e boyutlu bm vektöü göstemek üzee, smetk ve poztf yaı taımlı B mats eştlk 5 ek gb ele elmekte. B= I LL' D I LL' B mats tekl eğe ayışımı, sütulaı B mats özvektöle ola V mats ve B egatf (5 olmaya özeğele agoal mats ola Λ mats le, B = VΛ V' bçme geçekleştlebleceğe, eştlk 6 yaımıyla B matse X matse ulaşmak a mümküü. B = VΛ V' = VΛ / Λ / V' = XX' (6 Bu uuma X mats sütulaı ( λ e eğelee oluşu k buaa λ eğele B mats özeğele, e eğele se B mats özvektöle. Özeğele azala b sıaa sıalaığıa uygu sayıak e büyük ( m tae özeğe belleeek aha küçük boyutta b göstem ele elmes amaçlaı. 4,6 Uygu boyut sayısıı bellemese, temel bleşele aalze e kullaıla aşağıak ölçüt kullaılabl ( 5. = = λ λ MDS ğe b tüü ola metk olmaya ölçekleme, uzaklıklaı ümek eğele yee büyüklük sıalaıı kullaılığı uumlaa uygulamakta ve δ eğele bellemee kullaıla tek blg, uzaklık eğele sıa sayılaı olmaktaı. Metk olmaya yaklaşıma D uzaklıkla mats eğl, faklılık ölçümle (ya a bezelk mats olaak ele alımaktaı. 5 Bu yaklaşıma kullaıla geel algotmaa aaltk b çözüm mümkü olmaığıa olayı, stess eğe teatf b yaklaşım le mmze elmeye çalışılı. Metk olamaya MDS temel sayılablecek bu algotmaı aımlaı aşağıak gb. İlk aıma, D faklılıkla mats (köşege elemalaı haç tüm elemalaı sıalaı. (7 j < j < L < mjm ; m = ( (8 lele mootok olaak lşklele eğele taımlaı. Bu lşkleme aşağıak gb b koşulu sağlamalıı. < uv (tüm <j, u<v ç (9 uv 8
Sığılı ve ak İkc aıma, çok boyutlu (p boyutlu uzayak geçek şekl le gemş boyutlu ( boyutlu uzaya kestle şekl aasıak faklılığı faes ola stess eğe hesaplaı. Xˆ, ' R uzayıa ˆ uzaklık eğele le fae ele b şekl se, Xˆ (kaesel stess eştlk ak gb taımlaı. < ( ˆ S (Xˆ = m ( j ˆ Üçücü aıma, he boyut ç e küçük stess eğee sahp ola şekle, boyuta uya e y şekl aı vel ve eştlk ek gb göstel. S = ms(xˆ ( Buaa S, azala b foksyouu. So aıma se uygu boyut sayısıı bellemek amacıyla, S,S,..., S eğele hesaplamakta ve bu şlemlee küçük stess eğe ele elce so velmekte. 5 Ülkemz ğe AB üye ülkele le sağlık göstegele bakımıa aalaıak lşkle gafksel göstem sağlayaak, bu lşkle altıa yata yapılaı, aalaıa va olablecek bezelkle ya a faklılıklaı otaya koulması ve ülkemz asıl b kouma oluğuu bellemes amacıyla, bu ülkelee at WHO taafıa ele ele vele kullaılmıştı., Aalze kullaıla eğşkele; oğuşta beklee yaşam üm (yıl, 5 yaş altı çocuklaak ölüm hızı (, 5 59 yaş aası ölüm hızı (, oğuşta beklee sağlıklı yaşam üm (yıl, oğuşta beklee sağlıklı yıl kaybı, gay saf mll hâsıla çek toplam sağlık hacamalaı yüzes, kş başıa üşe yıllık toplam sağlık hacaması (otalama övz kuua göe-$, toplam sağlık hacamalaı çesek geel yöetm sağlık hacamalaı yüzes, toplam sağlık hacamalaı çesek özel sağlık hacamalaı yüzes. Bu vele Avupa Blğe üye ola Almaya, Avustuya, Belçka, Çek Cumhuyet, Estoya, Flaya, Fasa, Hollaa, İgltee, İlaa, İspaya, İsveç, İtalya, Güey Kıbıs Rum Cumhuyet, Letoya, Ltvaya, Lüksembug, Macasta, Malta, Potekz, Slovakya ve Sloveya le üyelğe aay ola Bulgasta, Romaya ve Tükye olmak üzee toplam 5 ülke ç ele elmşt. Değşkele faklı bmlee ölçüm eğelee sahp oluklaıa lk olaak staatlaştıılmış vele ele elmş ve aalzle ç SPSS. paket pogamıa yaalaılmıştı. BULGULAR Ele ele aalz souçlaıa göe, kofgüasyo uzaklıklaı le tahm uzaklıkla aasıak uyguluğu bellemek ç yaalaıla stess statstğ, = boyut ç, olaak bulumuştu. Bu sayı, olukça y b uyumu göstemekte. Za stess eğele büyüklüklee göe kofgüasyo uzaklıklaıı ojal uzaklıklaa uyumluluğu; stess, se zayıf uyum, stess =, se ota uyum, stess =,5 se y uyum, stess =, se tam ya a mükemmel uyum şekle eğelelmekte. Bu uuma ele ele souçlaı elmze bulua ve kümes yetel ölçüe yasıttığıı söyleyeblz. Gözlee uzaklıkla le kofgüasyo uzaklıklaıı ağılımıı göstee Shepa gafğ Şekl ek gb ele elmşt. Bua göe k faklı uzaklık eğele aasıa oğusal b lşk buluuğu ve velee oğusal moel le uygu çözüm otaya koulableceğ bellemşt. Şekl. Gözlee Uzaklıkla le Kofgüasyo Uzaklıklaı ç Shepa Dyagamı Euclea stace moel Uzaklkla 5 4 - - Dspatele WHO taafıa seçle sağlık göstegele ve ulusal sağlık hacamalaı göstegele açısıa he b ülke bblee göe koumlaı, Şekl ek Öklt uzaklık moele lşk k boyutlu gafkte velmekte. Bua göe geel olaak ülkele üç faklı alaa guplaştıklaı göülmekte. Tükye, Slovakya, Macasta ve Çek Cumhuyet b gup; Estoya, Letoya, Ltvaya, Bulgasta ve Romaya ayı b gup; Almaya, Avustuya, Belçka, Flaya, Fasa, Hollaa, İgltee, İlaa, İspaya, İsveç, İtalya, Güey Kıbıs Rum Cumhuyet, Lüksembug, Malta, Potekz, Sloveya se bbe çok yakı ğe 4 5 84
Tükye Ve Avupa Blğ e Üye Ülkele Sağlık Düzey Ölçütle Çok Boyutlu Ölçekleme Aalz İle İcelemes b gup oluştumaktaı. Bblee e yakı ülkele Almaya, Avustuya, Belçka, Flaya, Fasa, Hollaa, İgltee, İlaa, İspaya, İsveç ve İtalya oluğu ve Tükye bu ülkelee olukça uzak kouma oluğu göülmekte. Şekl. Öklt Uzaklık Moele İlşk Gafk (Case: Almaya, case: Avustuya, case: Belçka, case4: Bulgasta, case5: Çek Cumhuyet, case6: Estoya, case7: Flaya, case8: Fasa, case9: Hollaa, case: İgltee, case: İlaa, case: İspaya, case: İsveç, case4: İtalya, case5: Kıbıs, case6: Letoya, case7: Ltvaya, case8: Lüksembug, case9: Macasta, case: Malta, case: Potekz, case: Romaya, case: Slovakya, case4: Sloveya, case5: Tükye Euclea stace moel Boyut,6,4,, -, case 6 case 4 case -,4 - Boyut TARTIŞMA case 5 case 6 case 7 - case - case 9 case 5 case 4 case case case case case 54 case case 7 8 8 9 Nesele ya a bmle aasıak lşkle aha az boyutlu b uzaya gösel olaak otaya koymak amacıyla kullaıla MDS; sıalı, eşt aalıklı, eşt oatılı ölçekle ölçüle çeştl ve tple üzee uygulaablmekte olup yaygı b kullaım alaıa sahpt. Yapıla aalzle soucua bc boyut göz öüe alıığıa, Tükye, Romaya ve Bulgasta gb AB e aay ola üç ülke gafğ sol taafıa; Almaya, Avustuya, Belçka, Flaya, Fasa, Hollaa, İgltee, İlaa, İspaya, İsveç, İtalya gb AB üyes ülkele se gafğ sağ taafıa kalaak bblee ayılıklaı göülmekte. Bu k gup aasıa özellkle, ekek ve kız çocuk motalte oalaı, oğuşta beklee yaşam üm ve sağlıklı yaşam kaybı gb temel sağlık göstegele bakımıa olukça kkat çekc faklılıkla bulumaktaı. Bazı temel emogafk özellkle açısıa va ola faklılık ışıa, esas faklılıkla 5 yaş altı çocuklaa ve 5 59 yaş aası yetşklee ölüm hızlaıa otaya çıkmaktaı. Bu hızla ülkemze AB e üye ülkelee oala olukça yüksekt. İkc boyutta se ülkele bblee ola uzaklıklaı, ülkemz, ğe k aay ülke ve üyelkle so öeme kabul ele ülkele, özellkle yapıla sağlık hacamalaı ve mll gele sağlığa ayıla pay bakımıa Lüksembug, İsveç, Almaa, İgltee, İlaa, Flaya, Belçka, Fasa, Hollaa ve Avustuya gb ülkelee olukça gee bulumalaıa kayaklamaktaı. AB e tam üyelğe aay ola ülkemz sağlık göstegele le AB ülkele sağlık göstegele aasıa va ola öeml faklılıklaı azaltılması ve sağlık hzmetle etklğ ve vemllğ atıılması ç, mll gele sağlığa ayıla payı yükseltlmes, buu etk ve veml kullaılması, sektöe şblğ ve kooasyou sağlaması ve ulusal sağlık poltkasıı bu hususla kkate alıaak oluştuulması geekmekte. Toplumu sağlık soulaıı bellemes ve bulaı çözümü amacıyla yapılacak ola çalışmala, ülkemz sağlık göstegele bakımıa ye alığı koum ve lgl youmla kkate alıaak geçekleştlmel. KAYNAKLAR. Wassema S, Faust K, Iacobucc D, Gaovette M. Socal Netwok Aalyss: Methos a Applcatos. Cambge Uvesty Pess. 994.. Özama K. Paket Pogamla le İstatstksel Ve Aalz; 5. Baskı. Eskşeh: Kaa Ktabev. 4.. Kuskal JB, Wsh M. Multmesoal Scalg. Sage Publcatos. 978. 4. Sebe GAF, Multvaate Obsevatos, Joh Wley&Sos. 984. 5. Rchaso MW. Multmesoal Psychophyscs. Psychologcal Bullet 98; 5: 659 6. 6. Togeso WS. Multmesoal scalg: I. Theoy a metho. Psychometka 95; 7: 4 9. 7. Shepa RN. The aalyss of poxmtes: Multmesoal scalg wth a ukow stace fucto, I & II. Psychometka 96; 7: 5 4. 8. Oh MS, Raftey AE. Bayesa Multmesoal Scalg a Choce of Dmeso. Joual of the Ameca Statstcal Assocato ; 96: 455. 9. Ca N. Avupa Blğ le Etegasyo Süese Tük Sağlık Sektöüü Duumu. Tükye Ulusal Sağlık Pogamı. Akaa... Taıtaı N. Tükye ve Avupa Blğek Sağlık Poltkalaı ve Göstegele Kaşılaştıılması. Devlet Plalama Teşklatı Avupa Blğ Geel Müülüğü. Akaa. 997.. WHO Statstcal Ifomato System (WHOSIS. http://www.who.t/whoss/coe/coe_select.htm. WHO, Wol health epot statstcal aex,.. Ute Nato, The Mlleum Developmet Goals Repot 5. New Yok: Ute Natos Depatmet of Publc Ifomato. 5. 4. Mea A. Revew of the Developmet of Multmesoal Scalg Methos. The Statstca 997; 4: 7 9. 5. Tatlıl H. Uygulamalı Çok Değşkel İstatstksel Aalz. Akaa: Eg Yayılaı. 996. 6. http://www.mathpsyc.u-bo.e/oc/elbeke/elbeke.htm Yazışma Aes: D.Dez Sığılı Uluağ Üvestes Tıp Fakültes, Byostatstk Aablm Dalı, Busa Tel : 4 44 84 Fax : 4 44 86 66 E-Posta : sgl@uluag.eu.t 85