Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil:24, Sayı:1, Yıl:2009, ss.59-72. Türkiye nin Büyüme Dinamiğinde İhraca mı İhala mı Daha Ekin? M. Serdar İSPİR 1 Bernur AÇIKGÖZ ERSOY 2 Mine YILMAZER 2 Alınma Tarihi: 04.2008, Kabul Tarihi: 04.2009. Öze Bu çalışmada, ihraca ve ihala yönlü büyüme hipoezleri çerçevesinde, 1989-2007 döneminde, Türkiye nin GSYİH sının büyüme dinamiğine ihraca ve ihalaın kakısı araşırılmışır. Elde edilen bulgulara göre; daralma döneminden genişleme dönemine geçerken ihraca baskın rol oynamakadır, ekonomi genişleme döneminde iken bu sürecin sürdürülmesinde ihraca ve ihala birlike kakı sağlamakadır ve ihracaın ve ihalaın söz konusu kakıları azalma eğilimindedir. Anahar Kelimeler: Büyüme, Ihraca, Ihala, Markov rejim değişmeleri. JEL Sınıflandırma Kodları : F43, C32 Does Expor or Impor More Effecive on Turkish Growh Dynamics? Absrac In his sudy, he scope of expor and impor oriened growh hypohesis, expor and impors conribuion o he dynamic of he Turkish GDP Growh have been invesigaed during he period beween 1989 and 2007. According o he diagnoses which are found, expor plays a dominan role while he economy is shifing from ressesion mode o expanding period. In order o coninue his process, expor and impor ogeher provides a grea amoun of conribuion, while he conribuions of expor and impor end o decrease during he expanding period. Keywords: Growh, Expor, Impor, Markov swiching. JEL Classificaion Codes: F43, C32 1 Yrd.Doc.Dr., Pamukkale Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, İkisa Bölümü, Denizli, sispir@pau.edu.r 2 Yrd.Doc.Dr., Celal Bayar Üniversiesi, Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu Manisa bernur.acikgoz@bayar.edu.r, mine.yilmazer@bayar.edu.r
1.Giriş Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil:24, Sayı:1, Yıl:2009, ss.59-72. Dış icare ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki, klasiklerden günümüze kadar, birçok ikisadi ekol ve ikisaçı için, yoğun bir arışma alanı olmuşur. Adam Smih den iibaren klasikler, dış icare ile birlike, uluslararası uzmanlaşmaya bağlı olarak fakör verimliliklerinin armasıyla oplam üreimin de aracağını söylerken; neoklasikler, büyüme modellerini üreim fakörlerinin azalan verimliliği esasına dayalı kurgulayıp, eknolojinin dışsallığı ve uzun dönemde ekonominin durağan hale geleceği varsayımlarına vurgu yapmışlar ve eknolojik gelişme süreçleri ile dış icare arasında olabilecek muhemel bir ilişkiyi ihmal emişlerdir. Keynes ve akip eden ikisaçılar ise, konuyu gelir ve harcama ilişkisi içinde ele alarak ihracaı bir oplam kakı, ihalaı da bir oplam sızını fakörü olarak değerlendirip, ihracaın gelir arırıcı ekisine vurgu yapmışlardır. Bu bağlamda konuya yönelik olarak özellikle neoklasiklerin eksik bırakıkları alan, içsel büyüme eorilerinin oraya çıkmasıyla büyük ölçüde giderilmişir. Dünya ekonomisinde ikinci dünya savaşından 1960 lı yılların sonuna kadar yoğun bir şekilde benimsenen ihal ikameci gelişme sraejilerinin beklenilere yeeri kadar cevap vermemesi ve bunu akiben 1970 li yıllar boyunca başa Güney Asya ülkeleri olmak üzere bazı gelişmeke olan ülkelerin kalkınma sraejilerini ihracaa dayalı olarak sürdürmeye başlaması, büyüme lieraüründe ihracaı önemli bir unsur haline geirmişir. Bu dönemde, dış icarein, emek verimliliğinin ve kapasie kullanım oranın arması, daha fazla eknolojik ilerleme ve daha fazla isihdam imkânlarının oraya çıkması, nedenleriyle ülkelerin üreimlerini ve zenginliklerini arıracağını söyleyen ikisaçılar (Kruger 1975, Balassa 1978, Williamson 1978, Tyler 1981, Bhagawai 1982 ve Srinivasan 1985), ihraca yönlü büyüme hipoezlerinin ve içsel büyüme modellerinin öncüleri sayılabilir. Bu ikisaçılara (başka bir ifade ile ihraca yönlü büyüme hipoezine) göre ihracaaki genişleme, rekabe ve kalieli ürün uygulaması, ölçek ekonomisine geçiş ve dolayısıyla isihdam ve işgücü verimliliği arışı ve dış piyasalardaki yoğun rekabe baskısıyla aran eknolojik yenilik, ekonomik büyümeyi eiklemekedir. Beşeri sermaye ve eknolojik gelişmeyi ön plana çıkarıp ölçeğe göre aran ve sabi geirilerden söz eden içsel büyüme modellerinde (Romer 1986, 1990, Grossman ve Helpman 1990, Jones ve Manuelli 1990, Rebelo 1991, Barro ve Sala-i-Marin 1995) ise; ekonominin dışa açıklık oranı ve ihraca performansı arıkça sürdürülebilir bir büyüme oranının yakalanma ihimalinin de yüksek olacağı dolayısıyla dışa açık ekonomilerin, kapalı ekonomilere göre daha hızlı 60
İspir-Açıkgöz Ersoy-Yılmazer / Türkiye nin Büyüme Dinamiğinde büyüyecekleri görüşü hakimdir. İçsel büyüme eorilerinde eknolojik gelişme (eknolojiyi içselleşirme) sürecinin ağırlıklı olarak ihracaa veya ihalaa bağlı olduğu görüşleri; ihraca yönlü ve ihala yönlü büyüme hipoezleri ile de paralellik gösermekedir. İhalaa dayalı büyüme hipoezine göre de (Coe ve Helpman 1995, Mazumdar 2000); özellikle gelişmeke olan ülkelerde ihalala birlike, yerli ikamesi olmayan yaırım ve ara mallarının emini kolaylaşmaka ve üreim hızlanmakadır. Bu girdilerin eknolojik bilgiyi içermesi ekonomideki ileri eknoloji üreimini de deseklemekedir. Konu ile ilgili 1960 lı yılların sonundan günümüze kadar yapılmış çok sayıda amprik çalışma mevcuur. Sözkonusu bu çalışmaları, ekonomilerde dışa açıklık ve büyüme oranları arasındaki ilişkiyi ölçen (bu çalışmaların başlıcaları için bkz.: Balassa 1980, Bruon 1989, Edwards 1992, Marwah ve Tavakoli 2004), ihracaa dayalı büyüme sraejilerinin başarısının sınandığı 3 ve doğrudan ihraca ve ihala yönlü büyüme hipoezlerinin sınandığı 4 çalışmalar şeklinde gruplandırmak mümkündür. Ağırlıklı olarak doğrusallık varsayımı alında, değişkenler arasındaki eşbüünleşme ve nedensellik ilişkilerinin incelendiği bu çalışmalardan birbirleri ile çelişkili (dışa açıklık oranının, ihracaın ve ihalaın büyümeyi poziif yönde veya negaif yönde ekilediği) sonuçlara ulaşılmışır. Kanımızca, çalışmalardan elde edilen bulguların birbirlerini deseklememesinin, ele alınan ülkelerin yapısal özelliklerinden, gelişmişlik düzeylerinden ve doğrusallık varsayımından kaynaklanma ihimali yüksekir. Zira yaklaşık son ouz yıllık süreçe küresel ekonomide yaşanan dalgalanmalar, paramereler arasındaki açıklayıcılık özelliklerini yoğun bir şekilde ekilemekedir. Başka bir ifade ile değişkenlerin doğrusal özellik aşıdığı varsayımı elde edilen bulguların güvenilirliğini de ekilemekedir. 24 Ocak 1980 isikrar programı ile birlike Türkiye ekonomisi de dünya konjonküründeki gelişmelere paralel olarak ihracaa dayalı büyüme sraejisini benimsemiş ve bu arihen iibaren önemli yapısal değişikliklere sahne olmuşur. Bu bağlamda Türkiye nin büyüme süreci ile dışa açılma poliikası 3 Bu çalışmaların başlıcaları için bkz.: Emery 1967, Syron ve Walsh 1968, Serven 1968, Kravis 1970, Michaely 1977, Heler ve Porer 1978, Bhagwai 1978 ve Krueger 1978, Tyler 1981, Feder 1983, Kavoussi 1984, Ram 1985, 1987 ve Moschos 1989. 4 Bu çalışmaların başlıcaları için bkz.: Kavoussi 1984, Jung ve Marshall 1985, Hsiao 1987, Rivera-Baiz ve Romer 1991, Grossman 1991, Bahmani-Oskooee ve Alse 1993, Sengupa ve Espana 1994, Kwan ve Kwok 1995, Doraisami 1996, Bahmani-Oskooee ve Niroomand 1999, Ahmed vd. 2000, El-Sakka ve Al-Muairi 2000, Chandra 2002. 61
Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil:24, Sayı:1, Yıl:2009, ss.59-72. arasındaki bağlanıyı inceleyen ampirik çalışmalarda da ihracaa dayalı büyüme hipoezleri birbirleri ile çelişkili sonuçlar vermekedir 5. 1989 yılından iibaren kısa vadeli sermaye harekelerinin amamen serbesleşmesi, Türkiye de ihalaın finansmanında dış borçların ağırlığının arması sonucunu doğurmuş ve hammadde ve ara malı ihalaının oplam ihala içindeki payını % 75 ler seviyesine çıkarmışır. Bu süreç Türkiye nin ihalaa dayalı büyüdüğü görüşünün benimsenmesine yol açmışır. Bu çalışmada ise, 1989-2007 döneminde, Türkiye nin büyüme dinamiğinde ihracaın mı ihalaın mı daha baskın rol oynadığı, ulusal ve uluslararası lieraürden farklı olarak (rejim değişmeleri ekisi dikkae alınarak), doğrusal olmayan ekonomerik yönemlerle araşırılmakadır. Çalışmada Türkiye ekonomisinin büyüme rejimleri Markov rejim değişmeleri yönemiyle espi edilmiş ardından bu rejimlerde kalma ve reijimler arası geçiş olasılıklarına ihracaın ve ihalaın ekisi, Chen (2006) in gelişirdiği yönemle oraya çıkarılmışır. Çalışmanın akip eden bölümlerinde sırasıyla, konuya yönelik eorik hipoezler ve ekonomerik yönem kısaca anıılarak elde edilen bulgular akdim edilip, yorumlanacakır. 2. Teorik Çerçeve İhraca ve ihala yönlü büyüme hipoezlerinin es edildiği ampirik çalışmalarda, genellikle herhangi bir maemaiksel ispaa gerek duyulmaksızın, ekonomik büyüme (g), -aşağıdaki gibi- emeğin (L), sermayenin (K), ihracaın (X) ve ihalaın (M) bir fonksiyonu olarak anımlanıp; büyüme ve ihraca ve ihala arasındaki nedensellik ilişkileri araşırılmakadır 6. g = f [( L, K); X, M ] (1) 5 Bahmani-Oskooee ve Domac 1995, ihracala ekonomik büyüme arasında uzun dönemli bir ilişki espi ederken, Yiğidim ve Köse 1997, Özmen ve Furun 1998 ve Şimşek 2003 ihracaa dayalı büyüme hipoezini deseklemeyen sonuçlara ulaşmışlardır. Ukulu ve Kahyaoğlu 2005, doğrusal olmayan yönemleri kullandıkları çalışmalarında Türkiye de dışa açıklık oranının büyümeyi poziif yönde ekilediği buna karşılık finansal açıklığın bu ekiyi azalığı (negaif refah ekisi yaraacak biçimde) sonuçuna ulaşmışlardır. Kösekahyaoğlu ve Şenürk 2006 ise, ihracaan milli gelire doğru bir nedensellik olduğu, aynı zamanda ihracaaki arışların ihalaı da eiklediği sonucuna ulaşmışlardır. 6 Örn; Shan ve San 1998, Parida ve Shoo 2007, Awokuse 2007. Üreim fonksiyonunun genelleşirilmiş bu formu ile içsel büyüme modelleri arasındaki ilişki ve maemaiksel ispalar için bkz.: Romer (1990), ss: 76-92 ve Grossman ve Helpman (1990), ss: 88-90, Edward, 1992. 62
İspir-Açıkgöz Ersoy-Yılmazer / Türkiye nin Büyüme Dinamiğinde Buradan harekele bu çalışmanın da (amaç fonksiyonu iibariyle) emel referansı olan ihraca ve ihala yönlü büyüme hipoezleri esas iibariyle şu şekilde özelenebilir; İhraca yönlü büyüme hipoezi (hipoez 1): İhraca yapan firmalar daha geniş bir pazar imkanına kavuşukları için ölçek ekonomilerin avanajlarından yararlanacaklardır. İç piyasaya göre daha yoğun bir rekabe oramı firmaları yeni eknolojiler üremeye sevk edecekir. İhraca sayesinde elde edilen döviz gelirleri ile daha fazla hammadde ve yaırım araçları ihal edilebilecekir. İhala yönlü büyüme hipoezi (hipoez 2): İhalaaki yükselme yerli ikamesi olmayan hammadde ve ara mallarının eminini kolaylaşıracak ve üreimi hızlandıracakır. Sözkonusu girdilerin eknolojik bilgi içermesi ekonomide ileri eknoloji üreimini arıracakır. Ticaree dayalı sekörlerdeki gelişmeler diğer sekörlere poziif dışsallıklar yaraacakır. 3. Ekonomerik Yönem Bu çalışmada, önceki başlıka açıklanan hipoez 1 ve hipoez 2 sınanırken, konu ile ilgili lieraürden farklı olarak, Türkiye nin büyüme dinamiğinde daralma ve genişleme rejimleri arasındaki geçiş veya bu rejimlerde kalma olasılıklarına ihraca ve ihalaın kakısının oraya konulması amaçlanmakadır. Başka bir ifade ile, daralma rejiminden genişleme rejimlerine geçiş ve genişleme rejimlerinde kalma (veya sürdürülebilir büyüme) süreçlerine dış icare değişkenlerinin ekisi analiz edilmekedir. Bu amaç fonksiyonu doğrulusunda ilk olarak büyüme değişkeninin Markov süreci, ardından da bu süreç dahilinde bahsi geçen olasılıklar belirlenmişir. Çalışmanın bu aşamasında söz konusu analiz araçları kısaca anıılacakır. Chen 2006 yılında, Hamilon arafından gelişirilen Markov rejim değişimleri (Markov-swiching) modelini değişen zamanlı rejim olasılıklarını kapsayacak şekilde genişleerek bu olasılıkları bir açıklayıcı değişkenin fonksiyonu biçiminde formüle emişir (Chen, 2006: 211-214). Buna göre, g 63
Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil:24, Sayı:1, Yıl:2009, ss.59-72. değişkeni için -bizim çalışmamızda g=by (GSYİH büyüme oranı)-, iki rejimli ve p gecikmeli (ar(p)) Markov modeli; 2 g φ + e (0, σ ) (2) = 0, s + φ1, s g 1 +... + φ p, s g p1 s formunda göserilebilir. Burada s gözlemlenemeyen durum değişkenini, ve φ, her bir rejimdeki Markov modeli kasayılarını gösermekedir. Modeldeki sabi geçiş olasılıkları marisi (P) ise şu şekilde göserilebilir 7 ; p P = p 11 12 p p 21 22 Burada p 11, birinci rejimde iken birinci rejimde kalma; p 12, birinci rejimden ikinci rejime geçme; p 21, ikinci rejimden birinci rejime geçme ve p 22 de ikinci rejimde kalma olasılığını emsil emekedir ve açıkça anlaşılacağı gibi; p 12 =1- p 11 ve p 21 =1-p 22 eşiliklerini yazmak mümkündür. Chen bu olasılıklar marisini (P), değişen zamanlı geçiş olasılılıkları marisi (P ) formunda yeniden formüle emişir (4). Buna göre; (3) P 11 p ( x ) = 11 1 p ( x ) 22 1 p ( x ) 22 p ( x ) (4) Burada x, g değişkenini belirleyen bir açıklayıcı değişkeni (bu çalışma için söz konusu değişken ihraca veya ihalaır) emsil emekedir. Bu durumda, p 11 ( ) ve p 22 ( ), sırasıyla birinci rejimde iken birinci rejimde kalma x x olasılığına x nin kakısı ve ikinci rejimde iken bu rejimde kalma olasılığına x nin kakısı şeklinde yorumlanabilmeke ve şu şekilde formüle edilmekedir; p p 11 22 exp( φ0,1 + φ1,1 x ) ( x ) = (5) 1+ exp( φ + φ x ) 0,1 1,1 exp( φ0,2 + φ1,2 x ) ( x ) = (6) 1+ exp( φ + φ x ) 0,2 1,2 7 Markov-swiching modeli, P marisinin ve buna bağlı olarak filrelenmiş ve düzgünleşirilmiş geçiş marislerinin hesaplanması konusunda ayrınılı bilgi için bkz.: Hamilon, 1989: 257-384, Hamilon, 1994: 693, Franses ve Dijk, 2000 92-96. 64
İspir-Açıkgöz Ersoy-Yılmazer / Türkiye nin Büyüme Dinamiğinde 12 11 Burada da yine p ( x ) = 1 p ( x ) eşiliğini yazmak mümkündür. Bu çalışmada ilk olarak s 1 ve s 2 rejimlerinden hangisinin daralma veya genişleme rejimi olduğunu espi emek üzere, düzgünleşirilmiş ve filrelenmiş geçiş olasılılıkları ardından da ekonomi daralma rejiminde iken genişleme rejimine geçme olasılığına ihracaın (ihalaın) kakısını emsil emek üzere 12 12 p ( x ) ( p ( m ) ) marisi; ekonomi genişleme sürecinde iken bu süreçe kalma (büyümenin sürdürülebilme) olasılığına ihracaın (ihalaın) kakısını emsil emek üzere p 22 ( x ) ( p 22 ( m ) ) marisi hesaplanmışır. P marisinin diğer iki durumu için de bu sonuçlar üzerinden yorum yapılabilmekedir. Burada (5) ve (6) numaralı denklemlerdeki φ kasayıları, Chen in algoriması ve program kodu referans alınarak, numerik maksimizasyon bazlı maksimum olabilirlik yönemi ile ahmin edilmişir 8. 4. Elde Edilen Bulgular Çalışmada Türkiye Ekonomisinin GSYİH sının 1989-2007 dönemine ai büyüme süreci üçer aylık frekanslar iibariyle ele alınmışır. Sözkonusu dönem ercih edilirken 1989 yılının özellikle yabancı sermayenin amamen serbesleşmesi nedeniyle önemli bir yapısal dönüşüm yılı olması ve üçer aylık frekanslarla milli gelir serilerinin bu arihe kadar geriye gidebilmesi belirleyici olmuşur. Çalışmada analiz konusu olan değişkenler sırasıyla; by, reel (1987 fiyalarıyla) GSYİH arış hızı; X, sabi (2000) fiyalarla ihraca düzey değeri ve M, sabi (2000) fiyalarla ihala düzey değeridir. GSYİH arış hızı mevsimsel ekinliklerden (ramo yönemi ile) arındırıldıkan sonra hesaplanmışır. Diğer iki değişken de (X ve M) mevsimsel ekilerden arındırılarak modele dahil edilmişir. Değikenler TCMB ve IFS den emin edilmişir. Çalışmada ilk olarak by serisinin iki gecikmeli markov sürecinin smoo edilmiş ve filrelenmiş rejim olasılıkları espi edilerek Şekil 1 deki sonuçlara ulaşılmışır. 8 Chen bu aşamadan sonra açıklayıcı değişkenlerin olasılıklar üzerine ekisini ahmin ederken açıklayıcı değişkenin en yüksek değerini referans alarak, bu değişkendeki arışların olasılıklar üzerindeki fonksiyonunu benzeim (simulaion) yapmışır (ayrınılı bilgi için bkz.: Chen, 2006: 216-220). Bu çalışmada ise Chen den farklı olarak sözkonusu olasılıklara ihraca ve ihalaın kakısını, gözlem arihleri iibariyle gözlemleyebilmek için, (5) ve (6) numaralı denklemler her bir dönemi için hesaplanmışır. 65
Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil:24, Sayı:1, Yıl:2009, ss.59-72. Şekil 1 in üs panelinde Türkiye nin GSYİH büyüme hızının üçer aylık dönemler iibariyle seyri, ora ve al panelinde ise sırasıyla; birinci ve ikinci rejim için, her bir gözlem dönemi iibariyle düzgünleşirilmiş ve filrelenmiş olasılıklar görülmekedir. Bu sonuçlara göre büyüme oranlarının negaif olduğu dönemlerde Rejim 1 in (s 1 ), büyüme oranlarının poziif olduğu dönemlerde de Rejim 2 nin (s 2 ) olasılıkları 0,5 in üzerindedir. Dolayısıyla birinci rejimin bir daralma (resesyon), ikinci rejimin ise bir genişleme (büyüme) rejimi olduğu rahalıkla söylenebilir. Ekonominin daralma dönemleri sırasıyla Birinci Körfez Savaşı, 1994 Krizi, Asya Krizi ve 2001 Krizi dönemlerine raslamakadır. Şekil. by Serisi Markov Süreci Türkiye nin sözkonusu bu rejimlerde kalma ve rejimler arası geçiş olasılıkları, önceki bölümlerde bahsedildiği üzere Chen (2006) yönemi ile hesaplanmışır. Şekil 2 de ekonomi birinci rejimde iken ikinci rejime geçme olasılıklarına ihraca ve ihalaın kakıları görülmekedir. 66
İspir-Açıkgöz Ersoy-Yılmazer / Türkiye nin Büyüme Dinamiğinde Şekil 1: Rejim 1 den Rejim 2 ye Geçiş Olasılıkları Şekil 2 nin üs paneli Markov modelinden elde edilen Rejim 1 olasılıklarını gösermekedir. Ekonomi bu rejimde iken Rejim 2 ye geçme olasılıklarına ihraca ve ihalaın kakıları ise al panelde gözlenmekedir. Şekil 2 nin al panelinde koyu bölgeler ihalaın açık bölgeler ise ihracaın kakılarını gösermekedir. Bu sonuçlara göre Türkiye nin daralma döneminden genişleme sürecine geçebilmesi olasılığını ihraca % 60 lar, ihala da % 30 lar seviyesinde ekilemekedir. 67
Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil:24, Sayı:1, Yıl:2009, ss.59-72. Şekil 2: Rejim 2 de Kalma Olasılıkları Şekil 3 e ise, yine üs panelde Markov modelinden elde edilen Rejim 2 olasılıklarını, al panelinde ise bu rejimde kalma (büyümenin sürdürülebilme) olasılıklarına ihraca ve ihalaın ekileri görülmekedir. Bu sonuçlara göre de Türkiye nin GSYİH sı bir genişleme sürecinde iken bu sürecin devam eme olasılığına ihracaın %65-%69 düzeyinde; ihalaın ise %64-%66 düzeyinde kakı sağladığı söylenebilir. Ekonominin 2001 krizinden sonraki dönem olasılıklarına bakıldığında da ihracaın ve ihalaın bu kakılarının azalma eğiliminde olduğu görülebilir 9. 5. Sonuç Türkiye Ekonomisinin genel yapısı ve bu çalışmanın bulguları birlike değerlendirildiğinde, Türkiye nin büyüme dinamiğine ihracaın ve ihalaın birlike kakı sağladıklarını söylemek mümkündür. Ekonomi daralma sürecinde iken, genişleme sürecine geçmesinde ihracaın baskın rol oynamasının, kanımızca, daralma dönemlerinde yüksek oranlı devalüasyon gerçekleşmiş olması ile yakın bir ilişkisi vardır. Zira, bu 9 Ekonomi birinci rejimde iken bu rejimde kalma olasılıkları Şekil 2 deki olasılıkların; ikinci rejimden birinci rejime geçme olasılıkları ise Şekil 3 olasılıklarının birden çıkarılması ile bulunabilir. Diğer iki olasılığın konu akışı iibariyle daha önemli olması nedeniyle, bu olasılıklar ayrıca şekil üzerinde göserilmemişir. 68
İspir-Açıkgöz Ersoy-Yılmazer / Türkiye nin Büyüme Dinamiğinde dönemlerde yüksek döviz kurları ihalaı baskı alına alırken ihracaı arırmakadır. Yine bu dönemlerde ihraca özellikle döviz kazandırıcı ekisiyle ekonomiyi oparlayabilmekedir. Ekonominin genişleme süreçlerinde ise ihraca ve iahala birbirine yakın oranlarda bu sürecin devam edebilmesine kakı sağlamakadır. Burada iki husus önemle dikkae alınmalıdır. Birincisi, Türkiye nin ihraca yapısında ihal girdilerin yoğun bir şekilde kullanılması, ihalaın büyüme üzerindeki ekisinin bir kısmının ihraca kanalıyla gerçekleşmesi anlamına gelmekedir ki buradan ihalaın büyümeye kaısının oransal olarak daha yüksek olduğu sonucu çıkmakadır. İkincisi, ihracaın ve ihalaın birlike kakıları azalan oranlarda devam emekedir. Özellikle 2001 krizi sonrası dönemde, bu azalan seyir ne olarak gözlenmekedir. Bu da kanımızca, yüksek cari açıkların yaraığı borçlanma gerekliliği ve buna bağlı olarak borçlanma maliyelerinin yükselmesinden kaynaklanmakadır. Ekonominin yapısı bu şekilde devam ederse bu beraberinde bir daralma ehlikesi doğuracakır: Şekil 3 eki olasılıklar 1 den çıkarıldığında rejim 2 den, rejim 1 e geçme olasılıkları elde edilecekir ki buradan da sözkonusu olasılığının gerçekleşme ihimalinin giderek arma eğiliminde olduğu gözlenebilir. Sonuç iibariyle Türkiye de ihalaın ihal girdi kullanımı yönüyle büyümeye kakı sağladığı açıkır. Burada önemli olan bu ihal girdilere ne ölçüde kama değer yaraabildiğimizdir. Bunun çok düşük oranlarda olması ihracaın ve ihalaın büyümeye kakılarının sürdürülebilir olmasını olumsuz yönde ekilemekedir. İhracaın ve ihalaın sürdürülebilir bir büyüme süreci yaraması ihraca yapısında yüksek kama değer yaraabilecek bir dönüşüm yaşanması ile mümkün olacakır. Kaynakça Ahmed, Q.M. ve M.S. Bu,. ve S. Alam (2000) Economic Growh, Expor and: and Exernal Deb Causaly: The Case of Asian Counries, The Pakisan Developmen Review, 39(4), 591-608. Awokuse, T. O. (2006) Causaliy beween Expors, Impors, and Economic Growh: Evidence from Transiion Economies, Economics Leers, 94, 389-95. Bhagwai, J. (1978) Anaomy and Consequences of Exchange Conrol Regimes: Liberalizaion Aemps and Consequences, Cambridge, MA: Ballinger. Bhagwai, J. (1982) Direcly Unproducive Profi Seeking (DUP) Aciviies, Journal of Poliical Economy, 90(5), 988 1002 69
Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil:24, Sayı:1, Yıl:2009, ss.59-72. Bahmani-Oskooee ve M., J. Alse (1993) Expor Growh and Economic Growh: An Applicaion of Coinegraion and Error-Correcion Modelling, The Journal of Developing Areas, 27, 535-542. Bahmani-Oskooee M. ve I. Domac, (1995) Expor Growh and Economic Growh in Turkey: Evidence from Coinegraion Analysis, METU Sudies in Developmen, 22, 67-77. Bahmani-Oskooee M. ve F. Niroomand, (1999) Openness and Economic Growh: An Empirical Invesigaion, Applied Economic Leers, 6, 557-61. Balassa, B. (1978) Expors and Economic Growh: Furher Evidence, Journal of Developmen Economics, 5(2), 181-89. Balassa, B. (1980) The Process of Indusrial Developmen and Alernaive Developmen- Sraegies, Essays in Inernaional Finance, No. 141, Princeon, New Jersey: Princeon Universiy, (December). Barro, R. ve X. Sala-I-Marin, (1995) Economic Growh, New York: McGraw-Hill. Bruon, H. (1989) Impor Subsiuion. Chenery, H. ve T.N. Srinivasan, eds. Handbook of Developmen Economics, 2. Norh-Holland, Amserdam. Chow, P. C. Y. (1987) Causaliy beween Expor Growh and Indusrial Developmen: Empirical Evidence from he NICs, Journal of Developmen Economics, 26(1): 55-63. Chandra, R. (2002) Expor Growh and Economic Growh: An Invesigaion of Causaly in India, The Indian Economic Journal, 49(3) 64-73. Chen, S. (2006), Revisiing he Ineres Rae Exchange Rae Nexus: A Markov-Swiching Approach, Journal of Developmen Economics, 79, 208-224. Coe, T.D. ve E. Helpman, (1995), Inernaional R&D Spillovers, European Economic Review 39, 859 887. Doraisami, A. (1996) Expor Growh and Economic Growh: A Re-examinaion of Some Time Series Evidence of he Malaysian Experience, The Journal of Developing Areas, 30, 223-230. Franses, H. ve Dijk, D. (2006), Non-linear Time Series Models in Emprical Finance, Canbiridge Universiy Press. Edwards, S. (1992) Trade Orienaion, Disorions and Growh in Developing Counries, Journal of Developmen Economics, 39(1) 31-57. El-Sakka, M.I. ve N.H. Al-Muairi, (2000) Expors and Economic Growh: The Arap Experience, The Pakisan Developmen Review, 39(4) 153-169. Emery, R. F. (1967) The Relaion of Expors and Economic Growh, Kyklos, 20(2): 470-86. Grossman, H. (1991) Trade, Innovaion and Growh, American Economic Review, 80: 86-91. Grossman, G. M., E. Helpman, (1990), Comparaive Advanage and Long-Run Growh, American Economic Review, 80, 796-815. Hamilon, J.D (1989), A New Approach To The Economic Analysis Of Nonsaionary Time Series And The Business Cycle, Economerica 57, 357-384. Hamilon, J.D (1994), Time Series Analysis, Princeon Universiy Press. Heller, P. S. ve R. C Porer,. (1978) Expors and Growh: An Empirical Re-invesigaion, Journal of Developmen Economics, 5(2): 191-93. Hsiao, M.C.V. (1987) Tes of Causaly and Exogeniy beween Expors and Economic Growh: The Case of Asian NIC s, Journal of Economic Developmen, 12, 143-59. 70
İspir-Açıkgöz Ersoy-Yılmazer / Türkiye nin Büyüme Dinamiğinde Jones, L. E. ve R. E Manuelli,. (1990), A Convex Model Of Equilibrium Growh: Theory And Policy Implicaions, Journal of Poliical Economy, 98, 1008 38. Jung, W. S. ve P. J. Marshall, (1985) Expors, Growh and Causaliy in Developing Counries, Journal of Developmen Economics, 18(1) 1-12. Kavoussi, R. M. (1984) Expor Expansion and Economic Growh: Furher Empirical Evidence, Journal of Developmen Economics, 14 (1/2), 241-50. Kösekahyaoğlu, L., C. Şenürk, (2006) İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezinin Tesi: Türkiye ve Yeni Gelişen Ekonomiler Üzerine Karşılaşırmalı Bir İnceleme, Süleyman Demirel Üniversiesi, Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 2(4). Kravis, I. B. (1970) Trade as a Handmaiden of Growh: Similariies beween he Nineeenh and Twenieh Cenuries, Economic Journal, 80(320), 850-72. Kruger, A. O. (1975) The Benefis and Coss of Impor Subsiuion in India: A Microeconomic Sudy, Minneapolis: Universiy of Minnesoa Press. Krueger, A. O. (1978) Foreign Trade Regimes and Economic Developmen: Liberalizaion Aemps and Consequences, Naional Bureau of Economic Research, 273-74. Kwan, A.C.C. ve B. Kwok (1995) Exogeniy and The Expor-led Growh Hypohesis: The Case of China, Souhern Economic Journal, 61(8), 1158-1166. Marwah, K., A. Tavakoli, (2004) The Effec of Foreign Capial and Impors on Economic Growh: Furher Evidence from Four Asian Counries (1970-1998), Journal of Asian Economics 15, 399-413. Mazumdar, J., (2000) Impored Machinery and Growh in LDCs, Journal of Developmen Economics, 65, 209 224. Michaely, M. (1977) Expors and Growh: An Empirical Invesigaion, Journal of Developmen Economics, 4 (1), 49-53. Moschos, D. (1989) Expor Expansion, Growh and The Level of Economic Developmen: An Empirical Analysis, Journal of Developmen Economics, 30 (1), 93-102. Özmen, E., G. Furun, (1998) Expor-Led Growh Hypohesis and The Turkish Daa: An Empirical Invesicaion, METU Sudies in Developmen, 25 (3): 491-503. Parida, P.C. ve Sahoo, P. (2007) Expor-led Growh in Souh Asia: A Panel Coinegraion Analysis, Inernaional Economic Journal 21 (2), 155-75. Ram, R. (1985) Expors and Economic Growh: Some Addiional Evidence, Economic Developmen and Culural Change, 33(2), 415-25. Ram, R. (1987) Expors and Economic Growh in Developing Counries: Evidence from Time- Series and Cross-Secion Daa, Economic Developmen and Culural Change, 36 (1), 51-63. Rebelo, S. (1991), Long-Run Policy Analysis And Long-Run Growh, Journal of Poliical Economy, 99, 500-521. Rıvera-Baiz, L.A. ve Romer, P.M. (1991) Economic Inegraion and Endogenous Growh, Quarerly Journal of Economics, 106: 531-55. Romer, P.M. (1986), Increasing Reurns and Long-Run Growh, The Journal of Poliical Economy, 94 (5)., 1002-1037. Romer, P.M. (1990), Endogenous Technological Change, The Journal of Poliical Economy, 98 (5), 71-102. Sengupa, J.K. ve Espana, J.R. (1994) Expors and Economic Growh in Asian NICs: An Economeric Analysis for Korea, Applied Economics, 26, 41-51. 71
Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil:24, Sayı:1, Yıl:2009, ss.59-72. Serven, A. K. (1968) The Relaion of Expors and Economic Growh: Commen, Kyklos, 21(3), 546-48. Shan, J. ve Sun, F. (1998) Expor led Growh Hypohesis for Ausralia: An Empirical Re- Invesigaion, Applied Economics Leers, 5, 423-28. Srinivasan, T. N. (1985), Neoclassical Poliical Economy, he Sae and Economic Developmen, Asian Developmen Review, 3(4), 38-58. Syron, R. F., B. M. Walsh, (1968) The Relaion of Expors and Economic Growh: A Noe, Kyklos, 21/3: 541-45. Şimşek, M. (2003) İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezinin Türkiye Ekonomisi Verileri ile Analizi, 1960-2002, Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 18(2), 43-63. Tyler, W. G. (1981) Growh and Expor Expansion in Developing Counries: Some Empirical Evidence, Journal of Developmen Economics, 9(2), 121-130. Ukulu U. ve H. Kahyaoğlu (2005); Ticari ve Finansal Dışa Açıklık Türkiye de Büyümeyi Ne Yönde Ekiledi?, Türkiye Ekonomi Kurumu Tarışma Meni, hp://www.ek.org.r/dosyalar/ukulu-2005.pdf Williamson, R. (1978) The Role of Expors and Foreign Capial in Lain American Economic Growh. Souhern Economic Journal 45(2), 410-20. Yiğidim, A. ve N. Köse, (1997) İhraca ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki, İhalaın Rolü: Türkiye Örneği (1980-1996), Ekonomik Yaklaşım, 26(8), 71-85. 72