SAĞLIĞI KORUMA DÜZEYLERĠ VE SAĞLIĞI GELĠġTĠRME Prof. Dr. Bedia ÖZYILDIRIM
Korumak için ölçme gerekli Neyi ne kadar koruyabiliyoruz? Nasıl ölçeceğiz?
Temel veriler: Ölümlülük verileri Doğumda beklenen yaşam süresi vs.. Eğer nüfus yaşlı ise çeşitli kronik hastalıklar, engellikler sözkonusu olacaktır.
Quality- adjusted life years (QALY): Hastalık veya engellilik olmadan yaşanacak yıl 0 = ölüm 1= mükemmel sağlık
10 QALY 1 kişi mükemmel 10 yıl 5 kişi mükemmel 2 şer yıl 4 kişi 0,5 sağlık düzeyi ile (tekerlekli sandalye) 5 yıl yaşayabilir. Maaliyet etkililik analizinde kullanılır.
Hastalık Nedenleri: Genetik Demografik (yaş, cins vs..) Çevresel Beslenme Sosyal çevre İmmünolojik kapasite Davranış biçimleri
Müdahale nereye yapılmalı?
Miyokard infarktüsü risk faktörleri: Cinsiyet Aile hikayesi Diğer hastalıklar (diabetes mellitus, hipertansiyon, Sigara Hareketsizlik İleri yaş kan lipitlerinin yüksek olması) İnfartüsü geçiren ölür/ tamamen iyileşir/ sınırlanır. Müdahale: yaşam değişikliği, egzersiz, davranış değişikliği (sigara vs..)
Korunmanın Ekonomisi Maliyet- yarar Ölüm/hastalık/yaşam süresi &bütçe (özafagus ca) Faydayı nasıl göstermeli? (strok geçirenleri ikiye ayırıp yarısına sigara içirmek!!) Programların faydası hemen görülmeyebilir (Ör: sigara bıraktırma programları)
Leavell in modifiye edilmiş hastalıklardan korunma seviyeleri Hastalığın devresi Hastalanmadan önce Koruma seviyesi Uygun Davranış Bilinen bir risk faktörü yok Birincil korunma Sağlığın geliştirilmesi (beslenme, çevre, yaşam değişikliği) Hastalık şüphesi Birincil korunma Spesifik korunma (bağışıklama, besin desteği vs..) Latent hastalık İkincil korunma Toplum taramaları Semptomatik hastalık Temel Bakım Üçüncül korunma Sakatlığın sınırlandırılması Sonraki bakım Üçüncül korunma Rehabilitasyon
Birincil (Primer) Korunma İki kısımdan oluşuyor: 1. Sağlığın geliştirilmesi 2. Spesifik korunma
1. Sağlığın GeliĢtirilmesi Toplumun sağlığa etkisi (sosyal çevresi, arkadaşları, komşuları vs..) Sosyoekonomik durum Güvenli iş Güvenli çevre (sular, atıklar) Toplumsal güvenlik
Bazı hastalıklar için kişinin bulunduğu toplumsal sınıf çok önemli bazıları için değil. Örneğin, çernobil ya da bir zehirli gaz sızıntısı vs..
İngilizler 5 sınıfa ayırmışlar. Sınıf I: Profesyoneller (doktorlar, şirket yöneticileri vs..) Sınıf II: Öğretmenler, esnaf, çiftlik sahipleri Sınıf III: Vasıflı işçiler Sınıf IV: Yarı vasıflı işçiler (tarım işçileri) Sınıf V: İşçiler Beslenme, doğurganlık, sağlık davranışı, ölümler vs.. Herşey etkileniyor.
ABD de 1950 lerde Hollingshead ın geliştirdiği bir başka sınıflandırma eğitim, iş ve yaşadığı yere göre.. Mental hastalıklar (ruhsal hast.) alt sınıflarda daha sık bulunmuş. 1990 larda ise bağışıklama seviyeleri, çocuk ölümleri, mammagrafi kullanımı farklı bulunmuş.
Beslenme - Yetersiz - Vitaminden fakir - Proteinden fakir - Obesite Çevresel ve mesleki maruziyet - dioksin - radon - radyasyon - sigara - Kapalı ortam hava kirleticileri- Hasta bina sendromu (Baş ağrısı, konsantrasyon güçlüğü, solunum zorluğu, göz yaşarması vs..) (miteler, yemek kokuları, sigara, radon, formaldehit, CO, CO2 den oluşur. (MAC, TLV, biyolojik izleme, etkenlerin giriş yolları) - Sular - Çöpler - Kontamine besinler Davranışsal faktörler - gebelik, anne babalık, riskli hastalık danışmanlıkları
İnfeksiyöz olmayan birçok hastalık Örn: Atheroskleroz için risk faktörleri - Lipitler (HDL, LDL, VLDL) - düşük yağlı diyet - Egzersiz - Sigarayı bırakma
2. Spesifik korunma A)Aşılama (aktif, pasif) B)İlaçlarla hastalıkların önlenmesi (antimikrobiyal kemoproflaksi) -sıtma, tbc, kapak hast, meningokok, sfiliz, gonore C)Eksikliklere karşı korunma (tuza iyot katılması, vitamin takviyeli tahıllar, yaşlılara B vitamin verilmesi) D)Yaralanmalara ve toksik maddeler karşı korunma (emniyet kemeri, hız sınırlama, araç kullanım süresinin kısıtlanması, gaz/yangın alarmları, maske, kask vs..) E) İatrojenik hastalık ve yaralanmalara karşı korunma Hastane enf.( nazakomiyal enf), tıbbi hatalar, gereksiz/luzumsuz cerrahi, ilaç dozu interaksiyonları -
ĠKĠNCĠL (SEKONDER) KORUNMA Koroner arter atherosklerozu başlamış ve tıbbi testlerle belirlenmiş ama o kişi asemptomatik yani hastalık gizli. Birçok hastalık enfeksiyöz ve nonenfeksiyöz hastalık klinik döneminden önce asemptomatik dönemde tarama testleri ile bulunabilir.
Erken tanı ve tarama programları: Mortaliteyi azaltır (ör: kanserler..) Komplikasyonlara karşı korur (ör: HT..) Enfeksiyonların kökünü kazır veya yayılımını engeller (ör: tb, sıtma, gonore..) Diyet ve yaşam değişikliği sağlar (Ör: KAH, DM Tip I gibi.. ) Meslek değişimi( ör: tozlu yerde KOAH lının çalışmaması..) Diyetle tedavi (ör: yüksek kan kolesterolünü düşürme..)
Taranacak hastalık: Önemli olmalı Tedavisi bulunmalı ve erken yakalamak avantaj olmalı Tedavi için bütçe ayrılmış olmalı Birden fazla hastalık aynı anda taranabilir. Uygun bir yöntemle invaziv yöntemler kullanılmadan taranmalı Süreklilik olmalı Sensitivite ve spesifitesi yüksek bir test kullanılmalı
Sfingomanometre (hipertansiyon) Serum kolestr. Ölçümü (hiperkolestrolemi) Mammografi (Meme Ca) Akc. grafisi (Akc. Ca) Hastalık özellikleri 1. Hastalık ciddi 2. Etkin tedavisi var /- 3. Hastalığın doğal tedavisi bilinmiyor 4. Hastalık sık görülüyor 5. Diğer hast. da yakalanabilir - - - Tarama testinin özellikleri 1. Çabuk uygulanabilmeli 2. Kolay uygulanabilmeli 3. Pahalı olmamalı 4. Güvenilir olmalı 5. Katılımcılara uyguanabilmeli 6. Sen.spe. - Sağlık sisteminin özellikleri 1. Yöntem toplumun ihtiyaçları ile buluşmalı - 2. Yöntem yakalanan olgunun tedavisi ile buluşabilmeli
Akc.Ca da radyolojinin iki zayıflığı var. 1. Saptama gücü zayıf 2. Saptandıktan sonra çok azı tedavi edilebilir.
Periyodik sağlık muayeneleri (Chec up) Fizik muayene TKS TİT Akc. Grafisi EKG
Mesane Ca: İdrar stikleri ile rutin tarama Meme Ca: 50-69 yaş arası kadınlarda yılda bir kere mammografi ve/veya muayene Cervikal Ca: Seksüel aktif kadınlarda üç yılda bir Pap smear Akc Ca: Rutin Ak. Filmi ya da balgam sitolojisi önerilmiyor. Hipertansiyon: Tüm yaş gruplarında tarama öneriliyor. Obesite: Herkesin rutin boy kilo takipleri öneriliyor. Postmenapozal osteoporoz:kemik dansitometrisi için yeterince kanıt yok.
Üçüncül (tersiyer) Korunma Hastalık semptomatik oldu, tıbbi yardım gerekiyor. İki bileşeni vardır. 1. Özürlülüğün sınırlandırılması (ör: tümörün yayılmadan ya da metastas yapmadan çıkarılması) 2. Rehabilitasyon (ör: günlük yaşam aktivitelerinin beslenme, tuvalet, banyo giyinme vs.. korunması sağlanması
Tb li ya da CYBH olan kişilerin erken tedavisi kişilerin kendisi için üçüncül korunma iken diğer kişiler için primer korunmadır. Alkol veya ilaç bağımlılarının tedavisi de aileleri için primer korunmadır. Koroner anjioplasti ya da by-pass kişinin fonksiyonlarını geliştireceği için üçüncül korunmadır.
Engellilik katagorisi: 1. Kalıcı tam engellilik: İki bacağın veya iki gözün kaybı 2. Kalıcı kısmi engellilik:bir bacak veya bir göz 3. Geçici tam engellilik: şöförün kolunun kırılması 4. Geçici kısmi engellilik:öğretmenin kolunun kırılması 5. Ölüm