KAMU SAĞLIK SEKTÖRÜNDE ÖĞRENİLMİŞ GÜÇLÜLÜK İLE STRESLE BAŞAÇIKMA ARASINDAKİ İLİŞKİ

T.C. İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ, İŞLETME ANABİLİM DALI İŞLETME DOKTORA PROGRAMI KAMU SAĞLIK SEKTÖRÜNDE ÖĞRENİLMİŞ GÜÇLÜLÜK İLE STRESLE BAŞAÇIKMA ARASINDAKİ İLİŞKİ Doktora Tezi Ayhan Çakır 1350D91213 İstanbul, Aralık2014

T.C. İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ, İŞLETME ANABİLİM DALI İŞLETME DOKTORA PROGRAMI KAMU SAĞLIK SEKTÖRÜNDE ÖĞRENİLMİŞ GÜÇLÜLÜK İLE STRESLE BAŞA ÇIKMA ARASINDAKİ İLİŞKİ Doktora Tezi Ayhan Çakır 1350D91213 Danışman: Prof. Dr. Hüner Şencan İstanbul, Aralık 2014

TELİF HAKLARI Bu doktora tezinin tüm telif hakları Ayhan Çakır a aittir. Yeniden ifadelendirme veya belli bir bölümden özet çıkarma şeklinde de olsa kaynak belirtmeden ve sayfa numarası göstermeden alıntı yapılamaz. Aynen yapılan metin alıntıları, tırnak işaretine alma veya girintili yazım biçimi kullanılmaksızın gösterilemez. Aynen alıntılarda makul yararlanma ölçüsü aşılamaz. Yazara ait şekil ve tabloları; niteliğini büyük ölçüde farklılaştırmayan değişiklikler yaparak veya orijinal biçimiyle kendi çalışmasına almak isteyen kişiler yazılı izin almalıdırlar.

T.C. İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI JÜRİ ÜYELERİ ONAYI Doktora öğrencisi Ayhan Çakır ın in Kamu Sağlık Sektöründe Öğrenilmiş Güçlülük ile stres ile başa çıkma Arasındaki İlişki başlıklı bilimsel çalışması 09.12.2014 tarihinde yapılan savunmada aşağıda isimleri belirlenen jüri üyeleri tarafından Doktora Tezi olarak oybirliği ( ); oyçokluğu ( ) ile başarılı bulunmuştur. Adı Soyadı İmza Tez danışmanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi Jüri Üyesi Jüri Üyesi.

ETİK KURALLARA UYGUNLUK YAZISI Yüksek lisans tezimde, yeniden ifadelendirme ve belli bir bölümden özet çıkarma şeklinde gerçekleştirdiğim yararlanmalar için orijinal kaynağın künye bilgilerini ve yararlandığım sayfa numaralarını gösterdiğimi, aynen yaptığım metin alıntılarını, tırnak işareti, girintili yazım biçimi, künye bilgileri ve sayfa numaraları ile açık bir şekilde belli ettiğimi, aynen alıntılarda makul yararlanma ölçüsünü aşmadığımı, başkalarına ait görüş ve fikirleri kendi görüşümmüş gibi göstermediğimi, kaynakçada yer alan başvuru eserleri ile metin içindeki dipnot veya parantez not bilgilerinin örtüştüğünü, yararlandığım; ölçek, şekil ve tablolardan izin alınması gerekenler için izin aldığımı, başkalarına ait şekil ve tablolardan izin alma imkânı bulamadıklarımda önemli ölçüde değişiklikler yaparak onları farklılaştırdığımı ve künye bilgilerini verdiğimi, kullandığım anket formları ve araştırmanın uygulama biçimi için üniversite Etik Kurulu nun onayını aldığımı beyan ederim.

TEŞEKKÜR Tezimi hazırlama sürecinde benim bütün sıkıntı ve zorluklarıma ortak olan ve beni bu konuda sürekli destekleyen sevgili eşime öncelikle teşekkürü b ir borç bilirim. İkinci olarak özelikle tez yazım hususunda ve akademik etik konusunda çok şey öğrendiğim, beni bilgilendiren, yönlendiren, yazdıklarımı sabırla okuyup hatalarımı düzelten, eksikliklerimi tamamlamama yardım eden danışman öğretim üyesi Sayın Prof. Dr. Hüner Şencan a saygılarımı sunarak teşekkür ederim.

ÖZ Bu araştırma ile İstanbul ili sınırları içersinde Kamu sağlık sektöründeki Kamu hastanelerinde çalışan sağlık personelinin öğrenilmiş güçlülük ve stres ile başa çıkabilme durumları arasındaki ilişkinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Yapılan araştırmalar öğrenilmiş güçlülüğü yüksek olan bireylerin stresle daha kolay başa çıkabildiğini göstermiştir. Araştırma yapılması düşünülen alan içinde çalışan Kamu Sağlık personeli sayısı 79.812 olduğundan, örnekleme yapılması gereği duyulmuştur. Araştırmanın örneklemini, İstanbul ili Bakırköy Kamu Hastaneler birliğine bağlı 10 Kamu hastanesinde çalışan tesadüfî yöntemle seçilmiş toplam 383 sağlık personeli oluşturmaktadır. Tarama modelindeki araştırmada veri toplama aracı olarak Sağlık çalışanlarının sosyo-demografik özellikleri hakkında bilgi toplamak için araştırmacı tarafından geliştirilmiş Kişisel Bilgi Formu nun yanında Rosenbaum un Öğrenilmiş Güçlülük Ölçeği ile stres ile başa çıkabilme tarzı Ölçeği kullanılmıştır. Sağlık çalışanları arası ikili gruplarda değişkenlerin karşılaştırılmasında t testi, Öğrenilmiş Güçlülük ile stresle başa çıkma arasındaki ilişkinin şiddet ve yönünü ortaya koyabilmek için Pearson korelasyon analizi, Öğrenilmiş Güçlülüğün, stres ile başa çıkabilme üzerindeki etkisini saptayabilmek için çoklu regresyon analizi kullanılacaktır. Araştırma sonucunda, Sağlık Personelinin öğrenilmiş güçlülük düzeyleriyle, stres ile başa çıkabilme yeteneği arasında anlamlı bir ilişkinin var olduğu görülürken, bayan Sağlık Personelinin öğrenilmiş güçlülük düzeylerinin erkek sağlık Personelinkinden anlamlı düzeyde yüksek olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Anahtar Kavramlar: Öğrenilmiş güçlülük, stres ile başa çıkabilme, stres, stresle başa çıkma

ABSTRACT In this research, it is to determine the relationship between learned resourcefulness and coping with stress of the healthcare staff those work at state hospitals in state health sector. As well as working conditions, rude behavior encountered in the workplace can lead to stress in people. Studies has shown that individuals those have high learned resourcefulness, can cope with stress easily. Research work done in the field thought that the number of public health personnel 79 812, was heard to be made sampling.the Research Sample population comprises 383 healthcare staff from İstanbul Province Bakirkoy District state Hospital Association were determined by randomly. The questionnaire which is developed by the researcher to collect information about sociodemographic features of the Healthcare staff, coping with stress Scale, Rosenbaum s Learned Resourcefulness are used as the type of this survey study. T- test will be used in order to detect the existence of a meaningful relationship between Healthcare Staff; while Pearson correlation analysis will be used to examine the relationship of Learned Resourcefulnes and coping with stress, multiple regression analysis will be used for examining the effects of Learned Resourcefulness sub dimensions on coping with stress. between The results of this study show that there is significant correlation learned resourcefulness and their bullying at workplace. Also, the learned resourcefulness scores of the female Healthcare staff are higher than the male healthcare staff. Key words: Learned resourcefulness, coping with stress, stress, coping with stress ii

İÇİNDEKİLER Öz...i Abstract... ii İçindekiler... iii Tablolar Listesi...v Şekiller Listesi... vi I.GİRİŞ..1 A. Önceki araştırmalar... 2 B. Problem tanımlaması... 3 C. Amaç ve önem... 3 D. Araştırmanın kapsamı ve kısıtları... 4 E. Ön kabuller... 4 II. ALAN YAZIN... 5 A. Öğrenilmiş güçlülük... 5 B. Stres ile başa çıkma... 7 III. YAPILAR, HİPOTEZLER ve ARAŞTIRMA SORULARI... 9 A. Kavramsal Yapılar... 9 1. Öğrenilmiş Güçlülük Boyutları... 9 2. Stres ile Başa Çıkma Boyutları... 9 B. Hipotezler... 10 C. Araştırma Soruları... 13 IV. YÖNTEM...14 A. Araştırmanın Tasarımı ve Modeli... 14 B. Analiz Birimi... 17 C. Ana kütle ve Örneklem... 17 D. Ölçüm Aracı... 18 E. Ölçüm Uygulaması... 18 F. Uygulanan İstatistiksel Analizler... 19 iii

V. BULGULAR ve DEĞERLENDİRME...20 A. Güvenilirlik ve Geçerlilik Analizi Bulguları... 20 1. Stresle Başa Çıkma Ölçeğine İlişkin Geçerlilik ve Güvenilirlik Analizi... 20 2.Öğrenilmiş Güçlülük Ölçeğine İlişkin Geçerlilik ve Güvenilirlik Analizi... 21 B. Demografik Özelliklere İlişkin Bulgular... 23 C. Araştırma Sorularına İlişkin Bulgular... 23 D. Hipotez Testleriyle İlgili Bulgular... 24 VI. SONUÇ VE ÖNERİLER...25 EKLER...27 Ek A. Demografik Sorular... 27 Ek B. Rosenbaum'un Öğrenilmiş Güçlülük Ölçeği (Rögö)... 28 Ek C. Stresle Başa Çıkma Ölçeği... 30 ALINTI YAPILAN KAYNAKLAR...32 ZAMAN ÇİZELGESİ...33 BÜTÇE...34 iv

TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1 Rosenbaum Öğrenilmiş Güçlülük Ölçeği DeğişkenleriHata! Yer işareti tanımlanmamış. Tablo 2. İstanbul ili Çalışan Sağlık Personeli SayısıHata! Yer işareti tanımlanmamış. Tablo 3. Stresle Baş Edebilme Ölçeğine ilişkin Faktör AnaliziHata! Yer işareti tanımlanmamış. Tablo 4. Öğrenilmiş Güçlülük Ölçeğine ilişkin Faktör analizihata! Yer işareti tanımlanmamış. Tablo 5. Araştırmaya Katılanlara İlişkin Demografik ÖzelliklerHata! Yer işareti tanımlanmamış. v

ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Araştırmanın Modeli... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. vi

1 I.GİRİŞ Bilimsel anlamda ilk olarak 17. Yüzyılda ve fizik biliminde kullanılan stres sözcüğü günümüzde ise psikoloji, tıp, yönetim bilimleri gibi birçok bilim dalında kullanılır hale gelmiştir. Her bilim dalı sözcüğü kendi incelediği alana göre tanımlamış; bu ise yazında birçok stres tanımının oluşmasına sebebiyet vermiştir. Yönetim Bilimi ise konuya daha çok iş hayatında yaşanılan stres açısından yaklaşmaktadır. Zaman zaman olumlu bir durum olarak da nitelendirilen stres, yazında daha çok modern çağın bir hastalığı olarak nitelendirilmektedir. Örgütlerde insan öğesinin vazgeçilmezliği, stresin olası örgütsel doğurguları, iş stresinin bireysel ve örgütsel bir sorun olduğu da dikkate alındığında, stresle başa çıkmayı bilmek ve güçlü olmayı öğrenmek son derece önem kazanmaktadır(dönmez ve Genç, 2006: 42). Bireyin stresle başa çıkması geçmiş yaşantıları, deneyimleri ve öğrendikleriyle yakından ilişkilidir. Yani her birey stresle farklı bir şekilde mücadele eder. Öğrenilmiş güçlülük de bireyin kişilik özelliklerinden kaynaklanan, stresle mücadele etmede sahip olduğu becerilerden birisidir. Öğrenilmiş güçlülüğü yüksek olan bireyler olumsuz durumların üstesinden daha kolay gelebilmekte ve iş yaşamında daha başarılı olmaktadırlar. Kişilerin en önemli sermayesi olan hayatın kaliteli bir şekilde yaşanması içi için gerekli olan unsurların başında İnsan Sağlığı geldiği yadsınamaz bir gerçektir. İnsan sağlığının bozulması akabinde, başvurduğu sağlık tesislerinde, alacağı sağlık hizmetinin kalitesi hiç şüphesiz, hizmeti sunan Sağlık Personelinin bilgi ve becerisinin yanı sıra o personelin, hizmet sunumu sırasındaki psikolojik durumuna göre de değişmektedir. Sağlık personelinin hizmet sunumundaki psikolojisi içsel ve dışsal faktörlere bağlıdır. İçsel faktörlerden olan stres ile başa çıkma tarzları ve Öğrenilmiş Güçlülük yetkinliği bizim bu çalışmamızda

2 irdeleyeceğimiz ve birbiri ile olan ilişkilerini inceleyeceğimiz iki kavramsal yapıdır. Öğrenilmiş güçlülük kavramı bireyin olumsuz durumların üstesinden gelme ve kıt kaynaklarla dahi yaptığı işi başarma yeteneğini ifade etmektedir. Öğrenilmiş güçlülüğü yüksek bireylerin net olarak belirlenmiş hedefleri, etkili problem çözme stratejileri, pozitif düşünme eğilimleri ve güçlüklerle başa çıkma azimleri vardır. Bu açıdan bakıldığında Öğrenilmiş Güçlülük yetileri yüksek olanlarda, kendilerini stres faktörlerine kaşı da koruyabildiklerini görmekteyiz. A.ÖNCEKİ ARAŞTIRMALAR Yapılan araştırmalara bakıldığında çoğunlukla eğitim ve sağlık sektöründe çalışmalar yapıldığı görülmektedir. Bu çalışmalarda çalışanların sahip olduğu öğrenilmiş güçlülük düzeylerinin yaptıkları işe etkisi veya öğrencilerin sahip olduğu Öğrenilmiş güçlülüğün derslerine olan katkısı yordamlaşmaya çalışılmıştır. Bu çalışmalara birkaç örnek verecek olursak; Ortaöğretim kurumlarında görev yapan öğretmenlerin öğrenilmiş güçlülük düzeyleri ve cinsiyetlerine göre mizah tarzlarının farklılaşıp farklılaşmadığını incelenmiş ve Öğretmenlerin öğrenilmiş güçlülük düzeylerine göre tüm mizah tarzları puanları açısından anlamlı bir farklılık olduğu görülmüştür (Polatcı & Boyraz, 2010, s.141). İlköğretim 5. sınıf öğrencilerinin öğrenilmiş güçlülük düzeyleri ile otomatik düşünce biçimleri arasındaki ilişkiyi incelenmiş ve sonuç olarak yüksek öğrenilmiş güçlülüğe sahip öğrencilerin kendilerine, geleceğe ve dünyaya ilişkin bakış açılarının düşük öğrenilmiş güçlülüğe sahip olanlara göre daha olumlu olduğunu görülmüştür. (Yürür, 2011, s.114). Genel liselerdeki okul yöneticisi ve öğretmenlerin öğrenilmiş güçlülük algılarını ve bu algıların demografik değişkenler itibariyle farklılık gösterip göstermediğini araştırma sonuçları ise öğrenilmiş güçlülüğün yaşa göre farklılaştığını göstermektedir. 36-45 yaş aralığındaki öğretmenler diğerlerine göre daha yüksek öğrenilmiş güçlülüğe sahiptirler. Üniversite öğrencileri üzerinde yapılan

3 araştırmada ise öğrenilmiş güçlülük ile zekâ düzeyi ve akademik başarı ilişkisini incelenmiş ve öğrenilmiş güçlülük düzeyi düşük olan öğrencilerin yüksek olanlara göre daha fazla akademik stres ve buna bağlı olarak akademik başarısızlık yaşadığını ortaya koymuşlardır. Yapılan bir başka araştırmada öğrencilerin öğrenilmiş güçlülük düzeyleri ile sorunlar karşısında gösterdikleri tepkiler arasındaki ilişkiyi konu aldıkları çalışmalarında, sorunlara gösterilen tepkilerin öğrenilmiş güçlülük düzeyine göre farklılaştığını, öğrenilmiş güçlülüğü yüksek olan öğrencilerin sorunlarını başkalarıyla paylaşma yolunu daha çok tercih ettiklerini tespit etmişlerdir (Polatcı & Boyraz, 2010, s.141). B. PROBLEM TANIMLAMASI Sağlık hizmet sektörü pek çok özelliği bakımından sadece üretim sektöründen değil aynı zamanda diğer hizmet sektörlerinden çok daha karmaşık ve streslidir. Sağlık hizmet sektöründe Matris yapıların olması, örgüt içinde hem yatay hem de dikey ilişkilerin kuvvetli olması gerekliliğini ortay koymaktadır. Kişiler arası ilişkilerin çok önemli olduğu matris yapılı sağlık sektörlerinde, hizmetin kalitesi ve hasta memnuniyeti hizmeti sunan kişilerin psikolojik durumları ile alakalıdır. İş yerinde kötü davranış gören ve stresli bir sağlık personelinin, sunacağı sağlık hizmetinin kalitesine negatif etki edeceği yadsınamaz. C. AMAÇ VE ÖNEM Diğer ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de son yıllarda stresle başa çıkma stratejileri konusunda çok sayıda araştırma yürütüldüğü görülmektedir. Bu araştırmalarda aralarında Stresle başa çıkma Ölçeği de dahil olmak üzere birçok değişik ölçme aracı kullanılmıştır. Bununla beraber, ülkemizde pek çok Öğrenilmiş Güçlülük çalışmaları da yapılmıştır. Bu çalışmamızda strese maruz kalan sağlık personelindeki, Öğrenilmiş güçlülük olarak adlandırılan bireyin olumsuz durumların üstesinden gelme ve kıt kaynaklarla dahi yaptığı işi başarma yeteneğini ile arasındaki ilişki irdelenecektir.

4 D. ARAŞTIRMANIN KAPSAMI VE KISITLARI Araştırma Kamudaki sağlık Sektöründeki sağlık hizmeti sunumunda önemli rol oynayan ve Yardımcı Sağlık Personeli olarak adlandırılan hemşire, Sağlık Memuru, Sağlık Teknikeri, Laborant vs meslek grubu ile doktorlar arasında yapılmıştır. Ancak çalışma şartlarının Özel sektör ve Kamu sektörünü kapsayacak şekilde olmaması, araştırmanın özel sektör tarafını temsil edeceği hususunda belirsizlik vardır. Ayrıca bu çalışma Bakırköy Kamu Hastaneler birliğine bağlı tedavi edici Sağlık hizmetleri ve Rehabilitasyon sağlık hizmetleri sunan kurumlarda bu araştırma yürütülecektir. E. ÖN KABULLER Çalışmanın yürütüleceği Bakırköy kamu hastaneleri birliğinde yer alan Tedavi Edici Sağlık Kurumları ve Rehabilitasyon sağlık Hizmeti sunan sağlık Kurumlarında çalışan sağlık personelinin, Türkiye deki tüm Kamu Sağlık Sektöründe çalışan Tüm Sağlık Personelinin temsil ettiği varsayılmaktadır.

5 A. ÖĞRENİLMİŞ GÜÇLÜLÜK II. ALAN YAZIN Öğrenilmiş güçlülük son 30 yıldır çıkmış olan ve Micheal Rosenbaum um tanımlaması ile belli bir kalıba oturtulmuş bir kavramdır. Yaptığımız alan Yazın taramalarında, Öğrenilmiş güçlülük tanımlarının ya Rosenbaum dan alıntı yapıldığı veya Rosenbaum yaptığı tanımlanın yorumlanması ve açılması şeklinde olduğunu görmekteyiz. Öğrenilmiş güçlülük kavramının birkaç tanımlaması aşağıda verilmiştir. Polatcı & Boyraz( 2010) çalışmlarında Öğrenilmiş güçlülüğü şöyle tanımlamaktadır: Öğrenilmiş güçlülük bireylerin içsel tepkileri düzenlemede kullandıkları davranışsal ve bilişsel beceriler repertuarı olarak tanımlamaktadır. Bireyin yaşamı boyunca öğrenmiş olduğu, hedefe yönelik davranışlarını engelleyen düşünce, duygu, acı gibi etkenleri denetim altına almasını mümkün kılan tüm beceriler öğrenilmiş güçlülük olarak ifade edilmektedir. Bu beceriler sayesinde olaylar bireyleri kontrol etmemekte, olayların bireyler üzerindeki etkileri kontrol edilebilmektedir. Öğrenilmiş güçlülük bir bakıma bireyin olayları yönetebilmesi, kendi yaşamına hakim olabilmesi ve olumsuzlukların üstesinden gelebilmesidir ( s.139). Öğrenilmiş güçlülük, kavramını tanımlarken kaynakların kıtlığına dikkat çekilmiş ve düşük örgütsel destekle çalışan işgören performansı ifade edilmiştir. Yine bu ifadelere göre öğrenilmiş güçlülük iş ile ilgili amaçları gerçekleştirmede kıt kaynakları bir arada tutabilmek ve engellerin üstesinden gelebilmek için kullanılan istikrarlı bir özellik tir. Öğrenilmiş güçlülük dışsal bir desteğe ihtiyaç duymaksızın zorluklarla baş edebilme gücüdür. Kavramın temelinde bireyin zorlandığı durumlarda başkalarından yardım istemesi veya başkalarının yardımını alması değil, kendi kendine yardım etmesi yatmaktadır (Erden & Ümmet, 2014, s.73). Öğrenilmiş güçlülük düzeyi yüksek bireyler içinde bulundukları olumsuz durumu, engelleri, kısıtları kabullenmemekte; bu olumsuzlukların yol açtığı de-

6 ğişime direnerek belirledikleri hedeflere ulaşabilmektedirler. Bu açıdan bakıldığında öğrenilmiş güçlülük kavramı; bir organizmanın davranışlarıyla olumsuz bir durumu düzeltebilecek gücü ve yeteneği olduğu halde, bu olumsuzlukları değiştirmek için gerekli olan davranışları yapmaması ya da bu davranışları öğrenmede yetersiz kalması anlamına gelen öğrenilmiş çaresizlik kavramı ile yakından ilgilidir. Öğrenilmiş güçlülük negatif düşünce ve duyguların tamamen ortadan kaldırılmasını değil, ancak bu duyguların negatif sonuçlarını minimuma indirebilmek için yeniden düzenlenmesi ve yönetilebilmesini ifade etmektedir (Coşkun, 2008, s.49). Öğrenilmiş güçlülük kavramının, öğrenilmiş çaresizliğin karşıtı olduğunu savunulmuşmuş ve yapılan çalışmalarla da bu görüşü ispatlanmıştır. Bazı bilim adamları tarafından yapılan araştırmalarda anagram çözme (harfleri karışık kelimeleri çözme ve yeni sözcükler türetme) üzerine kurdukları çalışmalarında öğrenilmiş güçlülüğü yüksek olanların diğerlerine göre daha başarılı oldukları görülmüştür. Ayrıca ilk çözümlerde aynı ölçüde başarısızlık yaşayan bireylerden yüksek öğrenilmiş güçlülüğe sahip olanların ikinci denemelerde daha fazla çaba gösterdikleri ve öğrenilmiş çaresizliğe karşı daha dirençli oldukları tespit edilmiştir. İki kavramı bir arada inceleyen çalışmalara bakıldığında öğrenilmiş güçlülüğün öğrenilmiş çaresizlik geliştirmeyi engelleyici rolünün olduğu da görülmektedir (Güllüoğlu & aydın, 2007, s.158). Araştırmalar öğrenilmiş güçlülüğün durumsal şartlarla, başkalarını modelleme ile veya eğitimle öğrenilebileceğini veya artırılabileceğini göstermiştir Rosenbaum öğrenilmiş güçlülüğün yaşam boyunca çevre ile etkileşim sonucu kazanıldığını ve güçlülük olarak tanımlanan davranışların bireyin yetiştiği çevre içerisinde öğrenildiğini belirtmektedir. Öğrenilmiş güçlülük tanımına giren bütün beceriler erken yaşlardan itibaren informal yollardan öğrenilmekte ve bireylerin öğrenme geçmişleri birbirinden farklılık gösterdiği için, öğrenilmiş güçlülük düzeyleri de farklılık göstermektedir. Negatif duygularla baş etmede, kötü alışkanlıkları yenmede, sıkıcı fakat gerekli görevleri yerine getirmede ve yaşam boyu karşılaşılan tüm engellerin

üstesinden gelmede bireylere yardımcı olan öğrenilmiş güçlülüğün bileşenleri Tablo 1. de gösterilmiştir. 7 Tablo 1. Rosenbaum Öğrenilmiş Güçlülük Ölçeği Değişkenleri Öğrenilmiş Güçlülüğün Bileşenleri -Problem çözme stratejilerinin kullanılması -İçsel tepkileri kontrol etmek amacıyla bilişsel yeteneklerin kullanılması -Ödülü erteleyebilme yeteneği (tatile çıkmadan önce işleri bitirmek) -İçsel olayları kontrol edebilme yeteneği Bileşenleri açısından bakıldığında duygusal temellere dayanan öğrenilmiş güçlülüğün, zorlukların üstesinden gelmede etkin çözümlerin bulunması için kullanılan zihinsel bir çaba olduğunu görmek mümkündür. Bireyin öğrenilmiş güçlülük düzeyi; duygular, inançlar, önyargılar gibi içsel faktörlerden etkilenmekle birlikte bilişsel çözüm yollarını şekillendirecek dışsal uyaranlardan da etkilenmektedir. Yerli ve yabancı literatürde eğitim hizmetleri sektöründe öğrenilmiş güçlülüğü etkileyebilecek pek çok faktör, kavramla birlikte incelenmiştir. (Dağ, 1992, s.270). B. STRES İLE BAŞA ÇIKMA Gelişmiş, çeşitlenmiş ve aynı ölçüde karmaşıklaşmış olan iş yaşamının, herkes tarafından bilinen ve kabul edilen bir gerçeği haline gelmiş olan iş stresi; insanların zamanlarının büyük bir kısmını işte geçirmesi ya da işle ilgili etkinlikler için harcaması nedeniyle günlük yaşantımızda önemli bir yer tutmaktadır. İş stresi, işin sürdürülmesi, görevlerin yerine getirilmesi, ücret ve çalışma koşullarına ilişkin beklentilerin karşılanması, işyerinde kişiler arası ilişkilerin niteliği, iş güvencesi, sosyal güvence, işin ve işyerinin geleceği, sosyal destek mekanizmalarının işlerliği, çalışanın fiziksel ve psikolojik sağlığı gibi pek çok konu ile yakından ilgilidir. Ancak yaşanan stresin bireyler üzerindeki etkileri farklılıklar gösterebilmektedir. Bu farklılıkları yaratan unsurlar temelde iş ve işyerine ilişkin ortamsal farklılıklar ile bireyin kişisel özelliklerinden kaynaklanmaktadır(çakır, 2009: 100).

8 Araştırmalarda ortaya çıkan temel faktörlerin iş ortamı (örgütsel), bireyin kişilik yapısı ve çevresel faktörler şeklinde tasnif edilmeye çalışıldığı görülmektedir

9 III. YAPILAR, HİPOTEZLER ve ARAŞTIRMA SORULARI A. KAVRAMSAL YAPILAR 1. Öğrenilmiş Güçlülük Boyutları Rosenbaum bir bilişsel yeteneğin öğrenilmiş güçlülük olabilmesi için dört boyutunun olması gerektiğini belirterek bunları: edilmesi, a) Kendi yönergeleriyle, duygusal ve fizyolojik kaynaklı tepkilerin kontrol b) Planlama, problem durumunu tanımlama, uygun seçenekleri değerlendirilip sonucu tahmin etme gibi problem çözme stratejilerinin aşamalarının uygulanması, c) Uzak amaçlara ulaşabilmek için, bir an önce elde edilebilecek ödülün/ veya doyumun ertelenebilmesi, d) İçsel olaylarla ilgili tüm bu davranışları yapabilme yeteneğine olan inancı olarak açıklamıştır. Rosenbaum a göre kişiler anlık yaşantılarını kontrol edemeyebilirler ancak bu yaşantılara karşı geliştirebilecekleri davranışları kontrol edebilirler. Dolayısıyla, kişilerin sahip oldukları özkontrol becerileri yaşantılar karşısında gösterecekleri davranışları belirleyerek bireylerin istendik hedeflere ulaşmasını engelleyebilecek ve kendisinin geliştirebileceği olumsuz faktörlerle baş etmesini sağlayacaktır. 2. Stres ile Başa Çıkma Boyutları Ölçeğin beş tane alt boyutu bulunmaktadır. Bunlar; kendine güvenli yaklaşım (8, 10, 14, 16, 20, 23, 26), iyimser yaklaşım (2, 4, 6, 12, 18), çaresiz yaklaşım (3, 7, 11, 19, 22, 25, 27,28), boyun eğici yaklaşım (5, 13, 15, 17, 21, 24) ve sosyal desteğe başvurmadır (1, 9, 29, 30). Bunlardan kendine güvenli yaklaşım, iyimser yaklaşım ve sosyal desteğe başvurma alt boyutları stresle başa çıkma açısından etkili yollar olarak değerlendirilirken, çaresiz ve boyun eğici yaklaşım

10 etkisiz yollar olarak değerlendirilmektedir. Alt ölçeklerden alınan puanların yüksek oluşu, stresle başa çıkmada o alt ölçekteki yaklaşımın daha çok kullanıldığını göstermektedir (Taşğın & Çağlayan, 2011, s.75) B. HİPOTEZLER Bu çalışmada iddia edilen ve doğruluğu ispatlanmaya çalışılacak olan iddia hipotezi ve alternatif hipotezler sunulacak olup çalışmanın geri kalanında bu temel doğrultusunda ilerlenecektir. Hipotezler çift yönlü ve sağ kuyruk olarak oluşturulmuştur. İddia hipotezimiz; Kişilerdeki Öğrenilmiş güçlülük puan ortalaması ile o kişilere ait Stres ile başa çıkama Ölçek puan ortalaması arasında fark yoktur yönünde belirlenmiştir. Alt hipotezlerimiz ise Öğrenilmiş Güçlülük kavramsal boyutları ile stres ile başa çıkma alt boyutları arasında ve bu alt boyutların ise bireysel demografik değişkenlerin ilişkilerini test etme doğrultusundadır. Söz konusu hipotezler istatistiksel simgelerle aşağıdaki gibi belirlenmiştir: Hip.1 H o =Kişilerin Stres ile başa çıkma puan ortalaması ile o iş yerindeki Öğrenilmiş güçlülük puan ortalaması arasında kolerasyon yoktur. H0: μ1 - μ2 = 0 H 1 = Kişilerin Stres ile başa çıkma puan ortalaması, o iş yerindeki Öğrenilmiş güçlülük puan ortalaması arasında korelasyon vardır. H 1 : μ1 - μ2 # 0 Öğrenilmiş Güçlülük ile Kişilerin Stres ile başa çıkma puanları arasındaki ilişki ve aynı zamanda yönünün belirlenebilmesi amacıyla iddia hipotezimiz üzerinde çift yönlü Pearson korelasyon analizi kullanılacaktır.

11 Alt Hipotezler ise aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: Hip.2 H o =İş yerinde çalışanların Cinsiyet ile kişilerin Tepkileri Kontrol edebilme puan ortalama ortalaması arasında korelasyon yoktur. H0: μ1 - μ2 = 0 H 1 = İş yerinde çalışanların Cinsiyet ile kişilerin Tepkileri Kontrol edebilme puan ortalaması arasında korelasyon vardır. H 1 : μ1 - μ2 # 0 Hip.3 H o =İş yerinde çalışanların Cinsiyet ile o iş yerindeki Öğrenilmiş güçlülük puan ortalama ortalaması arasında korelasyon yoktur. H0: μ1 - μ2 = 0 H 1 = İş yerinde çalışanların Cinsiyet ile o iş yerindeki Öğrenilmiş güçlülük puan ortalaması arasında korelasyon vardır. H 1 : μ1 - μ2 # 0 Hip.4 H o = Kişilerin Stres ile başa çıkma puan ortalaması ile o iş yerindeki Kendine İnanma puan ortalamaları arasında fark yoktur. H0: μ1 - μ2 = 0 H 1 = Kişilerin Stres ile başa çıkma puan ortalaması, o iş yerindeki Kendine İnanma puan ortalaması arasında anlamlı farklılık vardır. H 1 : μ1 - μ2 # 0 H o =İş yerinde çalışanların yaşları ile o iş yerindeki Öğrenilmiş Hip.5 güçlülük puan ortalaması arasında korelasyon yoktur. H0: μ1 - μ2 = 0 H 1 = İş yerinde çalışanların yaşları ile o iş yerindeki Öğrenilmiş güçlülük puan ortalaması arasında anlamlı farklılık vardır. H 1 : μ1 - μ2 # 0

12 Hip.6 H o =İş yerinde çalışanların Çalışma Yılları ile o iş yerindeki Öğrenilmiş güçlülük puan ortalaması arasında korelasyon yoktur. H0: μ1 - μ2 = 0 H 1 = İş yerinde çalışanların Çalışma Yılları ile o iş yerindeki Öğrenilmiş güçlülük puan ortalaması arasında anlamlı farklılık vardır. H 1 : μ1 - μ2 # 0 Hip.7 H o = Kişilerin Stres ile başa çıkma puan ortalaması ile Tepkileri kontrol Edebilme puan ortalaması arasında korelasyon yoktur. H0: μ1 - μ2 = 0 H 1 = Kişilerin Stres ile başa çıkma puan ortalaması ile Tepkileri kontrol Edebilme puan ortalaması arasında anlamlı farklılık vardır. H 1 : μ1 - μ2 # 0 Hip.8 H o = Kişilerin Stres ile başa çıkma puan ortalaması ile o iş yerindeki Tepkileri Kontrol Edebilme puan ortalaması arasında anlamlı farklılık vardır. H1: μ1 - μ2 # 0 H 1 = Kişilerin Stres ile başa çıkma puan ortalaması, o iş yerindeki Tepkileri Kontrol Edebilme puan ortalaması arasında anlamlı farklılık vardır. H1: μ1 - μ2 # 0 Hip.9 H o =Öğrenilmiş Güçlülük puan ortalaması ile Çaresiz Yaklaşım puan ortalaması arasında fark yoktur. H0: μ1 - μ2 = 0 H 1 = Öğrenilmiş Güçlülük puan ortalaması ile Çaresiz Yaklaşım puan ortalaması arasında anlamlı farklılık vardır. H 1 : μ1 - μ2 # 0 H o =İş yerinde çalışanların Cinsiyet ile Kişilerin Stres ile başa Hip.10 çıkma puan ortalaması arasında korelasyon yoktur. H0: μ1 - μ2 = 0 H 1 = İş yerinde çalışanların Cinsiyet ile Kişilerin Stres ile başa çıkma puan ortalaması arasında korelasyon vardır. H 1 : μ1 - μ2 # 0

13 Hip.11 H o = Kişilerin Stres ile başa çıkma puan ortalaması ile o iş yerindeki Problem Çözme Stratejisi Uygulama puan ortalaması arasında fark yoktur. H0: μ1 - μ2 = 0 H 1 = Kişilerin Stres ile başa çıkma puan ortalaması, o iş yerindeki Problem Çözme Stratejisi Uygulama puan ortalaması arasında anlamlı farklılık vardır. H 1 : μ1 - μ2 # 0 C. ARAŞTIRMA SORULARI Çalışmada aşağıdaki araştırma sorularına yanıt bulunmaya çalışılmıştır: 1. Kişilerin Stres ile başa çıkma yeteneği ile Öğrenilmiş Güçlülük arasında bir ilişki var mıdır? 2. Demografik değişkenlerin Öğrenilmiş Güçlülük üzerinde etkisi var mıdır? 3. Demografik değişkenler ile Kişilerin Stres ile başa çıkma yeteneği arasında bir ilişki var mıdır? 4. İstanbul ili içerisinde çalışan sağlık personelinin Stres ile başa çıkma yeteneğine sahip olma oranı nedir. 5. İstanbul ilinde çalışan sağlık personelindeki öğrenilmiş Güçlülük oranı nedir. 6. Öğrenilmiş güçlülüğü oluşturan hangi faktörler, demografik etkenlerden olumlu etkilenmektedir.

14 IV. YÖNTEM A. ARAŞTIRMANIN TASARIMI VE MODELİ Araştırmamız İstanbul ili sınırları içersinde Kamu Sağlık Sektöründeki hastanelerde çalışan sağlık personelinin sahip olduğu varsayılan Öğrenilmiş Güçlülük özelliği ile kişilerin stres ile başa çıkabilme yeteneği arasındaki bağlantıyı irdeleyecektir. Bu bakımdan araştırmamız tanımlayıcı araştırma niteliğindedir. Araştırmanın sağlık personeli ile ilgili olarak iddia ettiğimiz hipotezimizi Bakırköy Kamu Hastaneler Birliği ne bağlı kamu hastanelerinde, bir yıldan az süreceğinden, araştırmamızı tanımlayıcı kesitsel araştırma niteliğindedir. Araştırmamız model açısından irdelediğimizde, Öğrenilmiş Güçlülük kavramsal yapısı ile stres ile başa çıkabilme kavramsal yapısı arasındaki ilişki ortaya konulurken. Aynı zamanda bu kavramsal yapıları oluşturan değişkenler ile demografik değişkenlerin ilişkisi irdelenecektir. Kavramsal yapımızdan Öğrenilmiş Güçlülük, 4 değişkenden meydana gelmiştir. Bunlar ; - Tepkileri kontrol edebilme - Problem çözme stratejisi uygulayabilme - Doyumu erteleyebilme - Kendine inanma Diğer kavramsal yapımız ise 5 değişkenden meydana gelmektedir. Bunlar; - Kendine güvenli yaklaşım - İyimser yaklaşım - Çaresiz yaklaşım - Boyun eğici yaklaşım - Sosyal desteğe başvurma Araştırma modelinin birinci bölümünde belirlenen hipotez çerçevesinde Öğrenilmiş Güçlülük kompozit değişkeni ile stres ile başa çıkabilme kavram-

15 ları arasındaki ilişkiler sorgulanmıştır. İkinci aşamada Öğrenilmiş Güçlülük yapısını oluşturan değişkenler ile stres ile başa çıkabilme kavramını oluştura alt boyutlar arasında anlamlı bir ilişki olup olmadığı test edilmek istenmiştir. Üçüncü aşamada ise araştırma kapsamındaki sağlı personelinin demografik yapısı ile araştırmamıza konu olan Öğrenilmiş Güçlülük ve stres ile başa çıkabilme kavramları arasında anlamlı bir ilişkinin olup olmadığı teste edilmek istenmiştir. Çalışmanın değişkeler arası ilişki modeli grafiksel olarak Şekil 1 de verilmiştir.