Türkiye kanser atlası Sağlık profesyoneli olmayanlar için kanserin tanımı, özellikleri ve demografik bilgileri Yasin Orun
Orun, Yasin Türkiye kanser atlası Sağlık profesyoneli olmayanlar için kanserin tanımı, özellikleri ve demografik bilgileri, 2016, XI + 123s. ISBN: 978-605-83318-0-8 yasinorun@gmail.com Yasin Orun, 2016 Tüm hakları saklıdır. Bu kitabın herhangi bir kısmı, yayıncının ya da yazarın yazılı izni olmaksızın herhangi bir elektronik ya da mekanik vasıtayla (fotokopi ya da bilgi saklama ve erişimi dahil) herhangi bir şekilde çoğaltılamaz.
İçindekiler ÖZET v GİRİŞ vii BİRİNCİ BÖLÜM 1 1. KANSER HAKKINDA GENEL BİLGİLER 1 1.1. KANSERİN TANIMI 1 1.2. KANSERİN SINIFLANDIRILMASI 4 1.2.1. Davranışlarına Göre Kanserler 4 1.2.1.1. Malign Neoplaziler 4 1.2.1.2. Benign Neoplaziler 5 1.2.1.3. İnsitu Neoplaziler 5 1.2.1.4. Belirsiz Neoplaziler 6 1.2.2. Anatomik Yerine Göre Sınıflandırma 6 1.2.3. Malignite Tipine Göre Sınıflandırma 6 1.2.3.1. Primer Neoplazi 6 1.2.3.2. Sekonder (Metastatik) Neoplazi 6 1.2.4. Morfolojisine Göre Sınıflandırma 7 1.2.4.1. Karsinomlar 7 1.2.4.2. Diğer Kanser Türleri 8 1.3. KANSERİN NEDENLERİ 9 1.4. KANSERDE RİSK FAKTÖRLERİ 11 1.5. KANSERİN BELİRTİLERİ 14 1.6. KANSERİN YAYILMASI (METASTAZ) 18 1.7. ÇOĞUL PRİMER KANSERLER 25 İKİNCİ BÖLÜM 28 2.KANSER İSTATİSTİKLERİ 28 iii
2.1. DÜNYA KANSER İSTATİSTİKLERİ 41 2.2. TÜRKİYE KANSER İSTATİSTİKLERİ 53 2.2.1. İnsidans İstatistikleri 55 2.2.2. Mortalite İstatistikleri 83 2.2.3. Prevelans İstatistikleri 95 SONUÇ 105 KAYNAKÇA 117 EKLER 122 iv
ÖZET Bu kitapta, hücrelerin genetik yapısındaki değişimlerin bir sonucu olarak ortaya çıkan ve kontrolsüz hücre çoğalmasıyla karakterize olan kanser hastalığının Türkiye de görülme sıklığı, yaygınlığı ve ölüm oranları farklı açılardan incelenmiştir. Ülkede en fazla görülen kanserler, cinsiyetlere göre ayrı ayrı belirlenmiş ve kıyaslamaları yapılmıştır. Yaş gruplarına göre yapılan değerlendirmelerde hangi yaş gruplarında kanserin daha fazla görüldüğü tespit edilmiştir. Yine cinsiyet ve yaş gruplarına göre kanser ölüm oranları çıkarılmış, en fazla ölüme neden olan kanser türleri her iki cinsiyet ve farklı yaş grupları için tespit edilmiştir. v
ABSTRACT In this book, as a result of the genetic structure changes occurring in the cells which is characterized by uncontrolled cell proliferation of cancer disease s incidence, prevalence and mortality rates in Turkey were examined from different angles. The most common cancer in the country, determined separately by gender and comparisons were made. In which age group in the assessment of cancer by age group were significantly more visible. Again, according to sex and age group increased cancer mortality rates have been determined for most cancers causing death in both sexes and different age groups. vi
GİRİŞ Yirminci yüzyıl, tüm dünyada bulaşıcı hastalıklara karşı geliştirilmeye çalışılan yoğun sağlık mücadelelerine sahne olmuştur. Yaşadığımız yüzyılda ise doğuşta beklenen yaşam süresinin uzamasına bağlı olarak, tüm dünyada ve buna paralel olarak Türkiye de kronik hastalıkların insanların karşılaştıkları en önemli mortalite ve morbidite sebebi olması nedeniyle sağlık alanında yeni yaklaşımlar geliştirilmesi ana gündem konularından biri olmuştur. Kronik hastalıklar, dünyada sadece geri kalmış ülkelerin karşı karşıya oldukları bir sorun değildir. Günümüz itibarıyla hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde söz konusu hastalıklar hızla artmakta ve bunun olağan bir sonucu olarak ülkelerin var olan sağlık hizmetlerini zorlamakta ve sağlığa ayrılan bütçenin büyük bölümü bu hastalıklarla mücadeleye ayrılmaktadır. Kronik hastalıkların risk faktörleri ile mücadele, ulusal politikalar ve uzun vadeli stratejiler vii
geliştirilerek başarıya ulaşabilmektedir. Görülme sıklığı hızla artan kronik hastalıklar, dünyada ölümlerin ve sakatlıkların en önemli sebepleri arasında yer almaktadır. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre 2012 yılında dünya çapında meydana gelen 56 milyon ölümden 38 milyonu yani tüm ölümlerin yaklaşık %68 i kardiyovasküler hastalıklar, kanserler, diyabet ve kronik akciğer hastalıklarını içeren bulaşıcı olmayan hastalıklardan kaynaklanmıştır. 1 Kanser, dünyada hemen her ülkede mortalite ve morbidite oranları açısından başat sağlık sorunları arasında yer almaktadır. 1900 lü yılların başında ölüme neden olan hastalıklar sıralamasında 7 nci, 8 inci sıralarda yer alırken günümüzde birçok ülkede kardiyovasküler hastalıklardan sonra ikinci sırada gelmektedir. 2 Örneğin Türkiye de 2015 yılında toplam 1 http://www.who.int/gho/ncd/mortality_morbidity/en/ erişim tarihi: 09/06/2016 2 Haydaroğlu, Ayfer ve diğerleri, Ege Üniversitesi nde Kanser Kayıt Analizleri, Türk Onkoloji Dergisi, S.22, s.23, 2007. viii
392.429 kişi vefat etmiş olup, bunun 78.661 i kanser nedeniyle olmuştur. Bu da günde ortalama 216 kişinin kanser nedeniyle yaşamını yitirdiğini göstermektedir. 3 Akciğer, meme ve kolorektum kanseri tüm dünyada en sık görülen kanserler arasında yer almakta olup, kanser tiplerinin dağılımı gelişmişlik düzeylerine bağlı olarak ülkeden ülkeye farklılık göstermekte, aynı ülke içinde de farklı şehirlerde kanser tiplerinin dağılımı değişebilmektedir. Yaşlı nüfus oranının artması ve gelişen teknoloji ile çevresel karsinojenlerle temasın artışına da bağlı olarak kanser sayısının progresif olarak artmaya devam edeceği tahmin edilmektedir. 4 2012 de dünya nüfusu tahmini 7,1 milyar olup bunun 2030 da 8,3 milyara yükselmesi beklenmektedir. Bu dönemde yüksek gelir grubundaki ülkelerin nüfusları % 4 artarken düşük ve orta gelir grubundaki 3 http://www.tuik.gov.tr/prehaberbultenleri.do?id=21526 erişim tarihi: 09/06/2016 4 Haydaroğlu, Ayfer ve diğerleri, Ege Üniversitesi nde Kanser Kayıt Analizleri, Türk Onkoloji Dergisi, S.22, s.23, 2007. ix
ülkelerde bu artışın yaklaşık % 30 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Ayrıca düşük ve orta gelir grubundaki ülkelerde 65 yaş ve üzerindeki nüfus oranının da % 5 ila % 10 arasında artış göstermesi beklenmektedir. Kanser oranlarıyla yaş arasındaki güçlü bir bağıntı olduğu göz önünde bulundurulduğunda 2030 yılında en çok düşük ve orta gelir grubundaki ülkelere etki edecek artan bir kanser yükünden söz edilebilir. 5 Tüm bu sayılanlar nedeniyle dünyada olduğu gibi Türkiye de de sağlık sorunlarının başında gelen kanser hastalığından insanları korumak için hastalığın nedenlerinin tespit edilmesinin ve bu doğrultuda kanser hastalığına karşı alınacak tedbirlerin belirlenmesinin ülke geleceği için büyük önemi bulunmaktadır. Ayrıca hastalığının mevcut durumunun tespiti, geleceğe yönelik planlamalar yapılması açısından önem arz etmekte olup, geliştirilecek etkin önleme 5 Boyle, Peter ve Levin, Bernard (ed.) (2008). Dünya Kanser Raporu 2008, Lyon: International Agency for Research on Cancer. x
mekanizmalarıyla toplumda kanser görülme riskinin azaltılabileceği öngörülmektedir. 6 6 Türkiye Büyük Millet Meclisi, Kanser Hastalığı Konusunun Araştırılarak Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Amacıyla Kurulan Meclis Araştırması Komisyonu Raporu Esas No: 10/348, 551, 666, 667, 668. xi
BİRİNCİ BÖLÜM 1. KANSER HAKKINDA GENEL BİLGİLER 1.1. Kanserin Tanımı Kanser, hücrelerin genetik yapısındaki değişimlerin bir sonucu olarak ortaya çıkan ve kontrolsüz hücre çoğalmasıyla karakterize olmuş bir hastalık grubudur. 7 Bu çoğalma sırasında kanser hücresinde, normal hücrelere göre yapısal farklılıklar ortaya çıkabileceği gibi hücrenin işlevleri açısından da farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Bazen hücreler normalde yaptıkları işlevlerini yapamazken, bazen de normalde olmayan bazı yeni işlevleri de yapmaya başlayabilmektedirler. Anormal şekilde çoğalmaya başlayan bu hücreler bulundukları yerdeki doku ve organları işgal etmekte ve hatta daha uzaktaki organları işgal edip, işgal ettiği bu bölümlerin görevlerini yerine 7 World Cancer Research Fund / American Institute for Cancer Research. Food, Nutrition, Physical Activity, and the Prevention of Cancer: a Global Perspective. Washington DC, 2007. 1
getirmelerini engelleyebilmektedir. 8 İnsan vücudunda altmıştan fazla organda gelişebilen kanserin yüzden fazla türü bulunmaktadır. 9,10 Tüm kanserler büyüme ve kopyalama süreçleri bozulan tek bir hücreden başlamaktadır. Kanserlerin %5-10'u kanserle ilişkili genlerin kalıtımına bağlı olarak ortaya çıkarken geriye kalan %90-95'i ise zamanla hücrelerin genetik materyalindeki değişiklikler ve hasarların birikimiyle ilişkilendirilmektedir. Bu hasarın nedenleri hem hücresel hem de çevresel kaynaklı olabilmektedir. Her kanser türü farklı farklı özelliklere sahip olmakla birlikte, değişmeyen tek özellik hücre çoğalması ve ölümünün kontrol edilememesidir. 11 8 Kutluk, Tezer, Kars, Ayşe. Kanser Konusunda Genel Bilgiler 1992. s.14. 9 www.cancerresarchuk.org, erişim tarihi: 20/09/2014 10 www.cancer.gov, erişim tarihi: 20/09/2014 11 World Cancer Research Fund / American Institute for Cancer Research. Food, Nutrition, Physical Activity, and the Prevention of Cancer: a Global Perspective. Washington DC, 2007. 2
Yaygın olarak tümör (neoplazi) ile kanser kelimeleri eş anlamlı kullanılmakla birlikte esasen bunlar eşanlamlı kelimeler değillerdir. Tümörler benign (iyi huylu - selim) ya da malign (kötü huylu - habis) oluşumlardır. İyi veya kötü huylu tümörlerin her ikisi de anormal hücre büyümesi sonucu oluşmakla birlikte; benign tümörler, sınırlı bir büyüme yapısında olup, bulundukları bölgede büyüyerek genişlerler ve en önemlisi metastaz yapmazlar. Kanser olarak adlandırılan malign tümörler ise hızla çoğalıp, çevre dokulara yayılma özelliği gösterirler ve uzak organlara kan ve lenf yoluyla metastaz (yayılma) yaparlar. 12 Kanser insan vücudundaki tüm doku ve organlarda gelişebilir. 12 Akhoroz, Ahmet. 2000-2010 Yıllarında Türkiye deki Kanser Hastalığının Kamu Harcamalarındaki Yeri ve Çeşitli Ülkelerle Karşılaştırılması, (Yüksek Lisans Tezi), Beykent Üniversitesi, İstanbul, s. 4, 2012. 3
1.2. Kanserin Sınıflandırılması 13 Kanserler anatomik yerlerine, davranışlarına, morfolojisine ve malignite tipine göre sınıflandırılabilir. 1.2.1. Davranışlarına Göre Kanserler 1.2.1.1. Malign Neoplaziler Kötü huylu, habis veya kanser olarak nitelendirilirler. Yaşamı tehdit etmeleri, metastaz yapmaları, invaziv olmaları, büyüyebilmeleri ve çevre 13 Bu başlık ağırlıklı olarak Şencan, İrfan ve diğerleri, Teşhis İlişkili Gruplar İleri Klinik Kodlama Standartları kaynağına dayalı olarak hazırlanmıştır. 4
dokulara zarar vermeleri en büyük özelliklerindendir. Bu özellikleri nedeniyle en korkulan neoplazi grubunu oluştururlar. Bu kanser türleri tedavi edilmezse ya da herhangi bir nedenle tedaviye geç başlanırsa öldürücü olabilmektedir. 1.2.1.2. Benign Neoplaziler İyi huylu, selim kanserler olarak nitelendirilirler. Genellikle kavite (boşluk) oluşturarak, metastaz yapmazlar ve bir noktada büyürler. Lokalize edilirse ve alınırsa yaşamı tehdit etmezler. Etraftaki dokuları tehdit etmezler fakat büyümeleri diğer yapılar üzerinde (örneğin beyinde) baskı oluşturursa ciddi problemlere sebep olabilmektedir. 1.2.1.3. İnsitu Neoplaziler Henüz başlangıç aşamasında olan, erken dönemde ortaya çıktıkları yerde bulunan, malign değişiklikleri devam eden ve normal dokuların çevresini tehdit etmeyen kanser tipidir. 5
1.2.1.4. Belirsiz Neoplaziler Henüz neoplazinin davranışı malign olarak tanımlanmamakla birlikte diğer insanların hastalık geçmişleri incelendiğinde malign olarak geliştiği bilinen durumlar için bu ifade kullanılmaktadır. 1.2.2. Anatomik Yerine Göre Sınıflandırma Neoplazinin bulunduğu yeri ifade etmektedir. (Beyin, akciğer, kolon, mide, pankreas vb.) 1.2.3. Malignite Tipine Göre Sınıflandırma 1.2.3.1. Primer Neoplazi Kanserin ilk başladığı yer olarak tanımlanmaktadır. 1.2.3.2. Sekonder (Metastatik) Neoplazi Primer neoplazinin yayıldığı yerdir. Kanserli hücrelerin bulundukları doku dışında doğrudan ya da 6
kan-lenf damarlarıyla başka bölgelere sıçramalarına metastaz (yayılma) denilmektedir. 14 1.2.4. Morfolojisine Göre Sınıflandırma Kanserler primer yerleşim yerine göre sınıflandırılabilmekte ve yerleştikleri hücre türlerine göre de gruplandırılabilmektedir. Bu gruplandırma ise kanser hücrelerinin mikroskop ve bazı laboratuvar testleri ile incelenmesine dayanmaktadır. Hücre tipini bilmek doktorlara kanserin başlangıç yeri hakkında bir ipucu verebilmektedir. 1.2.4.1. Karsinomlar Karsinom vücut içindeki veya dışındaki organ hücrelerinde başlayan bir kanserdir. Bu hücreler epitelyal hücreler olarak adlandırılmaktadır. Kanser hücrelerinin mikroskop altındaki görünümüne göre farklı karsinom türleri vardır. En yaygın iki türü Skuamöz hücreli karsinom ve adenokarsinomdur. 14 Şencan, İrfan ve diğerleri, Teşhis İlişkili Gruplar İleri Klinik Kodlama Standartları, Ankara, Ağustos 2013, s. 53. 7
Skuamöz hücreli karsinom ya da yassı hücreli karsinomlar birçok organdan köken alabilir. Bu organlardan birkaçı; ağız, yemek borusu, akciğer, vajina, serviks ve bazı diğer organlardır. Adenokarsinom bezsel dokularda ortaya çıkan bir karsinom türüdür. Hücrelerin adenokarsinom olarak sınıflandırılabilmesi için bir beze ait olması gerekmemektedir. Bazılarının bez olarak düşünülmediği bu yapılar vücudun birçok organında bulunmaktadır. Örneğin, mide, ince barsak ve kolon kanserlerinin birçoğu adenokarsinomdur. Akciğer kanserlerinin ise yaklaşık 10 da 4 ü adenokarsinomdur. Adenokarsinomlar bunların haricinde birçok organda gelişebilmektedir. 1.2.4.2. Diğer Kanser Türleri Daha az yaygın olmakla birlikte kanser diğer hücre türlerinde de gelişebilmektedir. En yaygın olanlarına aşağıda kısaca değinilmiştir. Lenfomalar lenf düğümleri ve çeşitli 8
organlarda bulunan bağışıklık sistemi hücrelerinde gelişmektedir. Melanomlar cildin sarımsı veya kahverengi renk üreten hücrelerinde gelişmektedir. Sarkomlar genellikle tendon, bağ, kas, yağ, kemik, kıkırdak ve ilgili dokularda mevcut olan bağ dokusu hücrelerinde gelişmektedir. Germ hücreli tümörler, erkeklerde testislerde, kadınlarda ise yumurtalıklarda ya da fetusta bu organların geliştiği vücut bölgesinde gelişmektedir. 15,16 1.3. Kanserin Nedenleri Kanserde en çok sorulan ve araştırılan konulardan birisi de kanserin sebebi olmuştur. 17 İnsan vücudunda kanser hastalığının oluşumunun nedenleri tam olarak bilinmemekle beraber kanser oluşumuna 15 www.cancer.org, erişim tarihi: 20/09/2014 16 http://tr.wikipedia.org, erişim tarihi: 20/09/2014 17 Kutluk, Tezer, Kars, Ayşe. Kanser Konusunda Genel Bilgiler 1992. s.17. 9
sebep olabilecek etkenleri değiştirilebilir ve değiştirilemeyen etkenler olarak iki gruba ayırabiliriz. Değiştirilemeyen etkenler yaş, cinsiyet ve aile öyküsü iken değiştirilebilir etkenler çevresel faktörlerdir 18. Bunlar: Genetik yatkınlık, Sigara ve alkol kullanımı, Radyasyona maruz kalma, Bazı virüsler ve bakteriler, Kötü beslenme alışkanlığı, Gıdalardaki katkı maddeleri, Uzun süre güneş ışığına maruz kalma, Aşırı dozda röntgen ışınına maruz kalma, Bazı kimyasal maddeler (katran, benzin, boya maddeleri, asbest vb.), Hava kirliliği. 18 Akhoroz, Ahmet. 2000-2010 Yıllarında Türkiye deki Kanser Hastalığının Kamu Harcamalarındaki Yeri ve Çeşitli Ülkelerle Karşılaştırılması, (Yüksek Lisans Tezi), Beykent Üniversitesi, İstanbul, 2012, s. 4 10